श्वेतमन्दार

अर्पित a.

1 Inserted, fixed, full of; द्रुमाणां विविधै पुष्पैः परिस्तोमैरिवार्पितम् Rām.4.1.8; Kaṭh.4.9

-2 Placed in or upon; हस्तार्पितैर्नयनवारिभिरेव (शशाप) R.9.78. मय्यर्पितमनोबुद्धिः Bg.8.7;12.14.

-3 Thrown, cast into; हृदि शल्यमर्पितम् R.8.88.

-4 Transferred to, engraved; painted; दूरापवर्जितच्छत्रैस्तस्याज्ञां शासनार्पिताम् R.17.79; चित्रार्पितारम्भमिवावतस्थे Ku.3.42.

-5 Offered, delivered, entrusted; यथार्पितान्पशून्गोपः सायंप्रत्यर्पयेत्तथा Y.2.164.

-6 Given back; अर्पितप्रकृतिकान्तिभिर्मुखैः R.19.1.

-7 Ceased, gone; स तेन राजा दुःखेनभृशमर्पितचेतनः Rām.2.59.27.

-8 Pierced; स शरैरर्पितः क्रुद्धः सर्वगात्रेषु राघवः Rām.3.28.19. See ऋ.

अवत्तिन् a. [अवत्तमनेन इष्टा˚ इनि] One who divides or cuts off; पञ्च˚ dividing into five parts.

अविरहित a. unseparated, not being without; अविरहितमनेकेनाङ्कभाजा फलेन Ki.5.52.

अस्तकः Final beatitude, absolution (मोक्ष).

-कम् Ved. Home. आ पत्नीरिदमस्तकम् Av.2.26.5. also cf. उदये सविता रक्तो रक्तश्चास्तमने तथा । Subhās.

अस्तमनम् Setting (of the Sun); रवेस्तमिस्रागमनिर्गमांस्ते तथोदयं चास्तमन च वीराः Mb.3.164.1.

अस्त्रम् [अस्यते क्षिप्यते अस् ष्ट्रन् Uṇ.4.158.]

1 A missile; a weapon in general; प्रयुक्तमप्यस्त्रमितो वृथा स्यात् R.2.34; प्रत्याहतास्त्रो गिरिशप्रभावात् 2.41;3.58; अशिक्षतास्त्रं पितुरेव R.3.31 the science of missiles. महर्षेरग्निवेशस्य सकाशमह- मच्युत । अस्त्रार्थमगमं पूर्वं धनुर्वेदचिकीर्षया ॥ Mb.1.131.4. धनुर्वेद- संहिता mentions various kinds of missiles (179-82) as ब्रह्मास्त्र, ब्रह्मदण्डक, ब्रह्मशिरस, पाशुपत, वायव्य, आग्नेय, नारसिंह &c.

-2 An arrow; sword.

-3 A bow.

-Comp. -अ (आ) गारम् an arsenal, armoury.

-आघातः a wound, a cut (made by a weapon).

- आहत a. struck, wounded, killed.

-कष्टक [अस्त्रं कण्टक इव] an arrow.

-कारः, -कारकः, -कारिन् a maker of weapons.

-क्षेपक a. shooting arrows.

-ग्रामः A heap or collection of different missiles or weapons; Ve.

-चिकित्सक a. surgeon.

-चिकित्सा surgery.

-जित् m. N. of a plant.

-जीवः, -जीविन्. m.

-धारिन् m. a soldier, professional warrior.

-धारणम् the bearing of arms.

-निवारणम् the warding of a weapon.

-पातिन् A gunner; अस्त्रपातिभिरावृतम् Śukra.4.137.

-भृत् m. A shooter; Rām.5.

-मन्त्रः a Mantra to be repeated in discharging or withdrawing a missile; संमोहनं नाम सखे ममास्त्रं प्रयोग- संहारविभक्तमन्त्रम् R.5.57,59.

-मर्जः, -र्जकः a furbisher.

यन्त्रम् A kind of missile (कंचिन्मर्मदेशमाक्षिप्य येन शत्रोरुत्क्षेपणमपक्षेपणं च क्रियते तदस्त्रयन्त्रम् । इति नीलकण्ठः) Mb.9.57.18.

-युद्धम् fighting with weapons.

-लाघवम् dexterity in wielding or throwing missiles.

-विद् a. skilled in the science of arms.

-विद्या, -शास्त्रम्, -वेदः the art of science of throwing missiles, military science, science of arms; अस्त्रवेदमधिगम्य तत्त्वतः Ki.13.62, U.6.9.

-वृष्टि f. a shower of missiles.

-शस्त्रम् all sorts of weapons.

-शिक्षा military exercise.

-सायकः 1 an iron arrow.

-2 the नाराच missile.

-हीन a. unarmed.

आकारः [आ-कृ-घञ्]

1 Form, shape, figure, द्विधा˚ of two forms or sorts; Pt.3.37.

-2 Aspect, appearance. mien, countenance; आकारसदृशप्रज्ञः R.1.15,16.7, Ś.1;

-3 (Particularly) expression of the face, as giving a clue to one's inward thoughts or mental disposition; तस्य संवृतमन्त्रस्य गूढाकारेङ्गितस्य च R.1.2; Pt.1; भवानपि संवृताकारमास्ताम् V.2; Ś.7; Ki.1.14; साकारो निःस्पृहः Pt.3.88 giving no clue to his inward thoughts, reserved; K.233; Mv.6; Ms.7.63,8.25; -आकारैरिङ्गि- तैर्गत्या चेष्टया भाषितेन च । नेत्रवक्त्रविकारैश्च गृह्यते$न्तर्गतं मनः ॥ Ms.8.26.

-4 Hint, sign, token.

-5 Identity, oneness

-6 Recognition of identity (in Sāṅ. Phil.).

-7 The letter आ.

-Comp. -गुप्तिः, -गोपनम्, -गूहनम् dissimula- tion, suppressing all outward manifestation of the internal feelings.

-वर्ण, -सुश्लक्ष्ण a. Delicate in shape and colour.

आतप a. Ved. Causing pain or affliction; भीमस्तुवि- ष्माञ्चर्षणिभ्य आतपः Rv.1.55.1.

-पः Heat (of the sun, fire &c.), sunshine; आतपायोज्झितं धान्यम् Mb. exposed to the sun; तमातपक्लान्तम् R.2.13; शीतातपाभिघातान् Ms.12.77; प्रचण्ड˚ Rs.1.11; सूर्य˚ 1; Me.11; बालातपः Ms.4.69 the morning sun; ˚आक्रान्त exposed to heat.

-2 Light; छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति Kaṭh.3.1.

-Comp. -अत्ययः passing of the sun's heat, sunset; आतपात्यय- संक्षिप्तनीवारासु R.1.52.

-अभावः non-existence of the sun's heat, shadow.

-उदकम् mirage.

-त्रम्, -त्रकम् [आतपात् त्रायते, त्रै-क] an umbrella (of silk or leaves used as a parasol); तमातपक्लान्तमनातपत्रम् R.2.13,47; पद्म˚ 4.5; राज्यं स्वहस्तधृतदण्डमिवातपत्रम् Ś.5.6.

-लङ्घनम् being exposed to heat, catching the sun-stroke; आतप- लङ्घनाद्बलवदस्वस्थशरीरा शकुन्तला Ś.3.

-वर्ष्य a. (water &c.) produced by rain during sunshine.

-वारणम् [आतापं वारयति] an umbrella, parasol; नृपतिककुदं दत्त्वा यूने सितातपवारणम् R.3.7,9.15.

-शुष्क a. dried in the sunshine.

आवर्तः 1 Turning round, winding, revolving; प्रदक्षिणावर्तशिखः Rām.6.73.23.

-2 A whirlpool, an eddy, whirl; नृपं तमावर्तमनोज्ञनाभिः R.6.52; दर्शितावर्तनाभेः Me.28; Dk.2; आवर्तः संशयानाम् Pt.1.191.

-3 Delibera- tion, revolving (in the mind), anxiety.

-4 A lock of hair curling backwards, especially on a horse (considered lucky); आवर्ता यस्य जायन्ते धन्यः स तुरगोत्तमः (शालिहोत्र of भोज).

-5 The two depressions of the forehead above the eye-brows.

-6 A crowded place (where many men live closely together).

-7 A kind of jewel.

-8 N. of a form of cloud personified; आवर्तो निर्जलो मेघः.

-9 Melting (of metals).

-1 Doubt; भ्रमं संमोहमावर्तम- भ्यासाद्विनिवर्तयेत् Mb.12.274.7.

-11 Worldly existence (संसार).

-र्तम् A mineral substance, pyrites (माक्षिकधातु).

इङ्गित p. p. Moved, shaken.

-तम् [भावे-क्त]

1 Palpitation, shaking.

-2 Internal thought, inward thought or secret aim, intention, purpose; ˚आकारवेदिभिः K.7; Pt.1.43; अगूढसद्भावमितीङ्गितज्ञया Ku.5.62; तस्य संवृतमन्त्रस्य गूढाकारेङ्गितस्य च R.1.2; Śi.9.69.

-3 A hint, sign, gesture; आकारैरिङ्गितैर्गत्या Pt.1.44.

-4 Particularly, the gesture or motion of the various limbs of the body indicating one's intentions; gesture suited to betray internal feelings; आकारैरिङ्गितैर्गत्या गृह्यते$न्तर्गतं मनः Ms.8. 26. cf. इङ्गितं हृद्गतो भावो बहिराकार आकृतिः । सज्जनः

-Comp. -कोविद, -ज्ञ a. skilled in the interpretation of internal sentiments by external gestures, understanding signs.

उदय a. (In gram.) Following, coming after or upon (as a letter, accent &c.); उदयशब्दः परशब्दसमानार्थः प्रातिशाख्येषु प्रसिद्धः.

-यः 1 Rise (fig. also); चन्द्रोदय इवोदधेः R.12.36,2.73; going upwards, ascending (as of the sun, stars &c.).

-2 (a) Rising up, coming forth; द्रविण˚ acquisition of wealth; Pt.2; so भाग्य˚ dawn of fortune; Amaru.25; स्वगुणोदयेन Pt.1.94. (b) Appearance, becoming visible, production; घनोदयः प्राक् Ś.7.3; मेघ˚ Ku.6.54; हसितमन्यनिमित्तकृतोदयम् Ś.2.12 raised from some other cause; Amaru.88; Ś.7.8; फलोदय R.1.5; rising or accomplishment of the fruit; Ms.3.169; K<?>.3.18.

-3 Creation (opp. प्रलय); यः सिन्धूनामुपोदये Rv.8.41.2. यौ तौ स्वप्नावबोधौ तौ भूतानां प्रलयो- दयौ Ku.2.8.

-4 The eastern mountain (behind which the sun is supposed to rise); ददर्श पिङ्गाधिपतेरमात्यं वाता- त्मजं सूर्यमिवोदयस्थम् Rām.5.31.18. यौर्यत्र दृश्यते भास्वान्स तेषामुदयः स्मृतः; उदयगूढशशाङ्कमरीचिभिः V.3.6.

-5 Advance- ment, prosperity, rise; (opp. व्यसन), तेजोद्वयस्य युगपद्- व्यसनोदयाभ्याम् Ś.4.2; उदये मदावाच्यमुञ्झता R.8.84; K.5; importance, celebrity; ˚उन्मुखे त्वयि R.11.73.

-6 Elevation, exaltation, rise; growth; उदयमस्तमयं च रघू- द्वहात् R.9.9; तमुदयाय नवा नवयौवना 7; आत्मोदयः परग्लानिः Śi 2.3,11.6.

-7 Result, consequence; असुखोदयं कर्म Ms.4.7; Amaru.47; following; नोदात्तस्वरितोदयम् P.VIII.4.67.

-8 Accomplishment, fulfilment; उपस्थितो- दयम् R.3.1; प्रारम्भसदृशोदयः 1.15.

-9 Profit, advantage.

-1 Income, revenue; Ms.7.55; Y.2.43.

-11 Interest, consideration paid for the use of money; Y.2.67,146.

-12 Light, splendour.

-13 Outlet, exit.

-14 Beginning; अभिगम्योदयं तस्य कार्यस्य प्रत्यवेदयत् Mb.3.282.22.

-15 Efficacy, influence; पर्याप्तः परवीरघ्न यशस्यस्ते बलोदयः Rām. 5.56.11.

-16 Birthday celebration; हस्ते गृहीत्वा सहराम- मच्युतं नीत्वा स्ववाटं कृतवत्यथोदयम् Bhāg.1.11.2.

-17 The first lunar mansion; the orient sine.

-Comp. -अचलः, -अद्रिः, -गिरिः, -पर्वतः, -शैलः the eastern mountain behind which the sun, moon &c are supposed to rise; उदयगिरिवनालीबालमन्दारपुष्पम् Udb.; श्रितोदयाद्रेरभिसा- यमुच्चकैः Śi.1.16; तत उदयगिरेरिवैक एव Māl.2.1.

-इन्दुः The town इन्द्रप्रस्थ; पुरे कुरूणामुदयेन्दुनाम्नि Mb.7.23.29.

-उन्मुख a. About to rise, expecting prosperity.

-क्रमः Gradual rise; नाडीनाम् Māl.5.2. by gradually inflating or filling with wind the Nādīs, (as in the act of restraining the wind).

-ज्या f. See उदय (17).

-पुरम् N. of the capital of Mārwār.

-प्रस्थः the plateau of the mountain behind which the sun is supposed to rise.

-प्राणः (pl.) A particular measure of time.

-राशिः The constellation in which the planet is seen when on the horizon.

उन्मद a.

1 Intoxicated, drunk; उदीरयामासुरिवोन्मदानाम् R.2.9,16.54.

-2 Mad, furious, extravagant; Śi.1. 4; उन्मदसारसारवः 12.44,77;16.59.

-3 Causing intoxi- cation, intoxicating; मधुकराङ्गनया मुहुरुन्मदध्वनिभृता निभृताक्षर- मुज्जगे Śi.6.2.

-दः 1 Insanity.

-2 Intoxication, ecstacy; कृतमनुकृतवत्य उन्मदान्धाः प्रकृतिमगन्किल यस्य गोपवध्वः Bhāg.1.9.4.

उपसर्गः 1 Sickness, disease, change occasioned by a disease; also a disease superinduced on another; क्षीणं हन्युश्चोपसर्गाः प्रभूताः Suśr.

-2 Misfortune, trouble, calamity, injury, harm; प्रशमिताशेषोपसर्गाः प्रजाः Ratn.1.1; सोपसर्गं वो नक्षत्रम् M.4. sorrow; आपेदे उपसर्गस्तं तमः सूर्यमिवासुरम् Rām.2.63.2.

-3 Portent, natural phenomenon foreboding evil.

-4 An eclipse.

-5 An indication or symptom of death.

-6 Addition.

-7 Possession by an evil spirit.

-8 A preposition prefixed to roots; निपाताश्चादयो ज्ञेयाः प्रादयस्तूपसर्गकाः । द्योतकत्वात् क्रियायोगे लोकादवगता इमे ॥ उपसर्गास्तु विज्ञेयाः क्रियायोगेन विंशतिः । विवेचयन्ति ते ह्यर्थं नामाख्यातविभक्तिषु ॥ बृहद्देवता; आख्यातमुपगृह्यार्थविशेषमिमे तस्यैव सृजन्तीत्युपसर्गाः । Durga under Nirukta 1.3. उपेत्य नामाख्यातयोरर्थस्य विशेषं सृजन्त्युत्पादयन्ती- त्युपसर्गाः । Skanda. The नाट्यशास्त्र defines उपसर्ग thus: प्रातिपदिकार्थयुक्तं धात्वर्थमुपसृजन्ति ये स्वार्थैः । उपसर्गा उपदिष्टास्तस्मात् संस्कारशास्त्रे$स्मिन् ॥ A poetaster has framed the following समस्यापूरण stanza with the rule उपसर्गाः क्रियायोगे (Pāṇini I.4.59); उपसर्गाः क्रियायोगे पाणिनेरपि संमयम् । निष्क्रियो$पि तवारातिः सोपसर्गः सदा कथम् ॥ Upasargas are 2 in number:- प्र, परा, अप, सम्, अनु, अव, निस् or निर्, दुस् or दुर्, वि, आ (ङ्), नि, अधि, अपि, अति, सु, उत्, अभि, प्रति, परि, उप; or 22 if निस्-निर् and दुस्-दुर् be taken as separate words. There are two theories as to the character of these prepositions. According to one theory roots have various meanings in themselves (अनेकार्था हि धातवः); when prepositions are prefixed to them they simply bring to light those meanings already existent but hidden in them, but they do not express them, being meaningless them- selves; cf. Śi.1.15:- सन्तमेव चिरमप्रकृतत्वादप्रकाशितमदिद्युतदङ्गे । विभ्रमं मधुमदः प्रमदानां धातुलीनमुपसर्ग इवार्थम् ॥ According to the other theory prepositions express their own inde- pendent meanings; they modify, intensify, and sometimes entirely alter, the senses of roots; cf. Sk.:- उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते । प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् ॥ cf. also धात्वर्थं बाधते कश्चित्कश्चित्तमनुवर्तते । तमेव विशिनष्टयन्य उपसर्गगतिस्त्रिधा ॥ (The latter theory appears to be more correct. For a fuller exposition see Nirukta).

-9 An obstacle; ते समाधावुपसर्गा व्युत्थाने सिद्धयः । योगसूत्रs 3.39.

उमा [ओः शिवस्य मा लक्ष्मीरिव, उं शिवं माति मन्यते पतित्वेन मा-क वा Tv.]

1 N. of the daughter of Himavat and Menā, and wife of Śiva; Kālidāsa thus derives the name:- उ मेति (oh do not, scil. practise penance) मात्रा तपसो निषिद्धा पश्चादुमाख्यां सुमुखी जगाम Ku.1.26; उमावृषाङ्कौ R.3.23.

-2 Light, splendour.

-3 Fame, reputation.

-4 Tranquility, calmness.

-5 Night.

-6 Turmeric (हरिद्रा).

-7 Flax (अतसी).

-Comp. कटः, -टम् उमा + कटच् P. V.2.29 Vārt. 1 the pollen of flax.

-कान्तः N. of Śiva; Mb.13.

-गुरुः, -जनकः N. of the Himālaya (as the father of उमा).

-चतुर्थी f. The fourth day in the light half of the month of Jyeṣṭha.

-पतिः N. of Śiva; मुहु- रनुस्मरयन्तमनुक्षपं त्रिपुरदाहमुमापतिसेविनः Ki.5.14; so ˚ईशः, ˚वल्लभः, ˚सहायः &c.

-महेश्वरव्रतम् N.of a particular observance.

-वनम् N. of the town Vanapura or Devi- koṭa (शोणितपुर).

-सुतः N. of Kārttikeya or of Gaṇesa.

उल्लासः 1 Joy, delight; सोल्लासम् U.6; सकौतुकोल्लासम् U. 2; उल्लासः फुल्लपङ्केरुहपटलपतन्मत्तपुष्पंधयानाम् S. D.

-2 Light, splendour.

-3 (In Rhet.) A figure of speech in which a reference is made to the merits or demerits of one thing by comparing or contrasting the merits or deme- rits of another; अन्यदीयगुणदोषप्रयुक्तमन्यस्य गुणदोषयोराधान- मुल्लासः R. G. for example see R. G. ad. loc.; cf. Chandr.5.131.133.

-4 A division of a book, such as chapter, section &c.; as the ten Ullāsas of the Kāvya- prakāśa.

-5 Beginning, commencement.

-6 Growth, increase; न तेषां युगपद्राजन् ह्लास उल्लास एव वा Bhāg.7.1.7. -a. Pleasing, delightful; मुक्ताफलैश्चिदुल्लासैः Bhāg.9.11.33.

लॄ f. A mother, a divine female. -m. Śiva. -f. =

लृ. cf. लॄर्महात्मा सुरो बालो भूपः स्तोमः कथानकः (वक्ता) । मूर्खो शिश्नो गुदः कक्षा केशः पापरतो नरः ॥ Enm. एकान्वयो मम Ś.7; मनस्येकं वचस्येकं कर्मण्येकं महात्मनाम् H.1.197.

-4 Firm, unchanged; एको ग्रहस्तु Pt.1.26.

-5 Single of its kind, unique, singular.

-6 Chief, supreme, prominent, sole; ब्राह्मण्यास्तद्धरेत्पुत्र एकांशं वै पितुर्धनात् Mb.13.47.11. ˚पार्थिव, ˚धनुर्धरः, ˚ऐश्वर्य M.1.1 sole sovereignty; एको रागिषु राजते Bh.3.121.

-7 Peerless, matchless.

-8 One of two or many; Me.3. एकः सख्यास्तव सह मया वामपादाभिलाषी Me.8.

-9 Oft. used like the English indefinite article 'a', or 'an'; ज्योतिरेकम् Ś.5.3.

-1 True.

-11 Little. Oft. used in the middle of comp. in the sense of 'only', with an adjectival or adverbial force; दोषैकदृक् looking only to faults; त्वदेकेषु Ku.3.15 your arrow only; so भोगैकबद्धस्पृहः. एकः-अन्यः, or अपरः the one- the other; अजामेकां लोहित... नमामः । अजो ह्येको... अजोन्यः Śvet. Up.4.5; it is used in the plural in the sense of some, its correlative being अन्ये or अपरे (others); एके समूहुर्बलरेणुसंहतिं शिरोभिराज्ञामपरे महीभृतः ॥ Śi.12.45; see अन्य, अपर also.

-कः N. of Viṣṇu. the ऴSupreme Being or Prajāpati; एक इति च प्रजापतेरभिधानमिति । ŚB. on MS. 1.3.13.

(-कम्) 1 The mind; एकं विनिन्ये स जुगोप सप्त सप्तैव तत्याज ररक्ष पञ्च Bu. Ch.2.41.

-2 unity, a unit; Hch.

-का N. of Durgā. [cf. Persian yak; L. aequus].

-Comp. -अंशः a separate part, part in general. विष्टभ्याह- मिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् Bg.1.42. एकांशश्च प्रधानतः Ms. 9.15.

-अक्ष a.

1 having only one axle. द्विचक्रमेकाक्षम् (रथम्) Bhāg.4.26.1.

-2 having one eye.

-3 having an excellent eye.

(-क्षः) 1 a crow.

-2 N. of Śiva.

-अक्षर a. monosyllabic. ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म Bg.8.13.

(-रम्) 1 a monosyllable.

-2 the sacred syllable; ओम्; एकाक्षरं परं ब्रह्म Ms.2.83.

-3 The sole imperishable thing; एका- क्षरमभिसंभूय Av.5.28.8.

-4 N. of an Upaniṣad. ˚कोशः a vocabulary of monosyllabic words by Puruṣottama- deva. ˚रीभावः the production of only one syllable, con- traction.

-अग्नि a. Keeping only one fire; Āpastamba Dharma Sūtra 2.21.21. (

-कः) One and the same fire.

-अग्र a.

1 fixed on one object or point only.

-2 closely attentive, concentrated, intent; तद्गीतश्रवणैकाग्रा R.15.66; K.49; कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा Bg.18.72; मनुमे- काग्रमासीनम् Ms.1.1.

-3 unperplexed.

-4 known, cele- brated.

-5 single-pointed. (

-ग्रः) (in Math.) the whole of the long side of a figure which is subdivided. ˚चित्त, ˚मनस् a. with a concentrated mind, with un- divided attention. ˚चित्तम्, ˚चित्तता intentness of purpose, concentration of mind; तत्रैकाग्रं मनःकृत्वा Bg.6.12;18.72. °reeदृष्टि a. fixing one's eye on one spot.

-अग्ऱ्य = ˚अग्र. (

-ग्ऱ्यम्) concentration.

-अङ्गः 1 a body-guard.

-2 the planet Mercury or Mars.

-3 N. of Viṣṇu. ˚वधः Mutilation of a limb; Kau. A.4.

-4 Having a unique or beautiful shape.

(-अङ्गम्) 1 a single member or part.

-2 sandal wood.

-3 the head. (

-ङ्गौ) a married couple. (

-ङ्गी) Incomplete; ˚रूपक incomplete, simile.

-अञ्जलिः A handful.

-अङ्गिका preparation made with sandal-wood.

-अण्डः a kind of horse.

-अधिपतिः a sole monarch or sovereign.

-अनंशा the only (day) receiving no part of the moon, an epithet of Kuhū or day of new moon (born together with Kṛiṣṇa and worshipped with Kṛiṣ&na and Bala- deva and identified with Durgā).

-अनुदिष्ट a.

1 left as a funeral feast or one who has recently partaken in it. (

-ष्टम्) a funeral ceremony performed for only one ancestor (recently dead); see एकोद्दिष्ट; यावदेकानुदिष्टस्य गन्धो लेपश्च तिष्ठति Ms.4.111.

-अन्त a.

1 solitary, retired.

-2 aside, apart.

-3 directed towards one point or object only.

-4 excessive, great; ˚शैत्यात्- कदलीविशेषाः Ku.1.36.

-5 worshipping only one; devoted to only one (एकनिष्ठ); एकान्तजनप्रियः Bhāg.8.24.31.

-6 absolute, invariable, perpetual; स्वायत्तमेकान्तगुणम् Bh.2.7; कस्यैकान्तं सुखमुपगतम् Me.111.

(-तः) 1 a lonely or retired place, solitude; तासामेकान्तविन्यस्ते शयानां शयने द्युमे Rām.5.1.5. व्योम˚ विहारिणः Pt.2.2; H.1.49.

-2 exclusiveness.

-3 an invariable rule or course of conduct or action; तस्मादेकान्तमासाद्य Pt.3.7.

-4 exclusive aim or boundary. (

-तम्) an exclusive recourse, a settled rule or principle; तेजः क्षमा वा नैकान्तं काल- ज्ञस्य महीपतेः Śi.2.83. (

-तम्, -तेन, -ततः, -ते) ind.

1 solely, exclusively, invariably, always, absolutely, युद्धे नैकान्तेन भवेज्जयः Mb.5.64.27.

-2 exceeding, quite, wholly, very much; वयमप्येकान्ततो निःस्पृहाः Bh.3.24; दुःखमेकान्ततो वा Me.111; oft. in comp.; ˚विध्वंसिन् sure or destined to perish; R.2.57; ˚भीरु Mu. 3.5 always timid; so एकान्तकरुण very weak &c.

-3 alone, apart, privately. ˚भूत being alone or solitary; विलोक्यैकान्तभूतानि भूतान्यादौ प्रजापतिः Bhāg.6.18.3. ˚मति a. devoted to one object only. ˚विहारिन् a. a solitary wanderer. ˚सुषमा 'containing exclusively good years', a division of time with Jainas. ˚स्थित a. staying or remaining apart.

-अन्तर a. next but one, separated by one remove; द्वन्द्वं दक्षमरीचिसंभवमिदं तत्स्रष्टुरेकान्तरम् Ś.7.27; V.1. (

-रः) a kind of fever.

-अन्तिक a. final, conclusive.

-अन्तित्वम् devotion to one object.

-अन्तिन् a. devoted to one object only; अहो अत्यद्भुतं ह्येतद् दुर्लभैकान्ति- नामपि Bhāg.7.1.15. -m. a worshipper of Viṣṇu.

-अन्नम् one and the same food.

(-न्नः), -˚आदिन् 1 a mess-mate.

-2 One who lives on the alms from only one house; नैकान्नादी भवेद् व्रती Ms.2.188.

-अपचयः, अपायः Diminution by one.

-अब्दा a heifer one year old.

- अयन a.

1 passable for only one (as a foot-path) Mb.3.

-2 fixing one's thoughts on one object, closely attentive, intent; see एकाग्र.

(-नम्) 1 a lonely or retired place; एकायनगतः पथि Mb.1.176.5; Rām. 3.67.23.

-2 a meeting-place, rendezvous. सर्वासामपां समुद्र एकायनम् Bṛi. Up.2.4.11.

-3 union of thoughts.

-4 monotheism.

-5 the sole object; सा स्नेहस्य एकायनीभूता M.2.14; एकायनीभूय Mv.4 with one accord, unani- mously.

-6 One and the same way, similarity; एकमेवायनगताः प्लवमाना गिरेर्गिरम् Rām.4.2.9.

-7 Worldly wisdom (नीतिशास्त्र); नाम वै एकायनम् Ch. Up.7.1.2. ˚गत = एकायन q. v. तरुणः सुकृतैर्युक्त एकायनगतश्च ह Mb.7.12.22. ˚स्थः With only one resource open, driven to extremity; शूरश्चैकायनस्थश्च किमन्यत्प्रतिपद्यते Pratijñā.1.7.

-अर्णवः general flood, universal deluge; अयं ह्युत्सहते क्रुद्धः कर्तुमे- कार्णवं जगत् Rām.5.49.2.

-अर्थ a.

1 having one and the same meaning, having the same object in view; राजन्यकान्युपायज्ञैरेकार्थानि चरैस्तव Śi.2.114.

-2 (Rhet.) Tautological (as a sentence); Kāvyālaṅkāravṛitti. 2.1.11.

(-र्थः) 1 the same thing, object, or intention.

-2 the same meaning.

-3 N. of a glossary (of synonymous words); cf. एकार्थनाममाला.

- अवम a. inferior or less by one.

- अवयव a. made up of the same components.

-अशीत or ˚तितम a. eighty-first.

-अशीतिः f. eighty-one.

-अष्टका 1 the first or chief Aṣṭakā after the full moon; एकाष्टके सुप्रजसः सुवीरा Av.3.1.5.

-2 the eighth day of the dark fortnight in the month of Māgha (on which a श्राद्ध is to be performed).

-अष्ठीका (ला) The root of the trumpet-flower (Mar. पहाडमूळ).

-अष्ठील a. having one kernel. (

-लः) N. of a plant (बकवृक्ष); A white variety of Gigantic swallow- wort (Mar. रुईमांदार).

-अहन् (ह) 1 the period of one day.

-2 a sacrifice lasting for one day. ˚गमः, ˚अध्वा a day's journey.

-आतपत्र a. characterized by only one umbrella (showing universal sovereignty); एकातपत्रं जगतः प्रभुत्वम् R.2.47. ˚त्रां भुवम् 18.4; K.26; Śi.12. 33; V.3.19.

-आत्मन् a. depending solely on one-self, solitary.

-आदेशः cf. Sk. on P.VI.1.11. one substitute for two or more letters (got by either dropping one vowel, or by the blending of both); as the आ in एकायन.

-आयु a.

1 providing the most excellent food.

-2 the first living being. एकायुरग्रे विश आविवाससि Rv.1.31.5.

-आवलिः, -ली f.

1 a single string of pearls, beads &c.; सूत्रमेकावली शुद्धा Kau. A.2.11. एका- वली कण्ठविभूषणं वः Vikr.1.3; लताविटपे एकावली लग्ना V.1.

-2 (in Rhetoric) Necklace- a series of statements in which there is a regular transition from a predicate to a subject, or from a subject to a predicate; स्थाप्यते$पोह्यते वापि यथापूर्वं परस्परम् । विशेषणतया यत्र वस्तु सैकावली द्विधा ॥ K. P.1; cf. Chandr.5.13-4; नेत्रे कर्णान्तविश्रान्ते कर्णो दोःस्तम्भदोलितौ &c. and Bk.2.19.

-आहार्य a. having the same food; making no difference between allowed and forbidden food; एकहार्यं युगं सर्वम् Mb.3.19.41.

-उक्तिः f. a single expression or word.

-उत्तर a. greater or increasing by one.

-उदकः (a relative) connected by the offering of funeral libations of water to the same deceased ancestor; जन्मन्येकोदकानां तु त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते Ms.5.71.

-उदरः, -रा uterine, (brother or sister).

-उदात्त a. having one Udātta accent.

-उद्दिष्टम् a Śrāddha or funeral rite performed for one definite individual deceased, not including other ancestors; see एकानुदिष्ट.

-ऊन a. less by one, minus one.

-ऋच् a. consisting of one verse (ऋच्). (

-चम्) A Sūkta of one verse only; Av.19.23.2.

-एक a. one by one, one taken singly, a single one; एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् H. Pr.11; R.17.43.

(-कम्), -एकैकशः, ind. one by one, singly, severally एकैकमत्र दिवसे दिवसे Ś.6.11; ˚कं निर्दिशन् Ś.7 pointing to each severally.

-श्यम् (एककश्यम्) Single state, severally एकैकश्येनानुपूर्वं भूत्वा भूत्वेह जायते Bhāg.7.15.51.

-˚श्येन (instrumental used as an adv.) individually, singly, one by one. ते यदि एकैकश्येनापि कुर्वन्ति तथापि सत्रक्रियामभिसमीक्ष्य बहव एव कुर्वन्तीति बहुवचनं भविष्यति । ŚB on MS.1.6.45.

-ओघः 1 a continuous current.

-2 A single flight (of arrows); एकौघेन स्वर्णपुङ्खैर्द्विषन्तः (आकिरन्ति स्म) Śi. 18.55.

-कपाल a. consisting of or contained in one cup.

-कर a. (

-री f.)

1 doing only one thing.

-2 (-रा) one-handed.

-3 one-rayed.

-कार्य a.

1 acting in concert with, co-operating, having made common cause with; co-worker; अस्माभिः सहैककार्याणाम् Mu.2; R.1.4.

-2 answering the same end.

-3 having the same occu- pation. (

-र्यम्) sole or same business.

-कालः 1 one time.

-2 the same time, (

-लम्, -ले) ind. at one time, at one and the same time; एककालं चरेद्भैक्षम् Ms.6.55. ˚भोजनम् eating but one meal in any given time.

-कालिकम् Once a day; तेभ्यो लब्धेन भैक्ष्येण वर्तयन्नेककालिकम् Ms.11.123.

-कालीन a.

1 happening once only;

-2 Contemporary, coeval.

-कुण्डलः (लिन्) N. of Kubera; of Balabhadra and Śeṣa; गर्गस्रोतो महातीर्थमाजगामैककुण्डली Mb.9.37.14. cf. एककुण्डल आख्यातो बलरामे धनाधिपे Medini.

-कुष्ठम् a kind of leprosy; कृष्णारुणं येन भवे- च्छरीरं तदेककुष्ठं प्रवदन्त्यसाध्यम् Suśr.

-क्षीरम् the milk of one (nurse &c.).

-गम्यः the supreme spirit.

-गुरु, गुरुक a. having the same preceptor. (

-रुः, -रुकः) a spiritual brother (pupil of the same preceptor).

-ग्राम a. living in the same village. (

-मः) the same village.

-ग्रामीण a. Inhabiting the same village; नैकग्रामीणमतिथिम् Ms.3.13.

-चक्र a.

1 having only one wheel. (said of the sun's chariot); सप्त युञ्जन्ति रथमेक- चक्रम् Rv.1.164.2.

-2 governed by one king only. (

-क्रः) the chariot of the sun. ˚वर्तिन् m. sole master of the whole universe, universal monarch. (

-क्रा) N. of the town Kīchakas.

-चत्वारिंशत् f. forty-one.

-चर a.

1 wandering or living alone, alone; अयमेकचरो$ भिवर्तते माम् Ki.13.3;3.53. Kau. A.1.18. स्वच्छन्दमेकचरं Mudrā.

-2 having one attendant.

-3 living un- assisted.

-4 going together or at the same time.

-5 gregarious.

-6 (Said of certain animals); न भक्षयेदेकचरान् Ms.5.17; Bhāg.5.8.18.

(-रः) 1 a rhinoceros.

-2 An ascetic (यति); नाराजके जनपदे चरत्येकचरो वशी Rām.2.67.23.

- चरण a. having only one foot.

-चारिन् a.

1 living alone, solitary.

-2 going alone or with one follower only.

-3 An atten- dant of Buddha. (

-णी) a loyal wife.

-चित्त a. thinking of one thing only, absorbed in one object.

(-त्तम्) 1 fixedness of thought upon one object.

-2 unanimity एकचित्तीभूय H.1 unanimously; ˚ता fixedness of mind, agreement, unanimity.

-चिन्तनम् thinking of only one object.

-चिन्मय a. Consisting of intelligence; Rāmt. Up.

-चेतस्, -मनस् a. unanimous; see ˚चित्त.

-चोदन a. Resting upon one rule. (

-नम्) referring to in the singular number.

-च्छत्र a. Ruled by one king solely.

-च्छायाश्रित a. Involved in similarity (of debt) with one debtor (said of a surety); Y.2.56.

-ज a.

1 born alone or single.

-2 growing alone (a tree); महानप्येकजो वृक्षो बलवान्सुप्रतिष्ठितः Pt.3.54.

-3 alone of its kind.

-4 uniform, unchanging.

-जः, -जा a brother or sister of the same parents.

-जटा N. of a goddess उग्रतारा.

-जन्मन् m.

1 a king.

-2 a Śūdra; see ˚जाति below.

-जात a. born of the same parents; Ms.9.148.

-जाति a.

1 once born.

-2 belonging to the same family or caste. (

-तिः) a Śūdra (opp. द्विजन्मन्); ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः । चतुर्थ एकजातिस्तु शूद्रो नास्ति तु पञ्चमः ॥ Ms.1.4;8.27.

-जातीय a. of the same kind, species or family. ˚अनुसमयः performance of one detail with reference to all things or persons, then doing the second, then the third and so on (see पदार्थानुसमय) Ms.5.2.1-2.

-जीववादः (in phil.) the assertion of a living soul only.

-ज्या the chord of an arc; sine of 3˚.

-ज्योतिस् m. N. of Śiva.

-तान a. con- centrated or fixed on one object only, closely attentive; ब्रह्मैकतानमनसो हि वसिष्ठमिश्राः Mv.3.11.

(-नः) 1 atten- tion fixed on one object only; A. Rām.6.2.2.

-2 musical harmony, = ˚तालः

-ताल a. Having a single palm tree; एकताल एवोत्पातपवनप्रेरितो गिरिः R.15.23.

-तालः harmony, accurate adjustment of song, dance, and instrumental music (cf. तौर्यत्रिकम्).

-लम् A kind of sculptural measurement. (

-ली) an instrument for beating time, any instrument having but one note.

-तीर्थिन् a.

1 bathing in the same holy water.

-2 belonging to the same religious order; क्रमेणाचार्यसच्छिष्य- धर्मभ्रात्रेकतीर्थिनः Y.2.137. -m. a fellow student, spiritual brother.

-तेजन a. Ved. having only one shaft (an arrow).

-त्रिंशत् f. thirty-one; ˚त्रिंश 31st.

-त्रिकः a kind of sacrifice performed in or lasting for a day.

-दंष्ट्रः, -दन्तः "one-tusked", epithets of Gaṇeśa (एकदंष्ट्रः) A kind of fever.

-दण्डिन् m.

1 N. of a class of Sannyāsins or beggars (otherwise called हंस). They are divided into four orders:-- कुटीचको बहूदको हंसश्चैव तृतीयकः । चतुर्थः परहंसश्च यो यः पश्चात्स उत्तमः ॥ Hārita.

-2 N. of a Vedantic school.

-दलः, -पत्रः N. of a plant (चन्डालकन्द).

-दिश् a. living in the same region or quarter.

-दुःखसुख a. sympathising, having the same joys and sorrows.

-दृश्, -दृष्टि a. one-eyed. -m.

1 a crow.

-2 N. of Śiva.

-3 a philosopher.

-दृश्य a. the sole object of vision, alone being worthy of being seen. तमेकदृश्यं नयनैः पिबन्त्यो Ku.7.64.

-दृष्टिः f. fixed or steady look.

-देवः the Supreme god.

-देवत, -दे(दै)वत्य a. devoted, directed or offered to one deity.

-देश a. occupying the same place.

(-शः) 1 one spot or place.

-2 a part or portion (of the whole), one side; ˚अवतीर्णा K.22; तस्यैकदेशः U.4; Mv.2; विभावितैकदेशेन देयं यदभियुज्यते V.4.33 'what is claimed should be given by one who is proved to have got a part of it'; (this is sometimes called एकदेशविभावितन्याय) ˚क्षाण a. partly burnt. एकदेशक्षाणमपि क्षाणमेव । ŚB. on MS.6.4.18.

-देशिन् a. consisting of parts or portions divided into parts. -m. A disputant knowing only part of the true state of the case.

-देह, -देहिन् a.

1 having only one body.

-2 elegantly formed.

(-हः) 1 the planet Mercury.

-2 (du.) Husband and wife.

-धनः a kind of jug with which water is taken up at certain religious ceremonies.

(-नम्) 1 an excellent gift.

-2 honorific offering.

-धनिन् a. obtaining an honorific offering,

-धर्मन्, -धर्मिन् a.

1 possessing the same properties of the same kind.

-2 professing the same religion.

-धुर, -धुरावह, -धुरीण a.

1 fit for but one kind of labour.

-2 fit for but one yoke (as cattle for special burden; P.IV.4.79).

-धुरा a particular load or con- veyance.

-नक्षत्रम् a lunar mansion consisting of only one star.

-नटः the principal actor in a drama, the manager (सूत्रधार) who recites the prologue.

-नयनः The planet Venus.

-नवतः ninety-first.

-नवतिः f. ninety-one.

-नाथ a. having one master.

(-थः) 1 sole master or lord.

-2 N. of an author.

-नायकः N. of Śiva.

-निश्चय a. come to the same conclusion or resolution, having the same aim. (

-यः) general agreement or con- clusion, unanimity.

-निपातः A particle which is a single word.

-निष्ठ a.

1 intently devoted or loyal (to one thing).

-2 intently fixed on one object.

-नेत्रः 1 N. of Śiva; (one-eyed).

-2 (With Śaivas) One of the eight forms of Vidyeśvara.

-पक्ष a.

1 of the same side or party, an associate.

-2 partial. (

-क्षः) one side or party; ˚आश्रयविक्लवत्वात् R.14.34; ˚क्षे in one point of view, in one case.

-पक्षीभावः The state of being the one alternative.

-पञ्चाशत् f. fifty-one.

-पतिक a. having the same husband.

-पत्नी 1 a faithful wife (perfectly chaste); तां चावश्यं दिवसगणनातत्परामेकपत्नीम् Me.1.

-2 the wife of a man who has no other wives; यो धर्म एकपत्नीनां काङ्क्षन्ती तमनुत्तमम् Ms.5.158.

-3 the wife of the same man; a co-wife; सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत् Ms.9. 183. ˚व्रतम् a vow of perfect chastity; कामेकपत्नीव्रतदुःख- शीलाम् Ku.3.7.

-पत्रिका the plant Ocimum Gratissimum (गन्धपत्रा; Mar. नागदवणी)

-पद्, -पाद् a.

1 one-footed, limping, lame.

-2 incomplete. (

-पाद्) m. N. of Śiva or Viṣṇu. (

-पदी) a foot-path (for a single man to walk on). एकपद्या तया यान्ती नलिकायन्त्रतुल्यया Śiva. B.28.66

-पद a.

1 one-footed.

-2 consisting of or named in one word.

(-दम्) 1 a single step.

-2 single or simple word.

-3 the time required to pronounce a single word.

-4 present time, same time;

(-दः) 1 a man having one foot.

-2 a kind of coitus (रतिबन्ध). (

-दे) ind. sudden- ly, all at once, abruptly; निहन्त्यरीनेकपदे य उदात्तः स्वरानिव Śi.2.95; R.8.48; K.45; V.4.3. (

-दा) a verse con- sisting of only one Pāda or quarter stanza.

(-दी) 1 a woman having one foot.

-2 a Gāyatrī consisting of one Pāda. गायत्र्यस्येकपदी Bṛi. Up.5.14.7.

-3 Foot-path (Mar. पाऊलवाट); इयमेकपदी राजन्यतो मे पितुराश्रमः Rām. 2.63.44.

-पर a. Ved. an epithet of the dice in which one is decisive or of pre-eminent importance.

-परि ind. one over or under, (a term at dice; cf. अक्षपरि). अक्षस्याह- मेकहरस्य हेतोः Rv.1.34.2.

-पर्णा 1 N. of a younger sister of Durgā.

-2 N. of Durgā.

-3 a plant having one leaf only.

-पलाशः a. a single Butea Frondosa.

-पाटला N. of a younger sister of Durgā; N. of Durgā.

-पाणः a single wager.

-पात a. happening at once, sudden.

-तः The first word of a Mantra (प्रतीक).

-पतिन् a.

1 sudden.

-2 standing alone or solitary. (

-नी) i. e. ऋक् a verse to be taken by itself or independently of the hymn to which it belongs.

-पाद a.

1 having only one foot; तत्र शिश्रिये$ज एकपादः Av.13.1.6.

-2 using only one foot.

(-दः) 1 one or single foot.

-2 one and the same Pāda.

-3 N. of Viṣṇu and Śiva.

-पादिका a kind of posture of birds.

-पार्थिवः Sole ruler or king; न केवलं तद्गुरुरेक- पार्थिवः R.3.31.

-पिङ्गः, -पिङ्गलः N. of Kubera; having a yellow mark in place of one eye; (his eye was so made on account of a curse uttered by Pārvatī when he cast an evil eye at her;) Dk.2.4.

-पिण्ड a. united by the offering of the funeral rice-ball;

˚ता, -त्वम् consanguinity.

-पुत्र a. having only one son.

-पुरुषः 1 the Supreme Being; वेदान्तेषु यमाहुरेकपुरुषम् V.1.1;

-2 the chief person. a. Consisting of only one man. तथैकपुरुषं राष्ट्रम् Bhāg.6.5.7.

-पुष्कलः (रः) N. of a musical instrument (Mar. काहल); ततः प्रयाते दाशार्हे प्रावाद्यन्तैकपुष्कराः Mb.5.94.21.

-प्रकार a. of the same kind.

-प्रख्य a. singularly like.

-प्रभुत्वम् sole sovereignty.

-प्रयत्नः one effort (of the voice).

-प्रस्थः a measure.

-प्रहारिक a. killed by one blow. Mk.8.

-प्राणयोगः union in one breath.

-बुद्धि a. having only one thought.

-भक्त a.

1 serving one master only.

-2 worshipping one deity.

-3 eating together. (

-भूक्तम्) N. of a religi- ous ceremony; eating but one meal (a day) Mb.3; Y.3.318. ˚व्रतम् eating but once a day as a religious observance.

-भक्ति a.

1 believing in one deity.

-2 firmly devoted; तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते Bg.7. 17. -f. eating but one meal a day.

-भार्या a faithful or chaste wife. तामेकभार्यां परिवादभीरोः R.14.86 (

-र्यः) one having one wife only.

-भाव a. of the same or one nature.

-2 sincerely devoted.

-3 honest, sincerely disposed.

(-वः) 1 one feeling, the same or unchanged devotion; दुर्ग्राह्यत्वान्नृपतिमनसां नैकभावाश्रयाणां सेवाधर्मः परमगहनः Pt.1.285;3.65. स्वतेजसा सत्त्वगुणप्रवाहमात्मैकभावेन भजध्वमद्धा Bhāg.

-2 oneness, agreement. cf. एको भावः सदा शस्तो यतीनां भवितात्मनाम्

-भूत a.

1 being one, undivided

-2 concentrated, closely attentive.

-भूमः a palace having one floor.

-भोजन, -भुक्त a.

1 eating but one meal.

-2 eating in common.

-मति a.

1 fixed on one object.

-2 unanimous, thinking in the same way.

-मनस् a. thinking with another, of one thought; ते निर्यान्तु मया सहैकमनसो येषामभीष्टं यशः Mu.2.13.

-2 fixing the mind upon one object, closely attentive; गच्छन्तमेकमनसम् Mb.1.42.36. एकमनाः श्रोतुमर्हति देवः M.2.

-मात्र a. of one syllable.

-मुख a.

1 having the face directed towards one place, direction of object; सहस्रं स एकमुखो ददाति Av.9.4.9.

-2 having the same aim.

-3 having one chief or head; द्यूतमेकमुखं कार्यम् Y.2.23.

-4 having one door or entrance (as a मण्डप).

(-खम्) 1 gambling.

-2 a kind of fruit (रुद्राक्षफल).

-मूर्धन् = ˚मुख q. v. Av.8.9.15.

-मूला = अतसी q. v.

-यष्टिः, -यष्टिका a single string of pearls.

-योनि a.

1 uterine.

-2 of the same family or caste; एतद्विधानं विज्ञेयं विभाग- स्यैकयोनिषु Ms.9.148.

-रजः the plant भृङ्गराज (Mar. माका).

-रथः An eminent warrior; Mb.3.

-रश्मि a. Lustrous Mb.4.

-रस a.

1 finding pleasure only in one thing, of one flavour; रसान्तराण्येकरसं यथा दिव्यं पयो$श्नुते R.1.17.

-2 of one feeling or sentiment only; साहस˚ U.5.21 influenced only by rashness; विक्रम˚ K.7; भावैकरसं मनः Ku.5.82; M.3.1; Bv.2.155; Śi.6.26; V.1.9.

-3 of one tenor, stable, equable; Māl.4.7; U.4.15.

-4 solely or exclusively devoted (to one); अबलैकरसाः R.9.43,8.65.

(-सः) 1 oneness of aim or feeling.

-2 the only flavour or pleasure. (

-सम्) a drama of one sentiment.

-राज्, -राजः m. an absolute king; प्राङ् विशाम्पतिरेकराट् त्वं वि राज Av.3.4.1. a. Shining alone, alone visible; स वा एष तदा द्रष्टा नाप- श्यद् दृश्यमेकराट् Bhāg.3.5.24.

-रात्रः a ceremony lasting one night. (

-त्रम्) one night; एकरात्रं तु निवसन्नतिथिर्ब्राह्मणः स्मृतः Ms.3.12.

-रात्रिक a. lasting or sufficient for one night only.

-राशिः 1 a heap, crowd.

-2 a sign of the zodiac. ˚भूत a. collected or heaped together.

-रिक्थिन् m. a coheir; यद्येकरिक्थिनौ स्यातामौरसक्षेत्रजौ सुतौ Ms.9.162.

-रूप a.

1 of one form or kind, like, similar; आसवः प्रतिपदं प्रमदानां नैकरूपरसतामिव भेजे Ki.9.55.

-2 uniform, one-coloured; Rv.1.169.2.

(-पम्) 1 one form or kind;

-2 The knowledge of reality. विमोचयत्येकरूपेण Sāṅ. K.63. ˚ता uniformity, invariableness; क्षणद्युतीनां दधुरेकरूपताम् Ki.8.2.

-रूप्य a. formed or arising from one.

-लिङ्गः 1 a word having one gender only.

-2 N. of Kubera. (

-ङ्गम्) a place in which for five krośas there is but one लिङ्ग (Phallus); पञ्चक्रोशान्तरे यत्र न लिङ्गान्तरमीक्ष्यते । तदेकलिङ्गमाख्यातं तत्र सिद्धिरनुत्तमा ॥ Śabdak.

-वचनम् the singular number.

-वर्ण a.

1 of one colour.

-2 identical, same.

-3 of one tribe or caste.

-4 involving the use of one letter (˚समीकरण).

(-र्णः) 1 one form.

-2 a Brāhmaṇa.

-3 a word of one syllable.

-4 a superior caste. (

-र्णी) beating time, the instru- ment (castanet); ˚समीकरणम् an equation involving one unknown quantity.

-वर्णिक a.

1 of one colour.

-2 of one caste.

-वर्षिका a heifer one year old.

-वस्त्र, -वसन a. having only one garment, in one dress (without उत्तरीय). (

-स्त्रम्) a single garment.

-वाक्यम् one or unanimous opinion; एकवाक्यं विवव्रः R.6.85 raised a unanimous cry; ˚ता consistency in meaning, unanimity, reconciling different statements, syntactical unity; प्रकरणाच्च ज्योतिष्टोमेनैकवाक्यता स्यात् । ŚB. on MS.1. 5.37.

-वाक्यकृ 8 U. To effect syntactical unity, to construe as one sentence. तस्मात् प्रकृतानां... देवतानामन्यतमया देवतया प्रकृतत्वादेकवाक्यतां कृत्वा देवतामवगमिष्यामः । ŚB. on MS.1. 8.5.

-वाक्यया 2 P. (with instrumental) To form one sentence with, to be syntactically connected with; न वै कृतं कर्म प्राकृतैरङ्गपदार्थैः सहैकवाक्यतां याति । ŚB. on MS.1. 1.2.

˚त्वम् syntactical unity. The state of forming or being one sentence; एकवाक्यत्वाच्च । Ms.1.1.8.

-वाचक a. Synonymous.

-वादः 1 a kind of drum or tabor (Mar. डफ).

-2 the unitarian doctrine, monotheism.

-वारम्, -वारे ind.

1 only once.

-2 at once, suddenly.

-3 at one time.

-वासस् a. Clothed in only one garment.

-वासा A woman; Nigh.

-विंश a. twenty-first; consisting of twentyone. (

-शः) the Ekaviṁśa- ṣ&tod;oma; Av.8.9.2.

-विंशक a. The twentyfirst; दश पूर्वान्परान् वंश्यानात्मानं चैकविंशकम् । ब्राह्मीपुत्रः सुकृतकृन्मोचयेदेनसः पितॄन् ॥ Ms.3.37.

-कम् The number twentyone; Y.3.224.

-विंशतिः f. twentyone.

-विजयः Complete victory; Kau. A.12.

-विध a. of one kind; simple.

-विलोचन a. one-eyed; see एकदृष्टि.

-विषयिन् m. a rival (having a common object or end in view).

-वीरः a pre-eminent warrior or hero; धर्म˚ Mv.5.48.

-रा N. of a daughter of Śiva, a deity.

-वृक्षः 1 one tree.

-2 a district in which but one tree is seen for 4 Krośas.

-वृत f. heaven.

-वृन्दम 1 a peculiar disease of the throat.

-2 one heap or collection.

-वृषः Ved. the chief bull; the best or most excellent of a number.

-वेणिः, -णी f. a single braid of hair (worn by a woman as a mark of her separation from her hus- band &c.); गण्डाभोगात्कठिनविषमामेकवेणीं करेण Me.93; ˚धरा Ś.7; धृत˚ Ś.7.21.

-वेश्मन् n. a solitary house or room; विप्रदुष्टां स्त्रियं भर्ता निरुन्ध्यादेकवेश्मनि Ms.11.176.

-व्यवसायिन् a. following the same profession.

-व्याव- हारिकाः N. of a Buddhist school.

-शत a. 11 st. (

-तम्) 11; अत्रैतदेकशतं नाडीनां Prasna. Up.3.6.

-शक a. whole-hoofed. (

-फः) an animal whose hoof is not cloven (as a horse, ass &c.); अजाविकं सैकशफं न जातु विषमं भजेत् Ms.9.119.

-शरणम् the sole recourse or refuge (especially applied to a deity).

-शरीर a. of one body or blood, consanguineous. ˚अन्वयः consan- guineous descent. ˚अवयवः a descendant in a right line, blood-kinsman. ˚आरम्भः commencement of consangui- nity by the union of father and mother.

-शल्यः A kind of fish; Rām.5.11.17.

-शाख a. having one branch. (

-खः) a Brāhmaṇa of the same branch or school.

-शायिन् a. Sleeping alone, chaste; Mb.13.

-शाला A single hall or room; (

-लम् A house consisting of one hall; Matsya P.

-शीर्षन् = ˚मुख q. v. Av.13.4.6.

-शुङ्ग a. having one sheath. (

-ङ्गा) N. of a medicinal plant.

-शुल्कम् One and the same purchase money (given to the parents of a bride); अन्यां चेद्दर्शयित्वा$न्या वोढुः कन्या प्रदीयते । उभे ते एकशुल्केन वहेदित्यब्रवीन्मनुः ॥ Ms.8.24.

-शृङ्ग a. having only one horn.

(-ङ्गः) 1 a unicorn; rhinoceros.

-2 N. of Viṣṇu.

-3 a class of Pitṛis.

-4 a mountain having one top.

-शेपः a tree having one root.

-शेषः 'the remainder of one', a species of Dvandva compound in which one of two or more words only is retained; e. g. पितरौ father and mother, parents, (= मातापितरौ); so श्वशुरौः, भ्रातरः &c.

-श्रुत a. once heard. ˚धर a. keeping in mind what one has heard once.

-श्रुतिः f.

1 monotony.

-2 the neutral accentless tone. (

-ति) ind. in a monotonous manner.

-श्रुष्टि a. Ved. obedient to one command.

-षष्ट a. sixty-first.

-षष्टिः f. sixty-one. ˚तम a. sixty first.

-संस्थ a. dwelling in one place; R.6.29.

-सप्तत, ˚तितम् a. seventy-first.

-सप्ततिः f. seventy-one.

-सभम् a common place of meeting.

-सर्ग a. closely attentive. (

-र्गः) concentration.

-सहस्रम् 11 or one thousand; वृषभैकसहस्रा गा दद्यात्सुचरितव्रतः Ms.11.127.

-साक्षिक a. witnessed by one.

-सार्थम् ind. together, in one company.

-सूत्रम् N. of a small double drum played by a string and ball attached to the body of it (Mar. डमरू).

-स्तोमः N. of Soma ceremony.

-स्थ a.

1 being or centred in one place; in one man; ज्ञानमेकस्थमाचार्ये...... शौर्यमेकस्थमाचार्ये Mb.7.188.45. Ku. 1.49; हन्तैकस्थं क्वचिदपि न ते चण्डि सादृश्यमस्ति Me.16.

-2 close-standing, standing side by side.

-3 collected, combined.

-स्थानम् one or the same place; एकस्थाने प्रसूते वाक् Pt.4.5.

-2 Standing closely; विपक्षेणापि मरुता यथैकस्थानवीरुधः Pt.3.53.

-हंसः the chief or highest Haṁsa (an allegorical designation of the soul). हिरण्मयः पुरुष एकहंसः Bṛi. Up.4.3.11.

-हायन a. one year old; त्रस्तैकहायनकुरङ्गविलोलदृष्टिः Māl.4.8; U.3.28. (

-नी) a heifer one year old. (

-नम्) the period of one year.

कल्प a. [क्लृप्-घञ्]

1 Practicable, feasible, possible,

-2 Proper, fit, right.

-3 Strong, vigorous; चरन्तं ब्राह्मणं कञ्चित्कल्पचित्तमनामयम् Mb.12.179.3.

-4 Able, competent (with a gen., loc.; inf. or at the end of comp.); धर्मस्य, यशसः, कल्पः Bhāg. able to do his duty &c.; स्वक्रियायामकल्पः ibid. not competent to do one's duty; अकल्प एषामधिरोढुमञ्जसा पद्म्द्म् ibid., so स्वभरणाकल्प &c.

-ल्पः 1 A sacred precept or rule, law, ordinance.

-2 A prescribed rule, a prescribed alternative, optional rule; प्रभुः प्रथमकल्पस्य यो$नुकल्पेन वर्तते Ms.11.3 'able to follow the prescribed rule to be observed in preference to all others'; प्रथमः कल्पः M.1; cf. also Pratimā 4, and Abhiṣekanāṭakam 6 and Ś.4. a very good (or best) alternative; एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः Ms. 3.147.

-3 (Hence) A proposal, suggestion, resolve, determination; एष मे प्रथमः कल्पः Rām.2.52.63; उदारः कल्पः Ś.7.

-4 Manner of acting, procedure, form, way, method (in religious rites); श्रूयते हि पुराकल्पे Mb. 6.43.23; क्षात्रेण कल्पेनोपनीय U.2; कल्पवित्कल्पयामास वन्यामे- वास्य संविधाम् R.1.94; Ms.7.185.

-5 End of the world, universal destruction.

-6 A day of Brahmā or 1, Yugas, being a period of 432 million years of mortals and measuring the duration of the world; cf. Bhāg.3.11; श्रीश्वेतवाराहकल्पे [the one in which we now live]; कल्पं स्थितं तनुभृतां तनु- भिस्ततः किम् Śānti.4.2. Hence कल्पिक means 'born in the primeval age' Bu. Ch.2.48.

-7 Medical treat- ment of the sick.

-8 One of the six Vedāṅgas, i. e. that which lays down the ritual and prescribes rules for ceremonial and sacrificial acts; शिक्षा कल्पो व्याकरणम् Muṇdtod; 1.1.5 see under वेदाङ्ग.

-9 A termination added to nouns and adjectives in the sense of 'a little less than', 'almost like', 'nearly equal to', P.V.3.67 [denoting similarity with a degree of infe- riority]; कुमारकल्पं सुषुवे कुमारम् R.5.36; उपपन्नमेतदस्मिन्नृषि- कल्पे राजनि Ś.2; प्रभातकल्पा शशिनेव शर्वरी R.3.2; so मृतकल्पः, प्रतिपन्नकल्पः &c.

-1 The doctrine of poisons and antidotes.

-11 One of the trees of paradise; cf. कल्पद्रुम.

-12 Vigour, strength; लौकिके समयाचारे कृतकल्पो विशारदः Rām.2.1.22.

-ल्पा, -ल्पम् A kind of intoxicating liquor.

-Comp. -अन्तः end of the world, universal destruction; कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनम् Bh.2.16. कल्पान्तक्रूरकेलिः क्रतुक्रदनकरः कुन्दकर्पूरकान्तिः Udb. ˚स्थायिन् a. lasting to the end of a कल्प; शरीरं क्षणविध्वंसि कल्पान्तस्थायिनो गुणाः H.1.46.

-आदिः renovation of all things in the creation; कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् Bg.9.7;

-उपनिषद् pharmacology; Charak 1.4.

-कारः 1 author of Kalpasūtra, q. v.

-2 a barber.

-क्षयः end of the world, universal destruction; e. g. कल्पक्षये पुनस्तानि Bg.9.7. पुरा कल्पक्षये वृत्ते जातं जलमयं जगत् Ks.2.1.

-तरुः, -द्रुमः, -पादपः, -वृक्षः 1 one of the trees of heaven or Indra's praradise, fabled to fulfill all desires; आसीत्कल्पतरुच्छायामाश्रिता सुरभिः पथि R.1.75; 17.26; Ku.2.39;6.41.

-2 a tree supposed to grant all desires; 'wish-yielding tree'; नाबुद्ध कल्पद्रुमतां विहाय जातं तमात्मन्यसिपत्रवृक्षम् R.14.48; मृषा न चक्रे$- ल्पितकल्पपादपः N.1.15.

-3 any productive or boun- tiful source; निगमकल्पतरोर्गलितं फलम् Bhāg.1.1.3.

-4 (fig.) a very generous person; सकलार्थिसार्थकल्पद्रुमः Pt.1.

-नृत्यम् a particular kind of dance.

-पालः 1 a pro- tector of order.

-2 a seller of spirituous liquors.

-लता, -लतिका 1 a creeper of Indra's paradise; Bh. 1.9.

-2 a creeper supposed to grant all desires; नानाफलैः फलति कल्पलतेव भूमिः Bh.2.46; cf. कल्पतरु above.

-वल्ली see कल्पलता; Ks.1.66; कल्पवल्लीगृहेषु 52.21.

-विद् a. conversant with sacred precepts; कल्पवित्कल्पया- मास वन्यामेवास्य संविधाम् R.1.94.

-स्थानम् 1 the art of preparing drugs; Charak 7.

-2 the science of poisons and antidotes; Suśr.

-सूत्रम् a manual of ritual in the form of Sūtras. Mb.14.54.9. N. of a sacred Jaina book written by भद्रबाहु sketching the life of महावीर.

कष्ट a. [कष्-क्त]

1 Bad, evil, ill, wrong; रामहस्तमनुप्राप्य कष्टात् कष्टतरं गता R.15.43. 'gone from bad to worse', (reduced to a wretched condition).

-2 Painful, grie- vous; मोहादभूत्कष्टतरः प्रबोधः R.14.56; कष्टो$यं खलु भृत्य- भावः Ratn.1. full of cares; Ms.7.5; Māl.9.37; Y.3.29; कण्टा वृत्तिः पराधीना कष्टो वासो निराश्रयः । निर्धनो व्यवसायश्च सर्वकष्टा दरिद्रता ॥ Chān.59

-3 Difficult; स्त्रीषु कष्टो$धिकारः V.3.1; U.7.

-4 Hard to subdue (as an enemy); स हि कष्टतरो रिपुः Ms.7.186; कष्टमाहुररिं बुधाः 21.

-5 Mischievous, hurtful, injurious; कष्टो$निलो हरति लम्पट एष नीवीम् Bhāg.5.2.14.

-6 Boding evil.

-7 Sorrowful, miserable.

-ष्टम् 1 Evil, difficulty, misery, suffering, hardship, pain; कष्टं खल्वनपत्यता Ś.6; धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163 v. l.

-2 Sin, wickedness.

-3 Dif- ficulty, effort; कष्टेन somehow or other.

-ष्टम् ind. Alas ! Ah ! हा धिक् कष्टम्; हा कष्टं जरयाभिभूतपुरुषः पुत्रैरवज्ञा- यते Pt.4.78.

-Comp. -आगत a. arrived or got with difficulty.

-कर a. giving pain, troublesome.

-कारः -कारकः the world (as the scene of miseries).

-तपस् a. one who practises hard penance; Ś.7.

-भागिनेयः a wife's sister's son.

-मातुलः a brother of a step- mother.

-संश्रय a. attended with troubles; आये दुःखं व्यये दुःखं धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163;2.121.

-साध्य a. to be accomplished with difficulty.

-स्थानम् a bad station, a difficult or disagreeable place.

कुड्यम् 1 A wall; भेदे कुड्यावपातने Y.2.223; Śi.3.45 विनमितपटलान्तं दृश्यते जीर्णकुड्यम् Mu.3.15.

-2 Plastering (a wall).

-3 Eagerness, curiosity.

-ड्या A wall; कीटः पेशस्कृतारूद्धः कुड्यायां तमनुस्मरन् Bhāg.7.1.28.

-Comp. -च्छेदिन् m. a house-breaker, a thief.

-च्छेद्यः a digger. (

-द्यम्) a ditch, pit, breach or opening (in a wall).

-मत्सी The house-lizard.

कूट a.

1 False; as in कूटाः स्युः पूर्वसाक्षिणः Y.2.8; दुस्तोषः कूटयोगिनाम् Bhāg.2.9.19.

-2 Immovable, steady.

-3 Despised.

-टः, -टम् 1 Fraud, illusion, deception.

-2 A trick, fraudulent or roguish scheme; अक्षकूटमधि- ष्ठाय हृतं दुर्योधनेन वै Mb.3.33.3.

-3 A puzzling question, knotty or intricate point, as in कूटश्लोक, कूटान्योक्ति; वाचः कूटं तु देवर्षेः स्वयं विभमृशुर्धिया Bhāg.6.5.1.

-4 Falsehood, untruth; oft. used in comp. with the force of an adjec- tive; ˚वचनम् false or deceitful words; ˚तुला, ˚मानम् &c.

-5 A summit or peak of a mountain; वर्धयन्निव तत्कूटानु- द्धतैर्धातुरेणुभिः R.4.71, Me.115; Māl.5.32.

-6 Any projection or prominence.

-7 The bone of the forehead with its projections, the crown of the head.

-8 A horn, सम्परेतमयःकूटैश्छिन्दन्त्युत्थितमन्यवः Bhāg.4.25.8.

-9 End, corner; Y.3.96.

-1 Head, chief.

-11 A heap, mass, multitude; अभ्रकूटम् 'a heap of clouds'; so अन्नकूटम् 'a heap of food'; Mv.6.32.

-12 A hammer, an iron mallet.

-13 A plough-share, the body of a plough.

-14 A trap for catching deer; नश्येदभिमृशन्सद्यो मृगः कूट- मिव स्पृशन् Mb.12.68.52.

-15 A concealed weapon, as a dagger in a woollen case or a sword in a stick.

-16 A water-jar.

-17 The door of a city; निर्ययुर्भवनात्त- स्मात्कूटमुद्गरपाणयः Rām.5.42.25.

-18 A false coin; कूटं हि निषादानामेवोपकारकं न आर्याणाम् ŚB. on MS.6.1.52.

-टः 1 A house, dwelling.

-2 An ox whose horns are broken.

-3 An epithet of Agastya.

-Comp. -अक्षः a false or loaded die; कूटाक्षोपधिदेविनः Y.2.22.

-अगारम् an apartment on the top of a house; कूटागारैश्च संपूर्णामि- न्द्रस्येवामरावतीम् Rām.1.5.15.

-अर्थः ambiguity of meaning. ˚भाषिता a tale, fiction.

-उपायः a fraudulent plan, trick, stratagem.

-कारः, -कारकः a rogue, a false witness; Ms.3.158.

-कृत् a.

1 cheating, deceiving.

-2 forging a document; Y.2.7.

-3 bribing. (-m.)

1 a man of the writer caste (कायस्थ).

-2 an epithet of Śiva.

-कार्षापणः a false कार्षापण q. v.

-कोष्ठम् a. compartment on the top of a building (Kāmikāgama 55.123-3); (कूटशाला and कूटागार are synonyms).

-खङ्गः a sword-stick.

-च्छद्मन् m. a cheat; पीड्यमानाः प्रजा रक्ष्याः कूटच्छद्मादिभिस्तथा Pt.1.343.

-तुला a false pair of scales.

-धर्म a. where falsehood is considered a duty (as a place, house, country, &c.).

-पाकलः, -पर्वः -पूर्वः bilious fever to which elephants are subject (हस्तिवातज्वर); अचिरेण वैकृतविवर्तदारुणः कलभं कठोर इव कूट- पाकलः (अभिहन्ति Māl.1.39); (also sometimes written as कूटपालक).

-पालकः a potter; a potter's kiln.

-पाशः, -बन्धः a trap, snare, समाधिभीतेन किलोपनीतः पञ्चाप्सरोयौवन- कूटबन्धम् R.13.39.

-मानम् false measure or weight.

-मोहनः an epithet of Skanda.

-यन्त्रम् a trap, a snare for deer, birds &c.

-युद्धम् treacherous or unfair warfare; कूटयुद्धविधिज्ञे$पि तस्मिन्सन्मार्गयोधिनि R.17.69.

-रचना 1 a trap laid; Pt.2.85.

-2 artifice, trick; अतर्क्या कुट्टनीकूटरचना हि विधेरपि Ks.57.115.

-लेखः a falsified document; कृत्वाथ कूटलेखं सा विदग्धा मह्यमर्पयत् Ks.124.197.

-शाल्मलिः f., m.

1 a species of the Śālmali tree.

-2 a kind of tree with sharp thorns (regarded as one of the several instruments-- perhaps a club-with which the wicked are tortured in the world of Yama); see R.12.95 and Malli. thereon.

-शासनम् a forged grant or decree; Ms.9.232.

-संक्रान्तिः the passing of the sun into another zodiac when half the night is over.

-साक्षिन् m. a false witness.

-स्थ a.

1 standing at the top, occupying the highest place (said of a person who stands at the head in a geneological table).

-2 silent; not at all moving or working; Mb.12.179.6. (

-स्थः) the Supreme Soul (immovable, unchangeable, and perpetually the same); क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थो$क्षर उच्यते Bg.6.8;12.3. (

-स्थः, -स्थम्) a kind of perfume (Mar. नखला).

-स्वर्णम् counterfeit gold; Y.2.297.

-हेमन् (as above); रज्यत्तुषारद्युतिकूटहेम तत्पाण्डु जातं रजतं क्षणेन N.22.52.