रुद्रमन्त्र

अनुवृत्त p. p. 1 Obeying, following &c. स मेरुमनुवृत्तः स पुनर्गच्छति पाण्डव Mb.3.163.31.

-2 Uninterrupted, conti- nuously kept up, continued; अनुवृत्तस्त्वया भगीरथगृहे प्रसादः U.7.

-3 Rounded off; taperingly round (क्रमशः वर्तुला- कार); सुपत्रमनुवृत्ताङ्गं सुपर्वाणं सुसंस्थितम् Rām.6.9.65. दीर्घानुवृत्तपीनबाहुना K.179.

-4 Supplied from a preceding rule &c.

-5 Confirming to the character (शीलानुगत).

-त्तम् Obedience, conformity, compliance; मूर्खं छन्दो$- नुवृत्तेन (गृह्णीयात्) Chāṇ.33.

अनुव्रज् 1 P.

1 To follow, go after; तां व्रजन्तीमनुवव्राज K.132,21; attend especially a departing guest (as far as the bank of water, lake, &c.) as a mark of respect; अतिथिं श्रोत्रियं तृप्तमासीमान्तमनुव्रजेत् Y.1.113; तं मातरो देवमनुव्रजन्त्यः Ku.7.38; यमिच्छेत्पुनरायान्तं नैनं दूरमनु- व्रजेत् Rām.2.4.5.

-2 To visit in order, seek.

-3 To go to or near; betake oneself to; मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति Pt. 1.282. deer herd or associate with deer.

-4 To obey, to do homage to.

अनुशासनम् Advice, persuasion, direction, order. command; instruction, laying down rules or precepts; a law, rule, precept; treatment (of a subject), (with the object in comp. or with gen., the agent, if expres- sed, being put in the instr. or gen.); एतद्वै भद्रमनुशासनस्य Rv.1.32.7. एतदनुशासनम् Tait. Up.7.9.7. भवत्यधिक्षेप इवानुशासनम् Ki.1.28 words of advice; तन्मनोरनुशासनम् Ms.8.139;6.5;2.159; यौवन˚ K.146; नामलिङ्ग˚ laying down rules on the gender of nouns, explanation of gender &c.; शब्दानुशासनम् Sk.; शब्दानामनुशासनमाचार्यस्य आचार्येण वा P.II.3.66 Sk.

-Comp. -पर a. obedient.

-पर्वन् N. of the 13th book of the Mahābhārata (so called because it lays down precepts of advice).

अनुशिष्ट a.

1 educated; स प्रैति क्षेत्रविदानुशिष्टः Rv.1. 32.7. Bhāg.5.9.4; तस्मात् पुत्रमनुशिष्टं लोक्यमाहुः Bṛ. Up. 1.5.17.

-2 questioned इति तेनानुशिष्टस्तु वाचं मन्दमुदीरयत् Rām.6.3.4.

-3 Directed; एष धर्मानुशिष्टो वो यतीनां नियतात्मनाम् Ms.7.86,9.233.

अनुष्ठित p. p. Done, performed, accomplished &c.; practised, followed, &c.; वीराश्च नियतोत्साहा राजशास्त्रमनुष्ठिताः Rām.1.7.12. विक्रियायै न कल्पन्ते संबन्धाः सदनुष्ठिताः Ku.6.29 brought about; तथानुष्ठिते that being done, thereupon; begun, undertaken; न युक्तं हि त्यक्तुं कार्यमनुष्ठितम् Rām. (used actively) following, practising; Ms.1.127.

अनुहृ 1 P.

1 To imitate, resemble; देहबन्धेन स्वरेण च रामभद्रमनुहरति U.4; व्रीडितस्य ललितं युवतीनां क्षीवता बहु- गुणैरनुजह्रे Ki.9.67, sometimes with gen. of person; मातुरनुहरति Sk.; see below.

-2 To take after (one's parents), to always imitate their nature (A. in this sense) (गतताच्छील्ये); पैतृकमश्वा अनुहरन्ते मातृकं गावः P.I.3.21 Vārt.; (गतं प्रकारः, पितुर्मातुश्चागतं प्रकारं सततं परि- शीलयन्ति Sk.)

अन्तर a. [अन्तं राति ददाति, रा-क]

1 Being in the inside, interior, inward, internal (opp. बाह्य); योन्तरो यमयति Śat. Br.; ˚र आत्मा Tait. Up.; कश्चनान्तरो धर्मः S. D. अन्तरापणवीथ्यश्च नानापण्योपशोभिताः अनुगच्छन्तु Rām.7.64.3.

-2 Near, proximate (आसन्न); कृष्वा युजश्चिदन्तरम् Rv.1. 1.9.

-3 Related, intimate, dear, closely connected (आत्मीय) (opp. पर); तदेतत्प्रेयः पुत्रात्...... प्रेयो$न्यस्मात्सर्व- स्मादन्तरतरं यदयमात्मा Śat. Br.; अयमत्यन्तरो मम Bharata.

-4 Similar (also अन्तरतम) (of sounds and words); स्थाने$न्तरतमः P.I.1.5; हकारस्य घकारोन्तरतमः Śabdak.; सर्वस्य पदस्य स्थाने शब्दतो$र्थतश्चान्तरतमे द्वे शब्दस्वरूपे भवतः P. VIII.1.1. Com.

-5 (a) Different from, other than (with abl.); यो$प्सु तिष्ठन्नद्भ्यो$न्तरः Bṛi. Ār. Up.; आत्मा स्वभावो$न्तरो$न्यो यस्य स आत्मान्तरः अन्यस्वभावः व्यवसायिनो$न्तरम् P.VI.2.166 Sk. ततो$न्तराणि सत्त्वानि स्वादते स महाबलः Rām.7. 62.5. (b) The other; उदधेरन्तरं पारम् Rām.

-6 Exterior, outer, situated outside, or to be worn outside (अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोः P.I.1.36) (In this sense it is declined optionally like सर्व in nom. pl. and abl. and loc. sing.) अन्तरे-रा वा गृहाः बाह्या इत्यर्थः (चण्डालादिगृहाः); अन्तरे-रा वा शाटकाः परिधानीया इत्यर्थः Sk.; so अन्तरायां पुरि, अन्तरायै नगर्यै, नमो$न्तरस्मै अमेधसाम् Vop.

-रम् 1 (a) The interior, inside; ततान्तरं सान्तरवारिशीकरैः Ki.4.29,5.5; जालान्तरगते भानौ Ms.8.132; विमानान्तरलम्बिनीनाम् R.13.33; Mk.8.5, Ku. 7.62; अपि वनान्तरं श्रयति V.4.24; लीयन्ते मुकुलान्तरेषु Ratn. 1.26, Ki.3.58; अन्तरात् from inside, from out of; प्राकारपरिखान्तरान्निर्ययुः Rām.; अन्तरे in, into; वन˚, कानन˚, प्रविश्यान्तरे &c. (b) Hence, the interior of any thing, contents; purport, tenor; अत्रान्तरं ब्रह्मविदो विदित्वा Śvet. Up. (c) A hole, an opening; तस्य बाणान्तरेभ्यस्तु बहु सुस्राव शोणितम्.

-2 Soul, heart; mind; सततमसुतरं वर्णयन्त्यन्तरम् Ki.5.18 the inmost or secret nature (lit. middle space or region); लब्धप्रतिष्ठान्तरैः भृत्यैः Mu.3.13 having enter- ed the heart; सदृशं पुरुषान्तरविदो महेन्द्रस्य V.3.

-3 The Supreme Soul.

-4 Interval, intermediate time or space, distance; रम्यान्तरः Ś.4.11; किंचिदन्तरमगमम् Dk.6; अल्प- कुचान्तरा V.4.49; क्रोशान्तरेण पथि स्थिताः H.4 at the distance of; बृहद् भुजान्तरम् R.3.54; अन्तरे oft. trans- lated by between, betwixt; गीतान्तरेषु Ku.3.38 in the intervals of singing; मरणजीवितयोरन्तरे वर्ते betwixt life and death; अस्त्रयोगान्तरेषु Rām.; तन्मुहूर्तकं बाष्पसलिलान्तरेषु प्रेक्षे तावदार्यपुत्रम् U.3 in the intervals of weeping; बाष्पविश्रामो$प्यन्तरे कर्तव्य एव U.4 at intervals; स्मर्तव्योस्मि कथान्तरेषु भवता Mk.7.7 in the course of conversation; कालान्तरावर्तिशुभाशुभानि H.1 v. l. See कालान्तरम्; सरस्वतीदृषद्वत्योर्यदन्तरम् Ms.2.17,22; द्यावापृथिव्यो- रिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन Bg.11.2; न मृणालसूत्रं रचितं स्तनान्तरे Ś.6.18 between the breasts; Bg.5.27; अस्य खलु ते बाणपथवर्तिनः कृष्णसारस्यान्तरे तपस्विन उपस्थिताः Ś.1; तदन्तरे सा विरराज धेनुः R.2.2;12.29. (b) Intervention (व्यवधान) oft. in the sense of 'through'; मेघान्तरालक्ष्यमि- वेन्दुबिम्बम् R.13.38 through the clouds; वस्त्रं अन्तरं व्यवधायकं यस्य स वस्त्रान्तरः P.VI.2.166 Sk.; महानद्यन्तरं यत्र तद्देशान्त- रमुच्यते; जालान्तरप्रेषितदृष्टिः R.7.9 peeping through a window; विटपान्तरेण अवलोकयामि Ś.1; क्षणमपि विलम्बमन्तरीकर्तु- मक्षमा K.36 to allow to come between or intervene; कियच्चिरं वा मैघान्तरेण पूर्णिमाचन्द्रस्य दर्शनम् U.3.

-5 Room, place, space in general; मृणालसूत्रान्तरमप्यलभ्यम् Ku.1.4; न ह्यविद्धं तयोर्गात्रे बभूवाङ्गुलमन्तरम् Rām.; मूषिकैः कृते$न्तरे Y.1. 147; गुणाः कृतान्तराः K.4 finding or making room for themselves; न यस्य कस्यचिदन्तरं दातव्यम् K.266; देहि दर्शना- न्तरम् 84. room; पौरुषं श्रय शोकस्य नान्तरं दातुमर्हसि Rām. do not give way to sorrow; तस्यान्तरं मार्गते Mk.7.2 waits till it finds room; अन्तरं अन्तरम् Mk.2 make way, make way.

-6 Access, entrance, admission, footing; लेभेन्तरं चेतसि नोपदेशः R.6.66 found no admission into (was not impressed on) the mind; 17.75; लब्धान्तरा सावरणे$पि गेहे 16.7.

-7 Period (of time), term; मासान्तरे देयम् Ak.; सप्तैते मनवः । स्वे स्वेन्तरे सर्वमिदमुत्पाद्यापुश्चराचरम् Ms.1.63, see मन्वन्तरम्; इति तौ विरहान्तरक्षमौ R.8.56 the term or period of separation; क्षणान्तरे -रात् within the period of a moment.

-8 Opportunity, occasion, time; देवी चित्रलेखामव- लोकयन्ती तिष्ठति । तस्मिन्नन्तरे भर्तोपस्थितः M.1. अत्रान्तरे प्रणम्याग्रे समुपविष्टः; Pt.1 on that occasion, at that time; अस्मिन्नन्तरे Dk.164; केन पुनरुपायेन मरणनिर्वाणस्यान्तरं संभावयिष्ये Māl.6; कृतकृत्यता लब्धान्तरा भेत्स्यति Mu.2.22 getting an opportunity; 9; यावत्त्वामिन्द्रगुरवे निवेदयितुं अन्तरान्वेषी भवामि Ś.7. find a fit or opportune time; शक्तेनापि सता जनेन विदुषा कालान्तरप्रेक्षिणा वस्तव्यम् Pt.3.12; waiting for a suitable opportunity or time; सारणस्यान्तरं दृष्ट्वा शुको रावणमब्रवीत् Rām.

-9 Difference (between two things), (with gen. or in comp.) शरीरस्य गुणानां च दूरमत्यन्तमन्तरम् H.1.46; उभयोः पश्यतान्तरम् H.1.64, नारीपुरुषतोयानामन्तरं महदन्तरम् 2.39; तव मम च समुद्रपल्वलयोरिवान्तरम् M.1; Bg.13.34; यदन्तरं सर्षपशैलराजयोर्यदन्तरं वायसवैनतेययोः Rām.; द्रुमसानुमतां किमन्तरम् R.8.9;18.15; rarely with instr.; त्वया समुद्रेण च महदन्तरम् H.2; स्वामिनि गुणान्तरज्ञे Pt.1.11; difference; सैव विशिनष्टि पुनः प्रधानपुरषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.

-1 (Math.) Difference, remainder also subtraction, cf. योगोन्तरेणोनयुतो$र्धितस्तौ राशी स्मृतौ संक्रमणाख्यमेतत् ॥ Līlā.

-11 (a) Different, another, other, changed, altered (manner, kind, way &c.); (Note:- that in this sense अन्तर always forms the latter part of a compound and its gender remains unaffected i. e. neuter, whatever be the gender of the noun forming the first part; कन्यान्तरम् (अन्या कन्या), राजान्तरम् (अन्यो राजा), गृहान्तरम् (अन्यद् गृहम्); in most cases it may be rendered by the English word 'another'.); इदमवस्थान्तरमारोपिता Ś.3 changed condition; K.154; Mu.5; शुभाशुभफलं सद्यो नृपाद्देवाद्भवान्तरे Pt.1.121; जननान्तरसौहृदानि &Sacute.5.2 friendships of another (former) existence; नैवं वारान्तरं विधास्यते H.3 I shall not do so again; आमोदान् हरिदन्तराणि नेतुम् Bv.1.15, so दिगन्तराणि; पक्षान्तरे in the other case; देश˚, राज˚, क्रिया˚ &c. (b) Various, different, manifold (used in pl.); लोको नियम्यत इवात्मदशान्तरेषु Ś.4.2; मन्निमित्तान्यवस्थान्तराण्यवर्णयत् Dk.118 various or different states; 16; sometimes used pleonastically with अन्यत् &c.; अन्यत्स्थानान्तरं गत्वा Pt.1.

-12 Distance (in space); व्यामो बाह्वोः सकरयोस्ततयोस्ति- र्यगन्तरम् Ak.; प्रयातस्य कथंचिद् दूरमन्तरम् Ks.5.8.

-13 Absence; तासामन्तरमासाद्य राक्षरीनां वराङ्गना Rām.; तस्यान्तरं च विदित्वा ibid.

-14 Intermediate member, remove, step, gradation (of a generation &c.); एकान्तरम् Ms.1.13; द्वयेकान्तरासु जातानाम् 7; एकान्तरमामन्त्रितम् P.VIII.1.55; तत्स्रष्टुरेकान्तरम् Ś.7.27 separated by one remove, See एकान्तर also.

-15 Peculiarity, peculiar or characteristic possession or property; a (peculiar) sort, variety, or kind; व्रीह्यन्तरेप्यणुः Trik.; मीनो राश्यन्तरे, वेणुर्नृपान्तरे ibid.; प्रासङ्गो युगान्तरम् cf. also प्रधानपुरुषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.37. &c.

-16 Weakness, weak or vulnerable point; a failing, defect, or defective point; प्रहरेदन्तरे रिपुम्, Śabdak. सुजयः खलु तादृगन्तरे Ki.2.52; असहद्भिर्माममिमित्रैर्नित्यमन्तरदर्शिभिः Rām; परस्यान्तरदर्शिना ibid.; कीटकेनेवान्तरं मार्गयमाणेन प्राप्तं मया महदन्तरम् Mk.9; अथास्य द्वादशे वर्षे ददर्श कलिरन्तरम् Nala.7.2.; हनूमतो वेत्ति न राक्षसो$न्तरं न मारुतिस्तस्य च राक्षसो$न्तरम् Rām.

-17 Surety, guarantee, security; तेन तव विरूपकरणे सुकृतमन्तरे धृतम् Pt.4 he has pledged his honour that he will not harm you; आत्मान- मन्तरे$र्पितवान् K.247; अन्तरे च तयोर्यः स्यात् Y.2.239; भुवः संज्ञान्तरयोः P.III.2.179; धनिकाधमर्णयोरन्तरे यस्तिष्ठति विश्वासार्थं स प्रतिभूः Sk.

-18 Regard, reference, account; न चैतदिष्टं माता मे यदवोचन्मदन्तरम् Rām. with reference to me; त्वदन्तरेण ऋणमेतत्.

-19 Excellence, as in गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः M.1.6 (this meaning may be deduced from 11).

-2 A garment (परिधान).

-21 Purpose, object, (तादर्थ्य) तौ वृषाविव नर्दन्तौ बलिनौ वासितान्तरे Mb.1.12.41; (Malli. on R.16.82).

-22 Concealment, hiding; पर्व- तान्तरितो रविः (this sense properly belongs to अन्तर्-इ q. v.).

-23 Representative, substitution. क्षात्रमाचरतो मार्गमपि बन्धोस्त्वदन्तरे Mb.12.1.3.

-24 Destitution, being without (विना) which belongs to अन्तरेण. (अन्तरमवकाशाव- धिपरिधानान्तर्धिभेदतादर्थ्ये । छिद्रात्मीर्यावेनाबहिरवसरमध्येन्तरात्मनि च Ak.) [cf. L. alter]

-25 Space (अवकाश); प्रेक्षतामृषि- सङ्घानां बभूव न तदान्तरम् Rām.7.14.19.

-26 Separation (वियोग); भार्यापत्योरन्तरम् Mb.5.35.43.

-27 A move or skilful play in wrestling; अन्योन्यस्थान्तरप्रेप्सू प्रचक्राते$न्तरं प्रति Mb.9.57.11.

-28 A moulding of the pedestal and the base; षडंशं चान्तरे कर्णे उत्तरांशं तदूर्ध्वके । Māna.13.121; cf. स्थानात्मीयान्यतादर्थ्यरन्ध्रान्तर्धिषु चान्तरम् । परिधाने$वधौ मध्ये$- न्तरात्मनि नपुंसके । Nm.

-Comp. -अपत्या a pregnant woman.

-चक्रम् a technical term in augury Bṛi. S. chap.86.

-ज्ञ a. knowing the interior, prudent, wise, foreseeing; नान्तरज्ञाः श्रियो जातु प्रियैरासां न भूयते Ki.11.24 not knowing the difference.

-तत् a. spreading havoc.

-द a. cutting the interior or heart.

-दिशा, अन्तरा दिक् intermediate region or quarter of the compass.

-दृश् a. realizing the Supreme Soul (परमात्मानुसंधायिन्).

-पु(पू)रुषः the internal man, soul (the deity that resides in man and witnesses all his deeds); तांस्तु देवाः प्रपश्यन्ति स्वस्यैवान्तरपूरुषः; Ms.8.85.

-पूजा = अन्तर-पूजा.

-प्रभवः [अन्तराभ्यां भिन्नवर्णमातापितृभ्यां प्रभवति] one of a mixed origin or caste. (अम्बष्ठ, क्षत्तृ, करण, इ.); अन्तरप्रभवाणां च धर्मान्नो वक्तुमर्हसि Ms.1.2.

-प्रश्नः an inner question, one contained in and arising out of what has been previously mentioned.

-शायिन् -स्थ, -स्थायिन् -स्थित a.

1 inward, internal, inherent; ˚स्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केन चित् Pt. 1.221.

-2 interposed, intervening, separate.

-3 seated in the heart, an epithet of जीव.

अन्तरेण ind.

1 (Used as a preposition with acc. P. II.3.4 अन्तरान्तरेण युक्ते) (a) Except, without, leaving; हरिमन्तरेण न सुखम् Sk.; क इदानीं सहकारमन्तरेण पल्लवितामतिमुक्त- लतां सहते Ś.3; क्रियान्तरान्तरायमन्तरेण आर्यं द्रष्टुमिच्छमि Mu.3 without interfering with any other duty; न राजापराधम- न्तरेण प्रजास्वकालमृत्युश्चरति U.2; मार्मिकः को मरन्दानामन्तरेण मधुव्रतम् Bv.1.117. (b) With regard or reference to, with respect to, about, towards, on account of; अथ भवन्तमन्तरेण कीदृशो$स्या दृष्टिरागः Ś.2; तदस्या देवीं वसुमतीमन्तरेण महदुपालम्भनं गतो$स्मि Ś.5; किं नु खलु मामन्तरेण चिन्तयति वैशंपायनः K.178; छलितं नाम नाट्यमन्तरेण कीदृशी मालविका M.2 how M. is faring or progressing in the dance &c.; ततस्तया भवतो$विनयमन्तरेण परिगृहीतार्था कृता देवी M.4. (c) Within, inside, into (मध्ये). (d) Between, (उभयोर्मध्ये); त्वां मां चान्तरेणकमण्डलुः Mbh.; अन्तरेण हवनीयं गार्हपत्यं च Śat. Br.; अन्तरेण स्तनौ वा भ्रुवौ वा विमृज्यात् ibid.; Śi.3.3. (e) During, amidst.

-2 (Used as an adverb) (a) between, amidst; यावद्वा मक्षिकायाः पत्त्रं तावानन्तरेणावकाशः Śat. Br. (b) At heart, अन्तरेण सुस्निग्धा एषा Mk.1.

अन्त्य a. [अन्ते भवति वसति &c., अन्ताय हितः; अन्त-यत्]

1 Last, final (as a letter, word &c.); last (in time, order or place) P.I.1.47; as ह of letters, Revatī of asterisms, Mīna of the zodiacal signs. &c.; अन्त्ये वयसि in old age R.9.79; अन्त्यं ऋणम् R.1.71 last debt; ˚मण़्डनम् 8.71 last funeral decoration, Ku.4.22.

-2 Immediately following (in comp.); अष्टम˚ ninth.

-3 perishable, transitory; देहाद्यपार्थमसदन्यमभिज्ञमात्रं (विन्देत) Bhāg.12.8.44.

-4 Lowest (in rank, degree or position), undermost, worst, inferior, base, vile, wretched; ˚अवस्थां गतः Pt.4.11 reduced to the worst plight; अन्त्यासु दशासु Pt.1.336 at perilous (critical) times; belonging to the lowest caste; चण्डाल ˚स्त्रियःMs.11.175; ˚स्त्रीनिषेविणः 12.59; अन्त्यादपि वरं रत्नं स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि; शूद्राश्च सन्तः शूद्राणामन्त्यानामन्त्ययोनयः (साक्ष्यं कुर्युः) 8.68, 3.9; 4.79; Y.1.148, 2.294.

-न्त्यः 1 A man of the lowest caste; see above.

-2 N. of a plant (मुस्ता Mar. नागर- मोथा) (f. also) (the roots of which are prescribed for colic).

-3 The last syllable of a word.

-4 The last lunar month i. e. Fālguna.

-5 A Mlechcha, foreigner, barbarian. अन्त्येषु स विनिक्षिप्य पुत्रान् यदुपुरोगमान् Mb.1.86.12.

-6 (In Vaiśeṣika Phil.) A name for the category विशेष; अन्त्यो नित्यद्रव्यवृत्तिर्विशेषः परिकीर्तितः Bhāṣā P.

-न्त्या 1 A technical name for त्रिज्या in astronomy.

-2 A woman of the lowest tribe.

-न्त्यम् 1 A measure of number; 1 billions (1,,,,.)

-2 The 12th sign of the zodiac.

-3 The last member or term of a progression (series), the last figure; स्थाप्योन्तवर्गो द्विगुणान्त्यनिघ्नः Līlā.

-Comp. -अनुप्रासः see under अनुप्रास.

-अवसायिन् m., f. (

˚यी, ˚यिनी) a man or woman of the lowest caste, begotten by a chāṇḍāla on a Niṣādī woman; निषादस्त्री तु चाण्डालात्पुत्रमन्त्यावसा- यितम् । स्मशानगोचरं सूते बाह्यानामपि गर्हितम् ॥ Ms.1.39; the following 7 are regarded as belonging to this class; चाण्डालः श्वपचः क्षत्ता सूतो वैदेहकस्तथा । मागधायोगवौ चैव सप्तैते$- न्त्यावसायिनः ॥ सो$हमन्त्यावसायानां हराम्येनां प्रतिगृहात् Mb.12.141.41. see अन्तेवसायिन्.

-आश्रमिन् m. one who belongs to the last or mendicant order.

-आहुतिः -इष्टिः f.

-कर्मन्, -क्रिया last or funeral oblations, sacrifices or rites; ˚कर्म Ms.11.197,5.168; अन्त्याहुतिं हावयितुं सविप्राः Bk.

-ऋणम् the last of the three debts which every one has to pay, i. e. begetting children; see अनृण.

-गमनम् intercourse by a woman of the higher caste with a man of the lowest caste.

-ज. a

1 latest born, younger

-2 belonging to the lowest caste; ˚जैर्नृभिः Ms.4.61; ˚स्त्री 8.385.

(-जः) 1 a śūdra (अन्त्यः सन् जायते, वर्णमध्ये शेषभवत्वात्).

-2 one of the 7 inferior tribes; chāṇḍāla &c.; रजकश्चर्मकारश्च नटो वरुड एव च । कैवर्तमेदभिल्लाश्च सप्तैते चान्त्यजाः स्मृता ॥ Yama; also Ms.8.279; Y.1.273.

(-जा) a woman of the lowest caste; Ms.11.59.171; Y.3.231.

-जन्मन्, -जाति, -जातीय a.

1 one belonging to the lowest caste; प्रतिग्रहस्तु क्रियते शूद्रादप्यन्त्यजन्मनः Ms.1.11.

-2 a Śūdra; ˚तिता Ms.12.9.

-3 a chāṇḍāla.

-धनम् the last term of a progression or series.

-पदम्, -मूलम् the last or greatest root (in a square).

-भम् 1 the last lunar mansion रेवती.

-2 the last sign of zodiac; मीन Pisces..

-युगम् the last or Kali age.

-योनि. a. of the lowest origin; अन्त्याना- मन्त्ययोनयः (साक्ष्यम्) Ms.8.68. (

-निः) the lowest source or origin.

-लोपः dropping of the last letter or syllable of a word.

-वर्णः, -वर्णा a man or woman of the lowest caste, a śūdra male or female.

-विपुला N. of a metre.

अन्य a. [अन् अध्न्यादि˚ य; अन्यः, न्यस्मै, ˚स्मात्; n. अन्यत् &c.]

1 Another, different, other (भिन्न); another, other (generally); स एव त्वन्यः क्षणेन भवतीति विचित्रमेतत् Bh. 2.4; अन्यदेव भागधेयमेते निर्वपन्ति Ś.2; सर्वमन्यत् every- thing else; किमुतान्यहिंस्राः R.2.62; changed, altered; संप्रत्यन्ये वयम् Bh.3.66 quite different persons; oft. in comp. अन्यसङ्गात्, अनन्यसाधारण &c.

-2 Other than, different from, else than (with abl. or as last member of comp.); नास्ति जीवितादन्यदभिमततरमिह सर्वजन्तूनाम् K.35; को$स्ति धन्यो मदन्यः Bv.4.37; उत्थितं ददृशे$न्यञ्च कबन्धेभ्यो न किंचन R.12.49; किमन्यदस्याः परिषदः श्रुतिप्रसादनतः Ś.1; oft. used in addition to ऋते or विना; ऋते समुद्रादन्यः को विभर्ति वडवानलम् Pt.5.35; किं नु खलु मे प्रियादर्श- नादृते शरणमन्यत् Ś.3.

-3 Another person, one different from self (opp. स्व, आत्मीय); वासश्च धृतमन्यैर्न धारयेत् Ms.4.66.

-4 Strange, unusual, extraordinary; अन्य एव स प्रकारः K.168; अन्या जगद्धितमयी मनसः प्रवृत्तिः Bv. 1.69; धन्या मृदन्यैव सा S. D.

-5 Ordinary, any one; निरातङ्कः कन्यामन्यो$पि याचते Mv.1.31; cf. इतर.

-6 Additional, new, more; अन्यान् दशसुवर्णान्प्रयच्छ Mk.2 another ten (coins); अन्यदन्यन्नलिनदलशयनम् K.157 new and new (changing every now and then); अन्यस्मिन् दिवसे another day; one of a number (with gen.); अन्यच्च moreover, besides, and again (used to connect sentences together); एक- अन्य the one-the other; एकः सख्यास्तव सह मया वामपादाभिलाषी । काङ्क्षन्त्यन्यो वदनमदिरां दौहृदच्छद्मनास्याः Me.8; see under एक also; अन्य-अन्य one another; अन्यः करोति अन्यो भुङ्क्ते one does, another suffers; अन्यन्मुखे अन्यन्निर्वहणे Mu.5; अन्यदुग्तं जातमन्यत् Ms.9.4,99; 8.24; कर्णे लगति चान्यस्य प्राणैरन्यो वियुज्यते Pt.1.35; अन्यदुच्छृङ्खलं सत्त्वमन्यच्छास्त्र- नियन्त्रितं Śi.2.62; अन्य-अन्य-अन्य &c. one, another, third, fourth &c., जल्पन्ति सार्धमन्येन पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमाः । हृद्गतं चिन्त- यन्त्यन्यं प्रियः को नाम योषिताम् Pt.1.135; मनस्यन्यद्ववचस्यन्यत् कार्यमन्यद् दुरात्मनाम् H.1.97.; (in pl.) केचित्-अन्ये some- others; एके-अन्ये-तथान्ये (बीजमेके प्रशंसन्ति क्षेत्रमन्ये मनीषिणः । बीजक्षेत्रे तथैवान्ये तत्रेयं तु व्यवस्थितिः ॥) Ms.1.7;4.9;12.123. [cf. L. alius; Gr. allos for aljos, Zend anya].

-Comp. -अर्थ a. having a different meaning, sense, or purpose.

-असाधारण a. not common to others, peculiar.

-आश्र- यण a. going or passing over to another.

-उदर्य a. born from another; नहि ग्रभायारणः सुशेवो$न्योदर्यो मनसा मन्तवा उ Rv. 7.4.8. (

-र्यः) a step-mother's son, a half brother. (

-र्या a half sister.

-ऊढा a. married to another; another's wife.

-कारुका a worm bred in excrement (शकृत्कीटः).

-क्षेत्रम् 1 another field.

-2 another or foreign territory. अन्यक्षेत्रे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति । पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति ॥

-3 another's wife.

-ग, -गामिन् a.

1 going to another.

-2 adulterous, unchaste; वणिजां तु कुलस्त्रीव स्थिरा लक्ष्मीरन- न्यगा Ks.21.56;19.27.

-गोत्र a. of a different family or lineage.

-चित्त a. having the mind fixed on some- thing or some one else; see ˚मनस्.

-ज, -जात a. of a different origin.

-जन्मन् a. another life or existence, regeneration, metempsychosis.

-दुर्वह a. difficult to be borne by others.

-देवत, -त्य, -दैवत्य a. addressed or referring to another deity (as a Vedic Mantra).

-धर्मन् a. having another or different property. (

-र्मः) different property or characteristic.

-धी a. whose mind is turned away from God.

-नाभि a. belonging to another family.

-पदार्थः 1 another substance.

-2 the sense of another word; ˚प्रधानो बहुव्रीहिः the Bahuvrīhi compound essentially depends on the sense of another word.

-पर a.

1 devoted to another or something else.

-2 expressing or referring to something else.

-पुष्टा, -भृता 'reared by another', epithet of the cuckoo, which is supposed to be reared by the crow (called अन्यभृत्); अप्यन्यपुष्टा प्रतिकूलशब्दा Ku.1.45; कलमन्यभृतासु भाषितम् R.8.59.

-पूर्वा [अन्यः पतिः पूर्वो यस्याः]

1 a womon already promised or betrothed to another.

-2 a remarried widow (पुनर्भू) see अनन्यपूर्व.

-बीज, -बीजसमुद्भव, -समुत्पन्न an adopted son (born from other parents), one who may be adopted as a son for want of legitimate issue.

-भृत् m. a crow (rearing another, it being supposed to sit on the eggs of the cuckoo and to rear its young ones), cf. Ś5.22.

-मनस्, -मनस्क, -मानस a.

1 having the mind fixed on some- thing else; inattentive.

-2 fickle, versatile, unsteady; अन्यमनसः स्त्रियः H.1.111 absentminded; possessed by a demon.

-मातृजः a half-brother (born of another mother) असंसृष्ट्यापि बा$$दद्यात्संसृष्टो नान्यमातृजः Y.2.139.

-रङ्गः the second court or theatre or a compound; Māna. 21.144.

-राजन्, -राष्ट्रीय a. subject to another king or kingdom (Ved.).

-रूप a. having another form, changed, altered; पद्मिनीं वान्यरूपाम् Me.85. (

-पम्) another or changed form; ˚पेण in another form.

-लिङ्ग, -ङ्गक a. following the gender of another word (i. e. the substantive), an adjective; ऊषवानूषरो द्वावप्यन्यलिङ्गौ Ak.

-वादिन् a.

1 giving false evidence.

-2 a defendant in general.

-वापः the cuckoo leaving the eggs in the nests of other birds.

-विवर्धित a. = पुष्ट a cuckoo.

-व्रत a. following other (than Vedic) observances, devoted to other gods, infidel.

-शाखः, -खकः a Bārhmaṇa who has gone over to another school (of religion &c.); an apostate.

-संक्रान्त a. fixed on or trans- ferred to another (woman); ˚हृदयः आर्यपुत्रः M.3,4.

-संगमः intercourse with another; illicit intercourse.

-साधारण a. common to many others.

-स्त्री another's wife, a woman not one's own. [In Rhetoric she is considered as one of three chief female characters in a poetical composition, the other two being स्वीया and साधारणी स्त्री. अन्या may be either a damsel or another's wife. The 'damsel' is one not yet married, who is bashful and arrived at the age of puberty. As "another's wife" she is fond of festivals and similar occasions of amusement, who is a disgrace to her family and utterly destitute of modesty, see S. D. 18-11]. ˚गः an adulterer. यस्य स्तेनः पुरे नास्ति नान्यस्त्रीगो न दुष्टवाक्... स राजा शक्रलोकभाक्; Ms.8.386. [Note: Some compounds under अन्य will be found under अनन्य.]

अन्वि 2 P. [अनु-इ]

1 To follow, come or go after, succeed; ऋतस्य पन्थामन्वेतवै Rv.7.44.5. गच्छतः पृष्ठतो$- न्वियात् Ms.4.154; एनां...प्रयता प्रातरन्वेतु R.1.9; शुनीम- न्वेति श्वा Bh.3.18; attend, accompany, accrue to; कर्म- फलं कर्तारमन्वेति.

-2 (a) To follow (in grammer or con- struction); be connected or construed with; धातुरादेशमन्वेति Mb. See. अन्वय below. (b) To obey, conform to, be guided by; यश्चित्तमन्वेति परस्य Mb.

-3 To seek; to fall to one's lot (Ved.) मा पितुर्गोतमादन्वियाय Rv.4.4.11.

अपचारः 1 Departure; death; सिंहघोषश्च कान्तकापचारं निर्भिद्य Dk.72.

-2 Want, absence.

-3 A fault; offence, misdeed, improper conduct, crime; शिष्यो गुराविव कृतप्रथमापचारः Mv.4.2; न राजापचारमन्तरेण U.2 (v. l. for ˚अपराधम्); राजन्प्रजासु ते कश्चिदपचारः प्रवर्तते R.15.47.

-4 Injurious or hurtful conduct, injury, Ve.4.1. (v. l, अपहार ?).

-5 A defect, flaw, failure, deficiency; नापचारमगमन् क्वचित्क्रियाः Śi.14.32; mistake, omission (to do a thing) (लोप); महाध्वरे विध्यपचारदोषः Ki.16.48.

-6 Unwholesome or improper regimen (अपथ्य); कृतापचारो$पि परैरनाविष्कृतविक्रियः । असाध्यः कुरुते कोपं प्राप्ते काले गदो यथा ॥ Śi.2.84 (where अ˚ also means hurt or injury).

अभिक्रमः 1 Beginning, attempting, an undertaking; नेहाभिक्रमनाशो$स्ति प्रत्यवायो न विद्यते Bg.2.4.

-2 A deter- mined attack or onset, assault, onslaught.

-3 Ascending, mounting.

अभिचारः 1 Exorcising, enchanting, employment of magical spells for malevolent purposes; magic itself (being regarded as one of the Upapātakas or minor sins); दिग्गजैर्दन्दशूकैश्च अभिचारावपातनैः Bhāg 7.5.43; अभिचारेषु सर्वेषु कर्तव्यो द्विशतो दमः Ms.9.29;11.63.197; K.19; ब्रह्मद्विषो ह्येष निहन्ति सर्वानाथर्वणस्तीव्र इवाभिचारः Mv. 1.62.

-2 Killing गतः क्रियां मन्त्र इवाभिचारिकीम् Ki 3.56.

-Comp. -कल्पः N. of a work on incantations regarded as part of the Atharvaveda.

-ज्वरः a fever caused by magical spells.

-मन्त्रः a magical formula, an incantation or formula for working a charm; स्फुटमिद- मभिचारमन्य एक Śi.7.58.

-यज्ञः, होमः a sacrifice made for magical purposes.

अभियोगः 1 Application or devotion (to something); connection; गुरुचर्यातपस्तन्त्रमन्त्रयोगाभियोगजाम् Māl.9.52; Ch. P.II.

-2 Close application, perseverance, zealous intentness, energetic effort, exertion; ˚भाज् persevering, resolute; निरुत्सुकानामभियोगभाजाम् Ki.3.4; सन्तः स्वयं परहितेषु कृताभियोगाः Bh.2.73; Māl.1.34; मत्प्रियाभियोगेन Māl.1; तदभियोगं प्रति निरुद्योगः Mu.1.; स्वयमभियोगदुःखैः ibid.; Dk.41; K.345; Śi.7.63.

-3 (a) Application or devotion to learn something; कस्यां कलायामभियोगो भवत्योः M.5 to what art have you applied or devoted your- selves; K.19. (b) Learning, scholarship; अभियोगश्च शब्दादेरशिष्टानां अभियोगश्चेतरेषाम् ŚB. on MS.

-4 (a) Attack, assault; invasion (of a town or country); क्षुभितं वनगोचरा- भियोगात् Ki.13.1,2.46; Ku.7.5; Ve.4; Māl.8; Mu.2,1.7; Mv.6.38. (b) Battle, war, conffict.

-5 (In law) A charge, accusation, plaint, indictment; अभियोगमनिस्तीर्य नैनं प्रत्यभियोजयेत् Y.2.9.

आधारः [आ-धृ घञ्; आध्रियन्ते$स्मिन्क्रियाः इति Kāśi.)

1 Support, prop, stay; इत्याधारानुरोधात्त्रिपुरविजयिनः पातु वो दुःखनृत्तम् (Some annotators explain आधार as local condi- tions); Mu.1.2.

-2 (Hence) Power of sustaining, aid, patronage, assistance; त्वमेव चातकाधारः Bh.2.5.

-3 A receptacle, reservoir; तिष्ठन्त्याप इवाधारे Pt.1.67; चराचराणां भूतानां कुक्षिराधारतां गतः Ku.6.67; अपामिवाधारमनु- त्तरङ्गम् Ku.3.48; तोयाधारपथाश्च वल्कलशिखानिष्यन्दरेखाङ्किताः Ś.1.14; आधारः क्षमाम्भसाम् K.44; Y.3.144,165.

-4 That which holds or contains, a vessel, recipient.

-5 A part, character (in dramas); भेदैः सूक्ष्मैरभिव्यक्तैः प्रत्याधारं विभज्यते Mv.1.3.

-6 A basin round the foot of a tree; आधारबन्धप्रमुखैः प्रयत्नैः R.5.6.

-7 A dike, dam, embank- ment.

-8 A canal.

-9 The sense of the locative case, location, comprehension; आधारो$धिकरणम्; (आधार is of 3 kinds. -- औपश्लेषिक, वैषयिक, and अभिव्यापक see Sk. on P.I.4.45).

-1 Relation.

-11 A ray. cf. आधार आलवाले$म्बुबन्धे च किरणे$पि च Nm.

-Comp. -आधेयभावः the influence, relation, or action of the support or recipient upon the thing received or supported; H.3.12.

-चक्रम् N. of a mystical circle on the posterior part of the body; Rasikaramaṇa.

-शक्तिः f.

1 Māyā or illusion.

-2 the Supreme goddess.

आप्त p. p. [आप्-क्त]

1 Got, obtained, gained; ˚कामः, शापः &c.

-2 Reached, overtaken, equalled, engrossed; यदिदं सर्वं मृत्युनाप्तं सर्वं मृत्युनाभिपन्नं केन यजमानो मृत्योराप्तिमतिमुच्यते Bṛi. Up.3.1.3.

-3 Reaching to, extending as far as.

-4 Trustworthy, reliable, credible (as news &c.).

-5 Trusty, confidential, faithful (person); कुमारभृत्याकुशलैरनुष्ठिते भिषग्भिराप्तैः R.3.12;5.39; आप्ताः सर्वेषु वर्णेषु Ms.8.63.

-6 (a) Clever, skilful; प्राजकश्चेद्भवेदाप्तः Ms.8.294. (b) Apt, fit.

-7 Full, complete, abundant; न सत्यं दानमानौ वा यज्ञो वाप्याप्तदक्षिणः Rām.2.3.35. यजेत राजा क्रतुभिर्विविधैराप्त- दक्षिणैः Ms.7.79.

-8 True, exact.

-9 Intimate, closely related, acquainted; कन्यायाः किल पूजयन्ति पितरो जामातुराप्तं जनम् U.4.17 relatives; Ms.5.11.

-1 Appointed.

-11 Generally received, commonly used; authentic.

-12 Accused, prosecuted.

-13 Reasonable, sensible.

-14 Beneficial, useful; अधिष्ठितं हयज्ञेन सूतेनाप्तोपदेशिना Rām.6.9.1.

-प्तः 1 A trustworthy, reliable, or fit person; credible person or source, guarantee; आप्तः यथार्थवक्ता T. S.

-2 A relative, friend; निग्रहात्स्वसुराप्तानां वधाच्च धनदानुजः R.12.52; कथमाप्तवर्गो$यं भवत्याः M.5; Y.1.28, 2.71; Ms.2.19;8.64.

-3 An Arhat.

-प्ता A twisted lock of hair (जटा).

-प्तम् 1 A quotient.

-2 (In Math.) Equation of a degree.

-Comp. -आगमः Proper know- ledge परोक्षमाप्तागमात् सिद्धम् Sāṅ. K.6.

-आधीन a. Depen- dent on trustworthy person.

-उक्तिः f.

1 an augment.

-2 an affix.

-3 a word of received acceptation and established by usage only; see आप्तवाच् also.

-काम a.

1 one who has obtained his desire; येनाक्रमन्त्यृषयो ह्याप्रकामाः Muṇḍa.3.1.6.

-2 one who has renounced all worldly desires and attachments. (

-मः) the Supreme Soul.

-कारिन् a. doing things in a fit or confidential manner; अरक्षिता गृहे रुद्धाः पुरुषैराप्तकारिभिः Ms.9.12. m. a trusty, agent or confidential servant; तस्माद्गच्छन्तु पुरुषाः स्मारणायाप्तकारिणः Mb.3.239.17.

-गर्भा a pregnant woman.

-दक्षिण a. having proper or abundant gifts.

-वचनम् 1 received text or authority, revelation.

-2 the words of a credible or trustworthy person; R.11.42, इत्याप्तवचनाद्रामो विनेष्यन्वर्णविक्रियाम् 15.48.

-वाक्यम् a true or correct sentence; आप्तवाक्यं शब्दः T. S.

-वचनम् above. cf. आप्तश्रुतिराप्तवचनम् तु Sāṅ. K.5.

-वाच् a. worthy of belief, regarded as authority, one whose words are credible and authoritative; पराति- संधानमधीयते यैर्विद्येति ते सन्तु किलाप्तवाचः Ś.5.25. f.

1 the advice of a friend or credible person.

-2 the Vedas or Śruti; a word of authority (said to apply to Smṛitis, Ithihāsas and Purāṇas also, which are considered as authoritative evidence); आप्तवागनुमानाभ्यां साध्यं त्वा प्रति का कथा R.1.28.

-श्रुतिः f.

1 the Vedas.

-2 Smṛitis &c. आप्तश्रुतिराप्तवचनम् तु । Sāṅ. K.5.

इह ind. [इदं-ह इशादेशः P.V.3.11 Sk.]

1 Here (referring to time, place or direction); in this place or case. नेहाभिक्रमनाशो$स्ति Bg.2.4.

-2 In this world (opp. परत्र or अमुत्र); oft. with जगति; K.35.

-3 In this case; in this book or system.

-4 Now, at this time. [cf. Zend. idha].

-Comp. -अमुत्र ind. in this world and the next world, here and there; cf. इहामुत्रार्थभोगविरागः । शाङ्करभाष्य on ब्रह्मसूत्र 1.1.1.

- आगत a. come here.

-इह ind. here and there, now and then, repeatedly. ˚मातृ a.

1 whose mother is here and there, that is, every- where; समानो वां जनिता भ्रातरा युवं यमाविहेहमातरा Rv.6.59.2.

-2 of whose mothers one is here and one there.

-कालः this life.

-क्रतु, -चित्त a. whose intentions or thoughts are centred in this world or place, इहैवैधि धनसनिरिहचित्त इहक्रतुः Av.18.4.38.

-भव or

-तन a. belonging to this world.

-लोकः this world or life; ˚के in this world; cf. श्रेयो भोक्तुंभैक्ष्यमपीह लोके Bg.2.5.

-समये ind. here, now, at such a time as this.

-स्थ a. standing here.

-स्थान a. one whose residence is on the earth.

उत्तर a. [उद्-तरप्]

1 Being or produced in the north, northern (declined like a pronoun).

-2 Upper, higher P.I.1.34 (opp. अधर); उत्तरे-अधरे दन्ताः Śat. Br.; अवनतोत्तरकायम् R.9.6; P.II.2.1.

-3 (a) Later-latter, following, subsequent (opp. पूर्व); पूर्वमेघः, उत्तरमेघः, ˚मीमांसा; उत्तरार्धः &c. ˚रामचरितम् later adventures of Rāma U.1.2; पूर्वः उत्तरः former-latter H.1.9; एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम् Ms.2.136. (b) Future; concluding; ˚कालः subsequent time; ˚फलम्; ˚वचनम् a reply.

-4 Left (opp. दक्षिण).

-5 Superior, chief, excellent; dominant, power- ful. आनयेङ्गुदिपिण्याकं चीरमाहर चोत्तरम् Rām.2.13.2; वाद्यमानेषु तूर्येषु मल्लतारोत्तरेषु च Bhāg.1.42.36.

-6 Exceeding, transgressing, beyond; तर्कोत्तराम् Mv.2.6.

-7 More, more than (generally as the last member of a comp. with numerals); षडुत्तरा विंशतिः 26; अष्टोत्तरं शतं 18; दशनागबलाः केचित् केचिद्दशगुणोत्तराः Rām.5.43.22.

-8 Accompanied or attended with, full of, consisting chiefly of, followed by (at the end of comp.); राज्ञां तु चरितार्थता दुःखोत्तरैव Ś.5; चषकोत्तरा R.7.49; अस्रोत्तर- मीक्षिताम् Ku.5.61; उत्सवोत्तरो मङ्गलविधिः Dk.39,166; K.311; H.1.15; प्रवाल ˚पुष्पशय्ये R.6.5 over spread with; धर्मोत्तरम् 13.7 rich in; 18.7; कम्प ˚ 13.28;17.12; 19.23.

-9 To be crossed over.

-रः 1 Future time, futurity.

-2 N. of Viṣṇu.

-3 N. of Śiva.

-रा 1 The north; अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा Ku.1.1.

-2 A lunar mansion.

-3 N. of the daughter of Virāṭa and wife of Abhimanyu.

-4 N. of a plant (Mar. पिंपरी).

-रम् 1 An answer, reply; प्रचक्रमे च प्रतिवक्तुमुत्तरम् R.3.47; उत्तरादुत्तरं वाक्यं वदतां संप्रजायते Pt.1.6; a reply is suggested to a reply वचस्तस्य सपदि क्रिया केवलमुत्तरम् Śi.

-2 (In law) Defence, a rejoinder.

-3 The last part or following member of a compound.

-4 (In Mīm.) The fourth member of an अधिकरण q. v. the answer.

-5 The upper surface or cover.

-6 Con- clusion.

-7 Remainder, rest, what followed or took place next; शान्तमथवा किमिहोत्तरेण U.3.26.

-8 Superiority, excellence.

-9 Result, the chief or prevalent result or characteristic.

-1 Excess, over and above; see above (उत्तर a. 8).

-11 Remainder, difference (in arith.).

-12 A rectangular moulding (Mānasāra 13.67.)

-13 The next step, further action; उत्तरं चिन्तयामास वानरो मरुतात्मजः Rām.5.13.59.

-14 A cover (आच्छादन); सू<?>स्करं सोत्तरबन्धुरेषम् Mb.6.6.9.

-रम् ind.

1 Above.

-2 Afterwards, after; तत उत्तरम्, इत उत्तरम् &c. शापं तं ते$भिविज्ञाय कृतवन्तः किमुत्तरम् Mb.1.36.1.

-Comp. -अगारम् An upper room, garet.

- अधर a. higher and lower (fig. also). (

-रौ du.) the upper and under lip, the two lips; पुनर्विवक्षुःस्फुरितोत्तराधरः Ku.5.83 (स्फुरण- भूयिष्ठो$धरो यस्य Malli.).

-अधिकारः, -रिता, -त्वम् right to property, heirship, inheritance.

-अधिकारिन् m. an heir or claimant (subsequent to the death of the ori- ginal owner).

-अपरा north-west.

-अभिमुख a. Turned towards the north.

-अयनम् (˚यणं. न being changed to ण)

1 the progress of the sun to the north (of the equator); अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् Bg.8.24. cf. भानोर्मकरसंक्रान्तेः षण्मासा उत्तरायणम् । कर्कादेस्तु तथैव स्यात् षण्मासा दक्षिणायनम् ॥

-2 the period or time of the sum- mer solstice.

-अरणिः, -णी f. the upper अरणि (which by cutting becomes the प्रमन्थ or churner); दारुपात्राणि सर्वाणि अरणिं चोत्तरारणिम् (दत्त्वा) Rām.6.111.116.

-अर्थ a. for the sake of what follows.

-अर्धम् 1 the upper part of the body.

-2 the northern part.

-3 the latter half (opp. पूर्वार्ध).

-4 the further end.

-अर्ध्य a. being on the northern side.

-अहः the following day.

-आभासः a false reply, an indirect, evasive, or prevaricating reply. ˚ता, -त्वम् the semblance of a reply without reality.

-आशा the northern direction. ˚अधिपतिः, -पतिः the regent of the northern direction, an epithet of Kubera.

-आषाढा 1 the 21st lunar mansion consisting of three stars.

-2 N. of bread-fruit or Jak tree (Mar. फणस).

-आसङ्गः 1 an upper garment; कृतोत्तरासङ्गम् K.43; Śi.2.19; Ku.5.16.

-2 contact with the north.

- इतर a. other than उत्तर i. e. southern. (

-रा) the southern direction.

-उत्तर a. [उत्तरस्मादुत्तरः]

1 more and more, higher and higher, further and further.

-2 successive, ever increasing; ˚स्नेहेन दृष्टः Pt. 1; Y.2.136.

(-रम्) 1 a reply to an answer, reply on reply; अलमुत्तरोत्तरेण Mu.3.

-2 conversation, a rejoinder.

-3 excess, exceeding quantity or degree.

-4 succession, gradation, sequence.

-5 descending. (

-रम्) ind. higher and higher, in constant continuation, more and more. उत्तरोत्तरमुत्कर्षः K. P.1; उत्तरोत्तरं वर्धते H.1.

-उत्तरिन् a.

1 ever-increasing.

-2 one following the other.

-ओष्ठः the upper lip (उत्तरो-रौ-ष्ठः). Vārt. on P.VI.1.94. ओत्वोष्ठयोस्समासे वा

-काण्डम् the seventh book of the Rāmāyaṇa.

-कायः the upper part of the body; तं वाहनादवनतोत्तरकायमीषत् R.9.6.

-कालः 1 future time.

-2 time calculated from one full moon to another.

-कुरु (m. pl.) one of the nine divisions of the world, the country of the northern Kurus (said to be a country of eternal beatitude).

-कोसलाः (m. pl.) the northern Kosalas; पितुरनन्तरमुत्तरकोसलान् R.9.1.

-कोशला the city of Ayodhyā; यदुपतेः क्व गता मथुरा पुरी रघुपतेः क्व गतोत्तरकोशला ॥ Udb.

-क्रिया funeral rites, obsequies.

-खण्डम् the last section of book.

-खण्डनम् refutation.

-गीता N. of a section of the sixth book of the Mahābhārata.

-ग्रन्थः supplement to a work.

-च्छदः a bed-covering, covering (in general); शय्योत्तरच्छदविमर्द- कृशाङ्गरागम् R.5.65,17.21; नागचर्मोत्तरच्छदः Mb.

-ज a. born subsequently or afterwards; चतुर्दश प्रथमजः पुनात्युत्तरजश्च षट् Y.1.59.

-ज्या the versed sine of an arc (Wilson); the second half of the chord halved by the versed sine (B. and R.).

-ज्योतिषाः (m. pl.) the northern Jyotiṣas.

-ततिः f. Ectype (lit. subequent proceedings) उत्तरस्यां ततौ तत्प्रकृतित्वात् MS.1.4.25. शबर explains उत्तरस्यां ततौ as विकृतौ),

-तन्त्रम् N. of a supplementary section in the medical work of Suśruta.

-तापनीयम् N. of the second part of the नृसिंहतापनीयो- पनिषद्.

-दायक a. replying, disobedient, pert, imperti- nent; दुष्टा भार्या शठं मित्रं भृत्याश्चोत्तरदायकाः H.2.11.

-दिश् f. the north.

˚ईशः, -पालः 1 Kubera, the regent of the north.

-2 the planet बुध. ˚बलिन्

1 the planet Venus.

-2 the moon.

-देशः the country towards the north.

-धेय a. to be done subsequently.

-नारायणः the second part of the नारायणसूक्त or पुरुषसूक्त (Rv.1.9.).

-पक्षः 1 the northern wing or side.

-2 the dark half of a lunar month.

-3 the second part of an argument, i. e. a reply, the reason pro. (opp. पूर्वपक्ष); प्रापयन् पवनव्याधेर्गिरमुत्तरपक्षताम् Śi.2.15.

-4 a demonstrated truth or conclusion.

-5 the minor proposition in a syllogism.

-6 (in Mīm.) the fifth member of an Adhikaraṇa, q. v.

-पटः 1 an upper garment.

-2 a bed-covering (उत्तरच्छदः).

-पथः the northern way, way leading to the north; the northern country; P.V.1 77. उत्तरपथेनाहृतं च.

-पथिक a. travelling in the northern country.

-पदम् 1 the last member of a compound.

-2 a word that can be compounded with another.

-पदिक, -पदकीय a. relating to, studying, or knowing the last word or term.

-पर्वतकम् A variety of hides. Kāu. A.2.11.

-पश्चार्धः the northwestern half.

-पश्चिम a. northwestern. (

-मः) the north-western country. (

-मा) [उत्तरस्याः पश्चिमायाश्च दिशोन्तरालम्] the north-west; आलोकयन्नुत्तरपश्चिमेन Mb.12.335.8.

-पादः the second division of a legal plaint, that part which relates to the reply or defence; पूर्वपक्षः स्मृतः पादो द्वितीयश्चोत्तरः स्मृतः । क्रियापादस्तृतीयः स्याच्चतुर्थो निर्णयः स्मृतः ॥

-पुरस्तात् ind. north-eastward (with gen.).

-पुराणम् N. of a Jaina work.

-पुरुषः = उत्तमपुरुषः q. v.

-पूर्व a. north-eastern. (

-र्वा) the north-east.

-प्रच्छदः a cover lid, quilt.

-प्रत्युत्तरम् 1 a dispute, debate, a rejoinder, retort.

-2 the pleadings in a law-suit.

-फ (फा) ल्गुनी the twelfth lunar mansion consisting of two stars (having the figure of a bed).

-भागः The second part.

-भाद्रपद्, -दा 1 the 26 th lunar mansion consisting of two stars (figured by a couch).

-2 N. of a plant (Mar. कडुनिंब).

-मन्द्रा a loud but slow manner of singing. ˚मन्द्राद्या a. particular मूर्च्छना in music.

-मात्रम् a mere reply.

-मीमांसा the later Mīmāmsā, the Vedānta Philosophy, an inquiry into the nature of Brahman or Jñāna Kāṇḍa (distinguished from मीमांसा proper which is usually called पूर्वमीमांसा).

-युगम् A particular measure (= 13 Aṅgulas).

-रहित a. without a reply.

-रामचरितम् -त्रम् N. of a celebrated drama by Bhavabhūti, which describes the later life of Rāma.

-रूपम् The second of two combined vowels or consonants.

-लक्षणम् the indication of an actual reply.

-लोमन् a. having the hair turned upwards.

-वयसम्, -स् n. old age, the declining period of life.

-वरितः a kind of small syringe.

-वल्ली f. N. of the second section of the काठकोपनिषद् when divided into two अध्यायs.

-वस्त्रम्, -वासस् n. an upper garment, mantle, cloak; जग्राह तामुत्तरवस्त्रदेशे Mb.3.268. 24.

-वादिन् m.

1 a defendant, respondent; (Opp. पूर्ववादिन्.) साक्षिषूभयतः सत्मु साक्षिणः पूर्ववादिनः । पूर्वपक्षे$धरीभूते भवन्त्युत्तरवादिनः ॥ Y.2.17.

-2 one whose claims are of later date than another's.

-विद् -वेदन or

वेदिन् An elephant sensitive to slight stimuli (Mātaṅga L.1.29; 9.39).

-वीथिः f. The northern orbit; Bṛi. S.

-वेदिः 1 the northern altar made for the sacred fire.

-2 N. of a Tīrtha near the कुरुक्षेत्र.

-सक्थम् the left thigh.

-संझित a. denoted or named in reply (as a witness). (

-तः) hearsay-witness.

-साक्षिन् m.

1 a witness for the defence.

-2 a witness deposing to facts from the reports of others.

-साधक a.

1 finishing what remains or follows, assisting at a ceremony.

-2 who or what proves a reply. (

-कः) an assistant, helper

-हनुः Ved. the upper jaw-bone.

उत्तर a.

1 Crossing over.

-2 To be crossed over, as in दुरुत्तर.

औषधिः धी f.

1 A herb, plant (in general); Y.3.276 v. l.; see ओषधि.

-2 A medicinal herb; अचिन्त्यो हि मणिमन्त्रौषधीनां प्रभावः Ratn.2.

-3 An herb which emits fire; विरमन्ति न ज्वलितुमौषधयः Ki.5.24 (तृण- ज्योतीषि Malli.); cf. Ku.1.1.

-4 An annual or deciduous plant; ˚धीपतिः N. of Soma, the lord of plants.

-पञ्चप्रकाराः (1) Juice of green herb (रस). (2) Powder