रेखाजातकसुधाकर

object of meditation which is white.

one who has left behind all fault.

the art of slinging stones.

m. « head-marrow», the brain L.

m. N. of wk. (on prognostications from lines on various parts of the body)

n. N. of a Stotra. Cat. (prob. w.r. for ṡamâ̱ntaka-, orﾠ syamantaka-st-)

m. N. of wks.

m. N. of wks.

n. birth ( alsoﾠ the calving of a cow etc.) GṛS. Mn. MBh. etc.;

अक्षोटः [अक्ष्- ओट; अक्षस्य बिभीतकस्येव उटानि पर्णान्यस्य वा Tv.]

1 N. of a tree पर्वतीयपीलु (Mar. डोंगरी अक्रोड).

2 A walnut; a tree bearing an oily nut. also अक्षोटक;...आम्रैरक्षोटकैस्तदा Parṇāl.4.61.

अधियज्ञ a. Pertaining to sacrifice; ˚ज्ञं ब्रह्म जपेत् Ms. 6.83.

-ज्ञः Principal sacrifice; the agency effecting or causing such sacrifice; ˚ज्ञोहमेवात्र देहे देहभृतां वर Bg.8.4. the अधियज्ञ is I myself in this body (i. e. Kṛiṣṇa); अत्रास्मिन्देहे अन्तर्यामित्वेन स्थितो$हमधियज्ञः यज्ञादिकर्मप्रवर्तकस्तत्फल- दाता चेति श्रीधरः.

-ज्ञम् adv. on the subject of sacrifices, so अधियाग.

अनुषङ्गिन् a.

1 Connected with, adhering or sticking to; अनीकजे रजसि मुखानुषङ्गिणि Śi.17.57.

-2 Following as a necessary consequence; यस्यानुषङ्गिण इमे भोगादयो भवन्ति Bh.3.76.

-3 Related or applicable to, common, prevailing (अनुक्षणं प्रसक्त); सप्तकस्यास्य वर्गस्य सर्वत्रैवानुषङ्गिणः Ms.7.52; विभुतानुषङ्गि भयमेति जनः Ki.6.35 connected with, natural to, greatness.

-4 Addicted to, devoted or attached to, fond of.

अन्तक a. [अन्तयति, अन्तं करोति, ण्वुल्] Causing death, making an end of, destroying; सूर्यकान्त इव ताडकान्तकः R.11.21; क्रोधान्धस्तस्य तस्य स्वयमिह जगतामन्तकस्यान्तकोहम् Ve. 3.32.

-कः 1 Death. तदिदं पाण्डवेयानामन्तकायाभिसंहितम् Mb. 1.15.17.

-2 Death personified, the destroyer; Yama, the god of death; नान्तकः सर्वभूतानां तृप्यति Pt.1.137; ऋषिप्रभावान्मयि नान्तको$पि प्रभुः प्रहर्तुम् R.2.62.

-3 A border, boundary.

-Comp. -द्रुह् Ved. provoking death; मूर्धा स्थस्य चाकन् नैतावतैनसान्तकध्रुक् Rv.1.132.4.

चतुर् num. a. [चत्-उरन् Uṇ.5.58] (always in pl.; m. चत्वारः; f. चतस्रः; n. चत्वारि) Four; चत्वारो वयमृत्विजः Ve.1.25; चतस्रो$वस्था बाल्यं कौमारं यौवनं वार्धकं चेति; चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः &c.; शेषान् मासान् गमय चतुरो लोचने मील- यित्वा Me.11. -ind. Four times. [cf. Zend chathru; Gr. tessares; L. quatuor.] [In Comp. the र् of चतुर् is changed to a Visarga (which in some cases becomes श्, ष् or स्, or remains unchanged) before words beginning with hard consonants.]

-Comp. -अंशः a fourth part.

-अङ्ग a. having 4 members, quadripartite.

(-ङ्म्) 1 a complete army consisting of elephants, chariots, cavalry and infantry; चतुरङ्गसमायुक्तं मया सह च तं नय Rām.1.2. 1; एको हि खञ्जनवरो नलिनीदलस्थो दृष्टः करोति चतुरङ्गबलाधिपत्यम् Ś. Til.4; चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चाङ्गबलवाना- काशं वशमानये ॥ Subhāṣ.

-2 a sort of chess.

-अङ्गिकः A kind of horse, having four curls on the forehead; यस्य ललाटे भ्रमरचतुष्टयं स चतुरङ्किको नाम । Śālihotra of Bhoj.25.

-अङ्गिन् a. having four parts. (

-नी) a complete army, see चतुरङ्ग.

-अङ्गुलम् 1 the four fingers of the hand.

-2 four fingers broad.

-अन्त a. bordered on all sides; भूत्वा चिराय चतुरन्तमहीसपत्नी Ś.4.19.

-अन्ता the earth.

-अशीत a. eighty-fourth.

-अशीति a. or f. eighty four.

-अश्र, -अस्र a. (for अश्रि-स्रि)

1 four cornered, quardran- gular; R.6.1. A quality of gems; Kau. A.2.11.

-2 symmetrical, regular or handsome in all parts; बभूव तस्याश्चतुरस्रशोभि वपुः Ku.1.32.

(-श्रः, स्रः) 1 a square.

-2 a quardrangular figure.

-3 (in astr.) N. of the fourth and eighth lunar mansions.

-अहन् a period of four days.

-आत्मन् m. N. of Viṣṇu.

-आननः, -मुखः an epithet of Brahmā; इतरतापशतानि यथेच्छया वितर तानि सहे चतुरानन Udb.

-आश्रमम् the four orders or stages of the religious life of a Brāhmaṇa.

-उत्तर a. increased by four.

-उषणम् the four hot spices, i. e. black pepper, long pepper, dry ginger, and the root of long pepper.

-कर्ण (चतुष्कर्ण) a. heard by two persons only; Pt.1.99.

-ष्काष्ठम् ind. In four directions. चतुष्काष्ठं क्षिपन् वृक्षान्... Bk.9.62.

-कोण (चतुष्कोण) a. square, quadrangular. (

-णः) a square, tetragon, any quadrilateral figure.

-गतिः 1 the Supreme Soul.

-2 a tortoise.

-गवः a carriage drawn by four oxen.

-गुण a. four times, four-fold, quadruple.

-चत्वारिंशत् (चतुश्च- त्वारिंशत्) a. forty-four; ˚रिंश, ˚रिंशत्तम forty-fourth.

-चित्यः A pedestal, a raised square; चतुश्चित्यश्च तस्यासी- दष्टादशकरात्मकः Mb.14.88.32.

- णवत (चतुर्नवत) a. ninety-fourth, or with ninety-four added; चतुर्णवतं शतम् 'one hundred and ninety four'.

-दन्तः an epithet of Airāvata, the elephant of Indra.

-दश a. fourteenth.

-दशन् a. fourteen. ˚रत्नानि (pl.) the fourteen 'jewels' churned out of the ocean; (their names are contained in the following popular Maṅgalāṣṭaka:-- लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा धन्वन्तरिश्चन्द्रमा गावः कामदुघाः सुरेश्वरगजो रम्भादिदेवाङ्गनाः । अश्वः सप्तमुखो विषं हरिधनुः शङ्खो$मृतं चाम्बुधे रत्नानीह चतुर्दश प्रतिदिनं कुर्युः सदा मङ्गलम् ॥). ˚विद्या (pl.) the fourteen lores; (they are:-- षडङ्गमिश्रिता वेदा धर्मशास्त्रं पुराणकम् । मीमांसा तर्कमपि च एता विद्याश्चतुर्दश ॥).

-दशी the fourteenth day of a lunar fortnight.

-दिशम् the four quarters taken collectively.

-दिशम् ind. towards the four quarters, on all sides.

-दोलः, -लम् a royal litter.

-द्वारम् 1 a house with four entrances on four sides.

-2 four doors taken collectively.

-नवति a. or f. ninety-four.

-पञ्च a. (चतुपञ्च or चतुष्पञ्च) four or five.

-पञ्चाशत् f. (चतुःपञ्चाशत् or चतुष्पञ्चाशत्) fifty-four.

-पथः (चतुःपथः or चतुष्पथः) (

-थम् also) a place where four roads meet, a crossway; Ms.4.39,9,264. (

-थः) a Brāhmaṇa.

-पद or

-पद् a. (चतुष्पद)

1 having four feet; यथा चतुष्पत्सु च केसरी वरः Rām.4.11.93.

-2 consisting of four limbs. (

-दः) a quadruped. (

-दी) a stanza of four lines; पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातिरिति द्विधा Chand. M.1.

-पाटी A river. L. D. B.

-पाठी (चतुष्पाठी) a school for Brāhmaṇas in which the four Vedas are taught and repeated.

-पाणिः (चतुष्पाणिः) an epithet of Viṣṇu.

-पाद्-द (चतुष्पद्-द) a. 1. quadruped.

-2 consisting of four members or parts. (-m.)

1 a qua- druped.

-2 (in law) a judicial procedure (trial of suits) consisting of four processes; i. e. plea, defence, rejoinder, and judgment.

-3 The science of archery consisting of ग्रहण, धारण, प्रयोग and प्रतिकारः; यो$स्त्रं चतुष्पात् पुनरेव चक्रे । द्रोणः प्रसन्नो$भिवाद्यस्त्वया$सौ Mb.5.3.12-13; प्रतिपेदे चतुष्पादं धनुर्वेदं नृपात्मजः ibid 192.61.

-पार्श्वम् the four sides of a square.

-बाहुः an epithet of Viṣṇu. (

-हु n.) a square.

-भद्रम् the aggregate of the four ends of human life (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्ष.

-भागः the fourth part, a quarter.

-भावः N. of Viṣṇu.

-भुज a. 1 quadrangular.

-2 having four arms; Bg.11.46.

(-जः) 1 an epithet of Viṣṇu; R.16.3.

-2 a quadrangular figure.

-3 square. (

-जम्) a square.

-मासम् a period of four months; (reckoned from the 11th day in the bright half of आषाढ to the 11th day in the bright half of कार्तिक).

-मुख having four faces. (

-खः) an epithet of Brahmā; त्वत्तः सर्वं चतु- र्मुखात् R.1.22.

(-खम्) 1. four faces; Ku.2.17.

-2 a house with four entrances.

-मण्डलम् a four-fold arrangement (of troops &c.)

-मेधः One who has offered four sacrifices, namely अश्वमेध, पुरुषमेध, सर्वमेध, and पितृमेध.

-युगम् the aggregate of the four Yugas or ages of the world.

-युज् a. Consisting of four; चतुर्युजो रथाः सर्वे Mb.5.155.13.

-रात्रम् (चतूरात्रम्) an aggregate of four nights.

-वक्त्रः an epithet of Bra- hmā.

-वर्गः the four ends of human life taken collec- tively (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्षः; चतुर्वर्गफलं ज्ञानं कालावस्थाश्चतुर्युगाः R.1.22.

-वर्णः 1. the four classes or castes of the Hindus; i. e. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र; चतुर्वर्णमयो लोकः R.1.22.

-2 four principal colours.

-वर्षिका a cow four years old.

-विंश a. 1 twenty fourth.

-2 having twenty-four added; as चतुर्विंशं शतम् (124).

-विंशति a. or f. twenty-four.

-विंशतिक a. consisting of twenty-four.

-विद्य a. one who has studied the four Vedas.

-विद्या the four Vedas.

-विध a. of four sorts or kinds, four-fold.

-वेद a. familiar with the four Vedas. (

-दः) the Supreme Soul.

-व्यूङः N. of Viṣṇu. (

-हम्) medical science. a. having four kinds of appearance; hence ˚वादिन् 'asserting the four forms of पुरुषोत्तम viz. वासुदेव, संकर्षण, प्रद्युम्न and अनिरुद्ध.'

-शालम् (चतुःशालम्, चतुश्शालम्, चतुःशाली, चतुश्शाली) a square of four buildings, a quadrangle enclosed by four buildings; अलं चतु शालमिमं प्रवेश्य Mk.3.7; देवीनां चतुःशालमिदम् Pratimā 6.

-षष्टि a. or f.

1 sixty-four.

-2 N. for the Ṛigveda consisting 64 Adhyāyas. ˚कलाः (pl.) the sixty-four arts.

-सनः N. of Viṣṇu having four embodiments of सनक, सनन्दन, सनत्कुमार and सनातन; आदौ सनात् स्वतपसः स चतुःसनो$भूत् Bhāg.2.7.5.

-सप्तति a. or f. seventy-four.

-समम् an unguent of four things, sandal, agallochum, saffron and musk; L. D. B.

-सीमा the boundaries on all four sides.

-हायन, -ण a. four years old; (the f. of this word ends in आ if it refers to an inanimate object, and in ई if it refers to an animal).

-होत्रकम् the four priests taken collectively.

नद् 1 P. (नदति, नदित)

1 To sound, resound, thunder (as a cloud &c.); वामश्चायं नदति मधुरं चातकस्ते सगन्धः Me.9; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे R.1.78; Śi.5.63; Bk. 2.4.

-2 To speak, shout, cry, roar (often with words like शब्द, स्वन, नाद &c. as object); ननाद बलवन्नादम्, शब्दं घोरतरं नदन्ति Mb.

-3 To vibrate. -Caus. (नादयति-ते)

1 To fill with noise, make noisy or resonant.

-2 To cause to make a sound. -With उद् to roar, cry (loudly), bellow (as a bull); असोढसिंहध्वनिरुन्ननाद Ku.1.56.

निबन्धः 1 Binding, tying, fastening.

-2 Attachment, intentness; दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता Bg.16.5.

-3 Composing, writing down.

-4 Literary composition or treatise, work; प्रत्यक्षरश्लेषमयप्रबन्धविन्यासवैदग्ध्यनिधिर्निबन्धं चक्रे Vās.

-5 A compendium.

-6 Restraint, obstruction, confinement.

-7 Suppression of urine.

-8 A bond, fetter.

-9 A grant of property, an assignment of cattle, money &c. for support; भूर्या पितामहोपात्ता निबन्धो द्रव्यमेव वा Y.2.121.

-1 Fixed property.

-11 Founda- tion, origin.

-12 Cause, reason.

-धम् Song, singing.

-Comp. -पुस्तकम् a register; निबन्धपुस्तकस्थानं च कारयेत् Kau. A.2.7.

पिष्टातः पिष्टातकः Fragrant powder (पिष्टातः पटवासकः Ak.); वृष्ट्या पिष्टातकस्य द्युतिमिह मलये मेरुतुल्यां दधानः Nāg.2. 13. (This powder is sprinkled over each other at Holi festival).

मांसल a. [मांस-लच्; cf. अंसल]

1 Fleshy.

-2 Muscu- lar, lusty, brawny; U.1.

-3 Fat, strong, powerful; शाखाः शतं मांसलाः Bv.1.34.

-4 Deep (as sound); ध्वनिश्च माङ्गल्यमृदङ्गमांसलः U.6.25; प्रतिभिन्नपुष्करावर्तकस्तनित- मांसलो वाङ्निर्घोषः Mv.2.

-5 Increased in bulk or quan- tity; Māl.9.13; ह्रदस्य हंसावलिमांसलश्रियः N.

-6 Pulpy (as fruit).

-7 Dense, thick.

यद् pron. a. (Nom. sing. m. यः, f. या, n. यत्-द्) The relative pronoun corresponding 'who', 'which' or 'what' in English. (a) Its proper correlative is तद्; यस्य बुद्धिर्बलं तस्य; but sometimes इदम्, अदस्, एतद्, takethe place of तद्; sometimes the relative is used alone, its antecedent being supplied from the context. Not unfre- quently two relatives are used in the same sentence; या यस्य युज्यते भूमिका तां खलु भावेन तथैव सर्वे वर्ग्याःपाठिताः Māl.1; यदेव रोचते यस्मै भवेत् तत् तस्य सुन्दरम्. (b) When repeated, the relative pronoun has the sense of 'totality, and may be translated by 'whoever', 'whatever', in which case the correlative pronoun is generally repeated; यो यः शस्त्रं बिभर्ति स्वभुजगुरुबलः पाण्डवीनां चमूनां... क्रोधान्धस्तस्य तस्य स्वयमिह जगतामन्तकस्यान्तको$हम् Ve.3.3; क्रियते यद् यदेषा कथयति U.1; यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः Bh.2.51. When joined with the interrogative pronoun or its derivatives with or without the particles चिद्, चन, वा, or अपि, it expresses the sense of 'whatever', 'any whatsoever,', 'any'; सूतो वा सूतपुत्रो वा यो वा को वा भवाम्यहम् Ve.3.33; येन केन प्रकारेण anyhow, somehow or other; यत्र कुत्रापि, यो वा को वा, यः कश्चन &c.; यत् किंचिदेतद् 'this is a mere trifle'; यानि कानि च मित्राणि &c. -ind. As an indeclinable यद् is frequently used

1 to introduce a direct or subordinate assertion with or without इति at the end; सत्यो$यं जनप्रवादो यत् संपत् संपदमनुबध्नातीति K.73; तस्य कदाचिच्चिन्ता समुत्पन्ना यदर्थोत्पत्त्युपायाश्चिन्तनीयाः कर्तव्याश्च Pt.1. or

-2 in the sense of 'because', 'since'; प्रियमा- चरितं लते त्वया मे... यदियं पुनरप्यपाङ्गनेत्रा परिवृत्तार्धमुखी मयाद्य दृष्टा V.1.17; or किं शेषस्य भरव्यथा न वपुषि क्ष्मां न क्षिपत्येष यत् Mu.2.18; R.1.27,87; in this sense यद् is often followed by तद् or ततः as its correlative; see यत् प्रीति- मद्भिर्वदनैः स्वसाम्यात्...... ततस्तदीयाधरयावयोगात्... N.22.46.

-Comp. -अपि ind. although, though; वक्रः पन्था यदपि भवतः Me.27.

-अर्थम्, -अर्थे ind.

1 for which, where- fore, why, on which account; श्रूयतां यदर्थमस्मि हरिणा भवत्सकाशं प्रेषितः Ś.6; Ku.5.52.

-2 since, because; नूनं दैवं न शक्यं हि पुरुषेणातिवर्तितुम् । यदर्थं यत्नवानेव न लभे विप्रतां विभो ॥ Mb.

-अवधि ind. since which time.

-आत्मक a. having which essence or existence.

-कारणम्, -कारणात् ind.

1 wherefore, on which account.

-2 since, because.

-कृते ind. wherefore, why, for which person or thing.

-भविष्यः a fatalist (one who says 'what will be will be'); यद्भविष्यो विनष्यति Pt.1.318.

-वद a. talking any- thing.

-वा ind. or else, whether; नैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः Bg.2.6; (often used by commenta- tors in suggesting an alternative meaning).

-वृत्तम् an adventure.

-सत्यम् ind. to be sure, to speak the truth, truly, forsooth; अमङ्गलाशंसया वो वचनस्य यत् सत्यं कम्पितमिव मे हृदयम् Ve.1; Mu.1; Mk.4.

वाम a. Left (opp. दक्षिण); विलोचनं दक्षिणमञ्जनेन संभाव्य तद्वञ्चितवामनेत्रा R.7.8; Me.8,98.

-2 Being or situated on the left side; वामश्चायं नदति मधुरं चातकस्ते सगन्धः Me.9; (वामेन is used adverbially in the same sense; e. g. वामेनात्र वटस्तमध्वगजनः सर्वात्मना सेवते K. P.1).

-3 (a) Reverse, contrary, opposite, adverse, unfavourable; तदहो कामस्य वामा गतिः Gīt.12; Māl.9.8; Bk.6.17; (b) Acting contrary, of an opposite nature; यान्त्येवं गृहिणीपदं युवतयो वामाः कुलस्याधयः Ś.4.18. (c) Perverse, crooked-natured, refractory; Ś.6. (d Coy (in love). (e) Hard, cruel.

-4 Vile, wicked, base low, bad; उवाच वामं चक्षुर्भ्यामभिवीक्ष्य दहन्निव Bhāg.4.2.8; आसक्तास्तास्वमी मूढा वामशीला हि जन्तवः Ki.11.24.

-5 Lovely, beautiful, charming; as in वामलोचना; वामोरू; वामभ्रूः वामस्वभाव q. v.

-6 Short.

-मः 1 A sentient being, an animal.

-2 N. of Śiva.

-3 Of Cupid, the god of love.

-4 A snake.

-5 An udder, a breast.

-6 Prohibited or forbidden act or practice (as drinking wine).

-7 The left hand.

-मम् 1 Wealth, possessions.

-2 Any lovely or desirable thing.

-3 Adversity, misfortune.

-Comp. -अङ्गी f. a beautiful woman; वामाङ्गीकृतवामाङ्गि कुण्डलीकृतकुण्डलि Udb.

-आचारः, -मार्गः the left-hand ritual or doctrine of the Tantras; the doctrine of resorting to मांस, मद्य, मत्स्य, मैथुन and मुद्रा.

-आपीडनः the Pilu tree.

-आवर्तः 1 a conch-shell, the spiral of which runs from right to left.

- इतर a. right.

-ऊरु, -ऊरू f. a woman with handsome thighs; तदिदं विषहिष्यते कथं वद वामोरु चिताधिरोहणम् R.8.57.

-कुक्षिः left side of the abdomen.

-दृश् f. a woman (with lovely eyes).

-देवः 1 N. of a sage.

-2 N. of Śiva; नाहं न यूयं यदृतां गतिं विदुर्न वामदेवः किमुतापरे सुराः Bhāg.2.6.36.

-नयना a fair-eyed woman.

-नी a. bringing wealth; Ch. Up.

-नेत्रम् a mystical N. of the vowel ई.

-भ्रूः f. a beauti- ful-eyebrowed woman; केनेत्थं परमार्थतो$र्थवदिव प्रेमास्ति वाम- भ्रुवाम् Pt.1.136.

-लोचना a woman with lovely eyes; विरूपाक्षस्य जयिनीस्ताः स्तुवे वामलोचनाः K. P.1; R.19.13.

-शील a. of a perverse or crooked nature; cross-tempered; तदेहि वामशीलां मालतीं निर्भर्त्सयामः Māl.7. (

-लः) an epithet of the god of love.

-स्वभाव a. of noble character; निरीक्ष्य कृष्णा$पकृतं गुरोः सुतं वामस्वभावा कृपया ननाम च Bhāg.1.7.42.

-हस्तः the dew-lap of a goat.