यमप्रस्थपुर

किन्नर See under किम्.

*****

1 किम् ind. Used for कु only at the beginning of comp. to convey the senses of 'badness', 'deteriora- tion', 'defect', 'blame' or 'censure'; e. g. किंसखा a bad friend; किन्नरः a bad or deformed man &c.; see comp. below.

-Comp. -ज a. born somewhere (not in a noble family) मन्ये किंजमहं घ्नन्तं त्वामक्षत्रियजे रणे Bk.6.133.

-दासः a bad slave, or servant.

-नरः a bad or deformed man; a mythical being with a human figure and the head of a horse (अश्वमुख); चयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किन्नरान् R.4.78; उद्गास्य- तामिच्छति किन्नराणां तानप्रदायित्वमिवोपगन्तुम् Ku.1.8. ˚ईशः, ˚ईश्वरः

1 an epithet of Kubera.

-2 a kind of musical instrument. (

-री f.)

1 a female Kinnara; Me.58.

-2 a kind of lute.

-पुरुषः 'a low or despicable man', a mythical being with a human head and the form of a horse; Ku.1.14; किंपुरुषाणां हनुमान् Bhāg.11.16.29. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera.

-प्रभुः a bad master or king; हितान्न यः संशृणुते स किंप्रभुः Ki.1.5.

-राजन् a. having a bad king. (-m.) a bad king.

-विवक्षा Slandering; Rām.5.

-सखि m. (nom. sing. किंसखा) a bad friend; स किंसखा साधु न शास्ति यो$धिपम् Ki.1.5.

*****2

किम् pron. a. (nom. sing. कः m., का f., किम् n.)

1 Who, what, which used interrogatively); प्रजासु कः केन पथा प्रयातीत्यशेषतो वेदितुमस्ति शक्तिः Ś.6.26; करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम् R.8.67; का खल्वनेन प्रार्थ्यमानात्मना विकत्थते V.2; कः को$त्र भोः. कः कौ के कं कौ कान् हसति च हसतो हसन्ति हरणाक्ष्यः Udb. The pronoun is often used to imply 'power or authority to do a thing'; i. e. के आवां परित्रातुं दुष्यन्तमाक्रन्द Ś.1; 'who are we &c.', i. e. what power have we &c.; नृपसद्मनि नाम के वयम् Bh.3.27; who are we, i. e. what position have we &c. Sometimes किम् means 'long' as applied to time especially in combi- nation with खलु or अपि or इव; का खलु वेला पत्रभवत्याः प्राप्तायाः Ve.1; 'what a time' i. e. a long time has elapsed, &c.; so को$पि कालस्तस्या आगत्य गतायाः Ratn 3; or क इव कालः Māl.3.

-2 The neuter (किम्) is frequently used with instr. of nouns in the sense of 'what is the use of'; किं स्वामिचेष्टानिरूपणेन H.1; लोभश्चेदगुणेन किम् &c. Bh.2.55; किं तया दृष्ट्या Ś.3; किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम् Mk.9.7. अपि, चित्, चन, चिदपि or स्वित् are often added to किम् to give it an indefinite sense; विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनम् Ku.5.3. a certain ascetic; दमघोषसुतेन कश्चन प्रतिशिष्टः प्रतिभानवानथ Śi.16.1; कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्तः Me.1. &c.; का$पि तत एवागतवती Māl.1; a certain lady; कस्या$पि को$पिति निवेदितं च 1.33; किमपि, किमपि... जल्पतोरक्रमेण U.1.27; कस्मिंश्चिदपि महाभागधेयजन्मनि मन्मथ- विकारमुपलक्षितवानस्मि Māl.1; किमपि, किंचित् 'a little', वस्तु- सिद्धिर्विचारेण न किंचित् कर्मकोटिभिः Vivekachūdamaṇi; 'some- what' Y.2.116; U.6.35. किमपि also means 'indeseribable'; see अपि. इव is sometimes added to किम् in the sense of 'possibly', 'I should like to know'; (mostly adding force and elegance to the period); विना सीतादेव्या किमिव हि न दुःखं रघुपतेः U.6.3; किमिच हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् Ś.1.2; see इव also. -ind.

1 A particle of interroga- tion; जातिमात्रेण किं कश्चिद्धन्यते पूज्यते क्वचित् H.1.55 'is any one killed or worshipped' &c.; ततः किम् what then.

-2 A particle meaning 'why', 'wherefore'; किमकारणमेव दर्शनं बिलपन्त्यै रतये न दीयते Ku.4.7.

-3 Whether (its correlatives in the sense of 'or' being किं, उत, उताहो, आहोस्वित्, वा, किंवा, अथवा; see these words).

-Comp. -अपि ind.

1 to some extent, somewhat, to a considerable extent.

-2 inexpressibly, indescribably (as to quality, quantity, nature &c.).

-3 very much, by far; किमपि कमनीयं वपुरिदम् Ś.3; किमपि भीषणम्, किमपि करालम् &c.

-अर्थ a. having what motive or aim; किमर्थोयं यत्नः.

-अर्थम् ind. why, wherefore.

-आख्य a. having what name; किमाख्यस्य राजर्षेः सा पत्नी. Ś.7.

-इति ind. why, indeed, why to be sure, for what purpose (emphasizing the question); तत्किमित्युदासते भरताः Māl.1; किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्धकशोभि वल्कलम् Ku.5.44.

-उ, -उत 1 whether-or (showing doubt or uncertainty); किमु विष- विसर्पः किमु मदः U.1.35; Amaru.12.

-2 why (indeed) कं च ते परमं कामं करोमि किमु हर्षितः Rām.1.18.52. प्रियसुहृ- त्सार्थः किमु त्यज्यते.

-3 how much more, how much less; यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता । एकैकम यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥.II Pr.11; सर्वाविनयानामेकैकमप्येषामायतनं किमुत समवायः K.13; R.14.35; Ku.7.65.

-कथिका f. A doubt or hesita- tion; यत्र कर्मणि क्रियमाणे किंकथिका न भवति तत्कर्तव्यम् । यत्र तु हृदयं न तुष्यति तद्वर्जनीयम् ॥ Medhātithi's gloss on Ms.4.161.

-करः a servant, slave; अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः R.2.35. (

-रा) a female servant. (

-री) the wife of a servant.

-कर्तव्यता, -कार्यता any situation in which one asks oneself what should be done; यथा किंकार्यतामूढा वयस्यास्तस्य जज्ञिरे Ks.1.11. किंकर्तव्यतामूढः 'being at a loss or perplexed what to do'.

-कारण a. having what reason or cause,

-किल ind. what a pity (expressing displeasure or dissatisfaction न संभावयामि न मर्षयामि तत्रभवान् किंकिल वृषलं याजयिष्यति Kāshika on P.III.3.146.

-कृते ind. what for ? कामस्य किंकृते पुष्पकार्मुकारोपणग्रहः Ks.71.79.

-क्षण a. one who says 'what is a moment', a lazy fellow who does not value moments; H.2.89.

-गोत्र a. belonging to what family; किंगोत्रो नु सोम्यासि Ch. Up.4.4.4.

-च ind. moreover, and again, further.

-चन ind. to a certain degree, a little;

-चित् ind. to a certain degree, somewhat, a little; किंचिदुत्क्रान्तशैशवौ R.15.33, 2.46,12.21. ˚ज्ञ a. 'knowing little', a smatterer. ˚कर a. doing something useful. ˚कालः sometime, a little time. ˚प्राण a. having a little life. ˚मात्र a. only a little.

-छन्दस् a. conversant with which Veda.

-स्तनुः a species of spider.

-तर्हि ind. how then, but, however.

-तु ind. but, yet, however, nevertheless; अवैमि चैनामनघेति किंतु लोकापवादो बलवान्मतो मे R.14.43,1.65.

-तुघ्नः one of the eleven periods called Karaṇa.

-दवः an inferior god, demi-god; किंदेवाः किन्नराः नागाः किम्पुरुषादयः Bhāg.11.14.6.

-देवत a. having what deity.

-नामधेय, -नामन् a. having what name.

-निमित्त a. having what cause or reason, for what purpose.

-निमित्तम् ind. why, wherefore,

-नु ind.

1 whether; किं नु मे मरणं श्रेयो परित्यागो जनस्य वा Nala.1.1.

-2 much more, much less; अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते Bg.1.35.

-3 what indeed; किं नु मे राज्येनार्थः

-4 but, however; किं नु चित्तं मनुष्याणामनित्यमिति मे मतम् Rām.2.4.27.

-नु खलु ind.

1 how possibly, how is it that, why indeed, why to be sure; किं नु खलु गीतार्थमाकर्ण्य इष्टजनविरहा- दृते$पि बलवदुत्कण्ठितो$स्मि Ś.5.

-2 may it be that; किं नु खलु यथा वयमस्यामेवमियमप्यस्मान् प्रति स्यात् Ś.1.

-पच, -पचान a. miserly, niggardly.

-पराक्रम a. of what power or energy.

-पाक a. not mature, ignorant, stupid.

-कः a. medical plant, Strychnos nux vomica (Mar. कुचला); न लुब्धो बुध्यते दोषान्किंपाकमिव भक्षयन् Rām.2.66.6.

-पुनर् ind. how much more, how much less; स्वयं रोपितेषु तरुषूत्पद्यते स्नेहः किं पुनरङ्गसंभवेष्वपत्येषु K.291; Me.3.17; Ve.3.

-पुरुषः an inferior man, Bhāg.11.14.6.

-प्रकारम् ind. in what manner.

-प्रभाव a. possessing what power.

-भूत a. of what sort of nature.

-रूप a. of what form or shape.

-वदन्ति, -न्ती f. rumour, report; स किंवदन्तीं वदतां पुरोगः (पप्रच्छ) R.14.31. मत्संबन्धात्कश्मला किंवदन्ती U.1.42; U.1.4.

-वराटकः an extravagant man.

-वा ind.

1 a particle of interroga- tion; किं वा शकुन्तलेत्यस्य मातुराख्या Ś.7.

-2 or (corr. of किं 'whether'); राजपुत्रि सुप्ता किं वा जागर्षि Pt.1; तत्किं मारयामि किं वा विषं प्रयच्छामि किं वा पशुधर्मेण व्यापादयामि ibid.; Ś. Til.7.

-विद a. knowing what.

-व्यापार a. following what occupation.

-शील a. of what habits,

-स्वित् ind. whether, how; अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिः Me.14.

कीलालः 1 A heavenly drink similar to Amṛita, be- verage of the gods.

-2 Honey.

-3 A beast.

-लम् 1 Blood. जलयन्त्रजलाकारकीलालोत्कलिकाकुलाः Śiva. B.14.33. बद्धः सत्यमपां निधिर्जलनिधिः कीलालधिस्तोयधिः Udb.

-2 water

-Comp. -जम् Flesh.

-धिः the ocean.

-पः a demon, goblin; न धर्मनिरतः कीलालपो नासुरः.

कुहकः [Uṇ.2.37]

1 A cheat, rogue, juggler; यथा दारुमयी योषिन्नृत्यते कुहकेच्छया Bhāg.1.54.12.

-कम्, -का Jugglery, deception; इन्द्रजालं च मायां वै कुहका वा$पि भीषणा Mb.5.16.55. धाम्ना स्वेन सदा निरस्तकुहकं सत्यं परं धीमहि Bhāg.1.1.1.

-Comp. -कार a. conjuring, cheating.

-चकित a. afraid of a trick, suspicious, cautious, wary; कुहकचकितो लोकः सत्येप्यपायमपेक्षते H.4.12,

-स्वनः, -स्वरः a cock.

-वृत्तिः f.

1 Juggling.

-2 hypocrisy.

गाम्भीर्यम् [गम्भीरस्य भावः ष्यञ्]

1 Deepness, depth (of water, sound &c.).

-2 Depth, profundity (of meaning, character &c.); cf. भीशोकक्रोधहर्षाद्यैः गाम्भीर्यं निर्विकारता । समुद्र इव गाम्भीर्ये Rām.; Śi.1.55; R.3.32.

-3 Dignity; गाम्भीर्यात्सो$प्युवाच तम् Ks.86.32.

-4 Generosity; गाम्भीर्य- गरिमा चित्रमपूर्वस्तस्य च प्रभोः । ददाति यद्ग्राममिति ब्रुवन्राज्यमपी- दृशम् ॥ Ks.124.83.

-5 Calmness, composure.

घट् I. 1 Ā. (घटते, जघटे, अघटिष्ट, घटितुम्, घटित)

1 To be busy with, strive after, exert oneself for, be intently occupied with anything (with inf. loc., or dat.); घटस्व ज्ञातिभिः सह Bhāg.8.71.6; दयितां त्रातुमलं घटस्व Bk.1.4; अङ्गदेन समं योद्धुमघटिष्ट 15.77,12.26,16.23;2.24;22.31.

-2 To happen, take place, be possible; प्राणैस्तपोभि- रथवा$भिमतं मदीयैः कृत्यं घटेत सुहृदो यदि तत्कृतं स्यात् Māl.1.9 if it can be effected; कस्यापरस्योडुमयैः प्रसूनैर्वादित्रसृष्टि- र्घटते भटस्य N.22.22; उभयथापि घटते Ve.3; प्रसीदेति ब्रूयामिदमसति कोपे न घटते Ratn.2.19 is not proper &c.

-3 To be united with; दुर्दर्शनेन घटतामियमप्यनेन Māl.2.8.

-4 To come to, reach. -Caus. (घटयति)

1 To unite, join, bring together; इत्थं नारीर्घटयितुमलं कामिभिः Śi.9.87; अनेन भैमीं घटयिष्यतस्तथा N.1.46; क्रुधा संधिं भीमो विघटयति यूयं घटयत Ve.1.1; Bk.11.11.

-2 To bring or place near to, bring in contact with, put on; घटयति घनं कण्ठाश्लेषे रसान्न पयोधरौ Ratn.3.9; घटय जघने काञ्चीम् Gīt.12.

-3 To accomplish, bring about, effect; तटस्थः स्वानर्थान् घटयति च मौनं च भजते Māl.1.14; (अभिमतं) आनीय झटिति घटयति Ratn.1.7; Bh.2.12.

-4 To form, fashion, shape, work out, make; एवमभिधाय वैनतेयं... अघटयत् Pt.1; कान्ते कथं घटितवानुपलेन चेतः Ś Til.3; घटय भुजबन्धनम् Gīt.1.

-5 To prompt, impel; स्नेहौघो घटयति मां तथापि वक्तुम् Bk. 1.73.

-6 To rub, touch.

-7 To exert oneself for.

-8 To move, agitate. -II. 1 U. (घाटयति, घाटित)

1 To hurt, injure, kill.

-2 To unite, join, bring or collect together.

-3 To shine.

तथ्य a. [तथा साधु यत्] True, real, genuine; प्रियमपि तथ्यमाह प्रियंवदा Ś.1.

-थ्यम् Truth, reality; सा तथ्यमेवा- भिहिता भवेन Ku.3.63; Ms.8.274.

-तथ्येन, तथ्यतः ind. According to truth; Ms.8.274; इयं चान्यमते ख्यातिः प्रथते तथ्यतः पुनः Rāj. T.1.323.

तृतीय a. The third.

-यः 1 The 3rd consonant of a Varga.

-2 (in music) N. of measure.

-यम् A third part; वनेषु च विहृत्यैवं तृतीयं भागमायुषः Ms.6.33. ind. For the 3rd time, thirdly; तृतीयमप्सु नृमणा अजस्रम् Rv.1.45.1.

-Comp. -करणी the side of a square 3 times smaller than another.

-प्रकृतिः m. or f.

1 a eunuch.

-2 the neuter gender.

दास्यम् Servitude, slavery, service, bondage; पतिकुले तव दास्यमपि क्षमम् Ś.5.27; Ms.8.41.

दुर् ind. (A prefix substituted for दुस् before words beginning with vowels or soft consonants in the sense of 'bad'. 'hard' or 'difficult to do a certain thing'; for compounds with दुस् as first member see दुस् s. v.).

-Comp. -अक्ष a.

1 weak-eyed.

-2 evileyed.

(-क्षः) 1 a loaded or false die.

-2 dishonest gambling.

-अक्षरम् an evil word; श्रुतिं ममाविश्य भवद्दुरक्षरं सृजत्यदः कीटकवदुत्कटा रुजः N.9.63.

-अतिक्रम a. difficult to be overcome or conquered, unconquerable; सर्वं तु तपसा साध्यं तपो हि दुरति- क्रमम् Ms.11.2.38; स्वभावो दुरतिक्रमः 'nature cannot be changed'; स्वजातिर्दुरतिक्रमा Pt.1.

-2 insurmountable, impassable; B. R.6.18-19.

-3 inevitable. (

-मः) an epithet of Viṣṇu.

-अत्यय a.

1 difficult to be overcome; स्वर्गमार्गपरिघो दुरत्ययः R.11.88.

-2 hard to be attained or fathomed; स एष आत्मा स्वपरेत्यबुद्धिभिर्दुरत्यया- नुक्रमणो निरूप्यते Bhāg.7.5.13.

-अदृष्टम् ill-luck, misfortune.

-अधिग, -अधिगम a.

1 hard to reach or attain, unattainable; Bhāg.3.23.8; दुरधिगमः परभागो यावत्पुरुषेण पौरुषं न कृतम् Pt.1.33.

-2 insurmountable.

-3 hard to be studied or understood; इह दुरधिगमैः किञ्चि- देवागमैः Ki.5.18.

-अधिष्ठित a. badly performed, managed, or executed. (

-तम्) improper stay at a place.

-अधीत a. badly learnt or read.

-अध्यय a.

1 difficult of attainment; सहस्रवर्त्मा चपलैर्दुरध्ययः Śi.12.11.

-2 hard to be studied.

-अध्यवसायः a foolish undertaking.

-अध्वः a bad road; स्वयं दुरध्वार्णवनाविकाः कथं स्पृशन्तु विज्ञाय हृदापि तादृशीम् N.9.33.

-अन्त a.

1 whose end is difficult to be reached, endless, infinite; संकर्षणाय सूक्ष्माय दुरन्तायान्तकाय च Bhāg.

-2 ending ill or in misery, unhappy; अहो दुरन्ता बलवद्विरोधिता Ki.1.23; नृत्यति युवति- जनेन समं सखि विरहिजनस्य दुरन्ते (वसन्ते) Gīt.1; इयमुदरदरी- दुरन्तधारा यदि न भवेदभिमानभङ्गभूमिः Udb.

-3 hard to be understood or known.

-4 insurmountable.

-अन्तक a. = दुरन्त q. v. (

-कः) an epithet of Śiva.

-अन्वय a.

1 difficult to be passed along; Mb.14.51.17.

-2 hard to be carried out or followed.

-3 difficult to be attained. or understood; बुद्धिश्च ते महाप्राज्ञ देवैरपि दुरन्वया Rām.3. 66.18.

-4 not suitable, improper; वचो दुरन्वयं विप्रास्तूष्णी- मासन्भ्रमद्धियः Bhāg.1.84.14.

(-यः) 1 a wrong conclusion, one wrongly inferred from given premisses.

-2 (in gram.) a false agreement.

-अपवादः ill report. slander.

-अभिग्रह a. difficult to be caught.

-अभि- मानिन् a. vain-glorious, disagreeably proud.

- अवगम a. incomprehensible; Bhāg.5.13.26.

-अवग्रह a.

1 difficult to be restrained or subjugated; भक्ता भजस्व दुरवग्रह मा त्यजास्मान् Bhāg.1.29.31.

-2 disagreeable.

-अवग्राह a. difficult to be attained; Bhāg.7.1.19.

-अवच्छद a. difficult to be hidden; हेतुभिर्लक्षयांचक्रुराप्रीतां दुरवच्छदैः Bhāg.1.62.28.

-अवबोध a. unintelligible. Bhāg.1.49.29.

-अवसित a. unfathomed, difficult to be ascertained, द्युपतिभिरजशक्रशंकराद्यैर्दुरवसितस्तवमच्युतं नतो$स्मि Bhāg.12.12.67.

-अवस्थ a. ill off, badly or poorly circumstanced.

-अवस्था, -स्थानम् a wretched or miser- able state; Bhāg.5.3.12.

-अवाप a. difficult to be gained or fulfilled; Ś.1.

-अवेक्षितम् an improper look.

-अह्नः a bad day.

-आकृति a. ugly, mis-shaped.

-आक्रन्द a. crying bitterly or miserably; किं क्रन्दसि दुराक्रन्द स्वपक्ष- क्षयकारक Pt.4.29.

-आक्रम a.

1 invincible, unconquer- able.

-2 difficult to be passed.

-आक्रमणम् 1 unfair attack.

-2 difficult approach.

-आगमः improper or illegal acquisition.

-आग्रहः foolish obstinacy, head- strongness, pertinacity; ममाहमित्यूढदुराग्रहाणां पुंसाम् Bhāg.3. 5.43.

- आचर a.

1 hard to be performed.

-2 incurable (as a disease).

-आचार a.

1 ill-conducted, badly be- haved.

-2 following bad practices, wicked, depraved; अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् Bg.9.3. (

-रः) bad practice, ill-conduct, wikedness.

-आढ्य a. not rich, poor.

-आत्मता vileness, baseness, wickedness.

-आत्मन् a. evil-natured, low, wicked, vile, base, mean; ये च प्राहुर्दुरात्मानो दुराराध्या महीभुजः Pt.1.39. (-m.) a rascal, villain, scoundrel.

- आधर a. difficult to be withstood or overpowered, irresistible.

-आधर्ष a. hard to be approached or assailed, unassailable जगन्नाथो दुराधर्षो गङ्गां भागीरथीं प्रति Mb.

-2 not to be attacked with impu- nity.

-3 haughty. (

-र्षः) white mustard.

-आधारः an epithet of Śiva.

-आधिः (m.)

1 distress or anxiety of mind; निरस्तनारीसमया दुराधयः Ki.1.28.

-2 indignation.

-आधी a. Ved. malignant, thinking ill of.

- आनम a. difficult to bend or draw; स विचिन्त्य धनुर्दुरानमम् R.11.38.

-आप a.

1 difficult to be obtained; श्रिया दुरापः कथमीप्सितो भवेत् Ś.3.13; R.1.72;6.62.

-2 difficult to be ap- proached; Pt.1.67.

-3 hard to be overcome.

-आपादन a. difficult to be brought about; किं दुरापादनं तेषाम् Bhāg.3.23.42.

-आपूर a. difficult to be filled or satisfied; Bhāg.7.6.8.

-आबाध a. hard to be molested. (

-धः) N. of Śiva.

-आमोदः bad scent, stench; शवधूमदुरामोदः शालिभक्ते$त्र विद्यते Ks.82.22.

-आराध्य a. difficult to be propitiated, hard to be won over or conciliated; दुराराध्याः श्रियो राज्ञां दुरापा दुष्परिग्रहाः Pt.1.38.

-आरुह a. difficult to be mounted.

(-हः) 1 the Bilva tree.

-2 the cocoanut tree.

-3 the date tree.

-आरोप a. difficult to be strung (bow); दुरारोपमैन्दुशेखरं धनुर्दुर्निवारा रावणभुजदण्डाः B. R.1.46-47.

-आरोह a. difficult of ascent.

(-हः) 1 The cocoanut tree.

-2 the palm tree.

-3 the date tree.

-आलापः 1 a curse, imprecation.

-2 foul of abusive language.

-आलोक a.

1 difficult to be seen or perceived.

-2 painfully bright, dazzling; दुरालोकः स समरे निदाघाम्बररत्नवत् K. P.1. (

-कः) dazzling splendour.

-आव(वा)र a.

1 difficult to be covered or filled up; दुरावरं त्वदन्येन राज्यखण्डमिदं महत् Rām.2.15.5.

-2 difficult to be restrained, shut in, kept back or stopped.

-आवर्त a. difficult to be convinced or set up; भवन्ति सुदुरावर्ता हेतुमन्तो$पि पण्डिताः Mb.12.19.23.

- आशय a.

1 evil-minded, wicked, malicious, स्फुटनिर्भिन्नो दुराशयो$धमः Śi. उपेयिवान् मूलमशेषमूलं दुराशयः कामदुघाङ्घ्रिपस्य Bhāg.3.21.15.

-2 having a bad place or rest. (-m.) the subtle body which is not destroyed by death (लिङ्गदेह); एतन्मे जन्म लोके$स्मिन्मुमुक्षूणां दुराशयात् Bhāg.3.24. 36.

-आशा 1 a bad or wicked desire.

-2 hoping against hope.

-आस a. difficult to be abided or associated with; संघर्षिणा सह गुणाभ्यधिकैर्दुरासम् Śi.5.19.

- आसद a.

1 difficult to be approached or overtaken; स सभूव दुरासदः परैः R.3.66; 8.4; Mv.2.5; 4.15.

-2 difficult to be found or met with.

-3 unequalled, unparalleled.

-4 hard to be borne, insupportable.

-5 difficult to be conquered, unassailable, unconquerable; जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् Bg.3.43. (

-दः) an epithet of Śiva.

-इत a.

1 difficult.

-2 sinful.

(-तम्) 1 a bad course, evil, sin; दरिद्राणां दैन्यं दुरितमथ दुर्वासनहृदां द्रुतं दूरीकुर्वन् G. L.2; R.8.2; Amaru.2; Mv.3.43.

-2 a difficulty, danger.

-3 a calamity, evil; अपत्ये यत्तादृग्- दुरितमभवत् U.4.3.

-इतिः f. Ved.

1 a bad course.

-2 difficulty.

-इष्टम् 1 a curse, imprecation.

-2 a spell or sacrificial rite performed to injure another person.

-ईशः a bad lord or master.

-ईषणा, -एषणा 1 a curse, an imprecation.

-2 an evil eye.

-उक्त a. harshly utter- ed; Pt.1.89.

-उक्तम्, -उक्तिः f. offensive speech, reproach, abuse, censure; लक्ष्मि क्षमस्व वचनीयमिदं दुरुक्तम् Udb.

-उच्छेद a. difficult to be destroyed.

-उत्तर a.

1 unanswerable.

-2 difficult to be crossed; दुरुत्तरे पङ्क इवान्धकारे Bk.11.2; प्राप्तः पङ्को दुरुत्तरः Ki.15.17.

- उदय a. appearing with difficulty, not easily manifested; यो$ नात्मनां दुरुदयो भगवान्प्रतीतः Bhāg.3.16.5.

-उदर्क a. having bad or no consequences; N.5.41.

-उदाहर a. diffi- cult to be pronounced or composed; अनुज्झितार्थसंबन्धः प्रबन्धो दुरुदाहरः Śi.2.73.

-उद्वह a. burdensome, unbear- able.

- उपसद a. difficult of approach; Ki.7.9.

-उपसर्पिन् a. approaching incautiously; एकमेव दहत्यग्निर्नरं दुरुपसर्पिणम् Ms.7.9.

-ऊह a. abstruse; जानीते जयदेव एव शरणः श्लाघ्ये दुरूहद्रुते Gīt.

-एव a. Ved.

1 having evil ways.

-2 irresis- tible, unassailable. (

-वः) a wicked person.

-ओषस् a. Ved. slow, lazy.

- ग 1 difficult of access, inaccessible, impervious, impassable; दुर्गस्त्वेष महापन्थाः Mb.12.3. 5; दुर्गं पथस्तत्कवयो वदन्ति Kaṭh.1.3.14.

-2 unattain- able.

-3 incomprehensible.

-4 following wicked path, vicious; Rām.2.39.22.

(-गः, -गम्) 1 a difficult or narrow passage through a wood or over a stream, mountain &c., a defile, narrow pass.

-2 a citadel. fortress, castle; न दुर्गं दुर्गमित्येव दुर्गमं मन्यते जनः । तस्य दुर्गमता सैव यत्प्रभुस्तस्य दुर्गमः ॥ Śiva. B.16.61.

-3 rough ground.

-4 difficulty, adversity, calamity, distress, danger; निस्तारयतिं दुर्गाच्च Ms.3.98;11.43; मच्चित्तः सर्व- दुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि; Bg.18.58.

(-गः) 1 bdellium.

-2 the Supreme Being.

-3 N. of an Asura slain by Durgā (thus receiving her name from him). ˚अध्यक्षः, ˚पतिः, ˚पालः the commandant or governor of a castle. ˚अन्तः The suburb of a fort; दुर्गान्ते सिद्धतापसाः Kau. A. 1.12. ˚कर्मन् n. fortification. ˚कारक a. making difficult. (

-कः) the birch tree. ˚घ्नी N. of Durgā. ˚तरणी an epithet of Sāvitrī. सावित्री दुर्गतरणी वीणा सप्तविधा तथा Mb. ˚मार्गः a defile, gorge. ˚लङ्घनम् surmounting difficu- lties. (

-नः) a camel. ˚संचरः

1 a difficult passage as to a fort &c., a bridge &c. over a defile. ˚संस्कारः Repairs to the old forts; अतो दुर्गसंस्कार आरब्धव्ये किं कौमुदीमहोत्सवेन Mu. ˚सिंहः N. of the author of कलापपरिशिष्ट. ˚व्यसनम् a defect or weak point in a fortress. (

-र्गा) an epithet of Pārvatī, wife of Śiva.

-2 the female cuckoo

-3 N. of several plants. ˚नवमी the 9th day of the bright half of कार्तिक. ˚पूजा the chief festival in honour of दुर्गा in Bengal in the month of Āśvina.

-गत a.

1 unfortunate, in bad circumstances; समाश्वसिमि केनाहं कथं प्राणिमि दुर्गतः Bk.18.1.

-2 indigent, poor.

-3 distressed, in trouble.

-गतता ill-luck, poverty, misery; तावज्जन्मातिदुःखाय ततो दुर्गतता सदा Pt.1.265.

-गतिः f.

1 misfortune, poverty, want, trouble, indigence; न हि कल्याणकृत्कश्चिद् दुर्गतिं तात गच्छति Bg.6.4.

-2 a difficult situation or path.

-3 hell.

-गन्ध a. ill-smelling.

(-न्धः) 1 bad odour, stink

-2 any ill-smelling substance.

-3 an onion.

-4 the mango tree. (

-न्धम्) sochal salt.

-गन्धि, -गन्धिन् a. ill-smelling.

-गम a.

1 impassable, inaccessible, impervious; कामिनीकायकान्तारे कुचपर्वतदुर्गमे Bh.1.86; Śi. 12.49.

-2 unattainable, difficult of attainment.

-3 hard to be understood. (

-मम्) a difficult place like hill etc; भ्राम्यन्ते दुर्गमेष्वपि Pt.5.81.

-गाढ, -गाध, -गाह्य a. difficult to be fathomed or investigated, unfathomable.

-गुणितम् not properly studied; चिराम्यस्तपथं याति शास्त्रं दुर्गुणितं यथा Avimārakam.2.4.

-गोष्ठी evil association; conspiracy. वृद्धो रक्कः कम्पनेशो दुर्गोष्ठीमध्यगो$भवत् Rāj. T.6. 17.

-ग्रह a.

1 difficult to be gained or accomplished.

-2 difficult to be conquered or subjugated; दुर्गाणि दुर्ग्रहाण्यासन् तस्य रोद्धुरपि द्विषाम् R.17.52.

-3 hard to be understood.

(-हः) 1 a cramp, spasm.

-2 obstinacy.

-3 whim, monomania; कथं न वा दुर्ग्रहदोष एष ते हितेन सम्य- ग्गुरुणापि शम्यते N.9.41.

-घट a.

1 difficult. कार्याणि घटयन्नासीद् दुर्घटान्यपि हेलया Rāj. T.4.364.

-2 impossible.

-घण a.

1 closely packed together, very compact.

-घुरुटः An unbeliever; L. D. B.

-घोषः 1 a harsh cry.

-2 a bear.

-जन a.

1 wicked, bad, vile.

-2 slanderous, malicious, mischievous; यथा स्त्रीणां तथा वाचां साधुत्वे दुर्जनो जनः U.1.6. (

-नः) a bad or wicked person, a malicious or mischievous man, villain; दुर्जनः प्रियवादी च नैतद्विश्वास- कारणम् Chāṇ.24,25; शाम्येत्प्रत्यपकारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4. (दुर्जनायते Den. Ā. to become wicked; स्वजनो$पि दरिद्राणां तत्क्षणाद् दुर्जनायते Pt.1.5.). (दुर्जनीकृ [च्वि] to make blameworthy; दुर्जनीकृतास्मि अनेन मां चित्रगतां दर्शयता Nāg.2).

-जय a. invincible. (

-यः) N. of Viṣṇu.

-जर a.

1 ever youthful; तस्मिन्स्तनं दुर्जरवीर्यमुल्बणं घोराङ्कमादाय शिशोर्दधावथ Bhāg.1.6.1.

-2 hard (as food), indigestible.

-3 difficult to be enjoyed; राजश्रीर्दुर्जरा तस्य नवत्वे भूभुजो$भवत् Rāj. T.5.19.

-जात a.

1 unhappy, wretched.

-2 bad-tempered, bad, wicked; Rāj. T.3. 142.

-3 false, not genuine. ˚जीयिन् a. one who is born in vain; यो न यातयते वैरमल्पसत्त्वोद्यमः पुमान् । अफलं जन्म तस्याहं मन्ये दुर्जातजायिनः ॥ Mb.

(-तम्) 1 a misfortune, calamity, difficulty; त्वं तावद् दुर्जाते मे$त्यन्तसाहाय्यकारिणी भव M.3; दुर्जातबन्धुः R.13.72. 'a friend in need or adversity.'

-2 impropriety.

-जाति a.

1 bad natured, vile, wicked; रुदितशरणा दुर्जातीनां सहस्व रुषां फलम् Amaru.96.

-2 out- cast. (

-तिः f.) misfortune, ill condition.

-ज्ञान, -ज्ञेय a. difficult to be known, incomprehensible. उच्चावचेषु भुतेषु दुर्ज्ञेयामकृतात्मभिः Ms.6.73. (

-यः) N. of Śiva.

-णयः, -नयः, -नीतिः 1 bad conduct.

-2 impropriety

-3 in- justice.

-णामन्, -नामन् a. having a bad name.

-णीत a.

1 ill-behaved.

-2 impolitic.

-3 forward. (

-तम्) miscon- duct; दुर्णीतं किमिहास्ति किं सुचरितं कः स्थानलाभे गुणः H.

-दम, -दमन, -दम्य a. difficult to be subdued, untamable, indomitable.

-दर्श a.

1 difficult to be seen.

-2 dazzling; सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मन Bg.11.52.

-दर्शन a. ugly, ill-looking; दुर्दर्शनेन घटतामियमप्यनेन Māl.2.8.

-दशा a misfortune, calamity.

-दान्त a.

1 hard to be tamed or subdued, untamable; Śi.12.22.

-2 intractable, proud, insolent; दुर्दान्तानां दमनविधयः क्षत्रियेष्वायतन्ते Mv.3.34.

(-तः) 1 a calf.

-2 a strife, quarrel.

-3 N. of Śiva.

-दिन a. cloudy, rainy.

(-नम्) 1 a bad day in general; तद्दिनं दुर्दिनं मन्ये यत्र मित्रागमो हि न Subhāṣ.

-2 a rainy or cloudy day, stormy or rainy weather; उन्नमत्यकालदुर्दिनम् Mk.5; Ku.6 43; Mv.4.57.

-3 a shower (of any- thing); द्विषां विषह्य काकुत्स्थस्तत्र नाराचदुर्दिनम् ॥ सन्मङ्गलस्नात इव R.4.41,82;5.47; U.5.5.

-4 thick darkness; जीमूतैश्च दिशः सर्वाश्चक्रे तिमिरदुर्दिनाः Mb. (दुर्दिनायते Den. Ā. to become cloudy.)

-दिवसः a dark or rainy day; Pt.1.173.

-दुरूटः, -ढः 1 an unbeliever

-2 an abusive word.

-दृश a.

1 disagreeable to the sight, disgusting; दुर्दृशं तत्र राक्षसं घोररूपमपश्यत्सः Mb.1.2.298.

-2 difficult to be seen; पादचारमिवादित्यं निष्पतन्तं सुदुर्दृशम् Rām.7.33.5.

-दृष्ट a. ill- judged or seen, wrongly decided; Y.2.35.

-दैवम् ill-luck, misfortune.

-द्यूतम् an unfair game.

-द्रुमः onion (green).

-धर a.

1 irresistible, difficult to be stopped.

-2 difficult to be borne or suffered; दुर्धरेण मदनेन साद्यते Ghat.11; Ms.7.28.

-3 difficult to be accomplished.

-4 difficult to be kept in memory. (

-रः) quicksilver.

-धर्ष a.

1 inviolable, unassailable.

-2 inaccessible; संयोजयति विद्यैव नीचगापि नरं सरित् । समुद्रमिव दुर्धर्षं नृपं भाग्य- मतः परम् ॥ H. Pr.5.

-3 fearful, dreadful.

-4 haughty.

-धी a. stupid, silly.

-नयः 1 arrogance.

-2 immorality.

-3 evil strategy; उन्मूलयितुमीशो$हं त्रिवर्गमिव दुर्नयः Mu.5.22.

-नामकः piles. ˚अरिः a kind of bulbous root (Mar. सुरण).

-नामन् m. f. a cockle. (-n.) piles.

-निग्रह a. irre- pressible, unruly; मनो दुर्निग्रहं चलम् Bg.6.35.

-निमित a. carelessly put or placed on the ground; पदे पदे दुर्निमिते गलन्ती R.7.1.

-निमित्तम् 1 a bad omen; R.14.5.

-2 a bad pretext.

-निवार, -निवार्य a. difficult to be check- ed or warded off, irresistible, invincible.

-नीतम् 1 mis- conduct, bad policy, demerit, misbehaviour; दुर्णीतं किमि- हास्ति Pt.2.21; H.1.49.

-2 ill-luck.

-नीतिः f. mal- administration; दुर्नीतिं तव वीक्ष्य कोपदहनज्वालाजटालो$पि सन्; Bv.4.36.

-नृपः a bad king; आसीत् पितृकुलं तस्य भक्ष्यं दुर्नृप- रक्षसः Rāj. T.5.417.

-न्यस्त a. badly arranged; दुर्न्यस्त- पुष्परचितो$पि Māl.9.44.

-बल a.

1 weak, feeble.

-2 enfeebled, spiritless; दुर्बलान्यङ्गकानि U.1.24.

-3 thin, lean, emaciated; U.3.

-4 small, scanty, little; स्वार्थोप- पत्तिं प्रति दुर्बलाशः R.5.12.

-बाध a. Unrestrained (अनिवार); दुर्बाधो जनिदिवसान्मम प्रवृद्धः (आधिः); Mv.6.28.

-बाल a.

1 bald-headed.

-2 void of prepuce.

-3 having crook- ed hair.

-बुद्धि a.

1 silly, foolish, stupid.

-2 perverse, evil-minded, wicked; धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः (समा- गताः) Bg.1.23

-बुध a. wicked-minded, silly; Mb. 11.4.18.

-बोध a. unintelligible, unfathomable, inscru- table; निसर्गदुर्बोधमबोधविक्लवाः क्व भूपतीनां चरितं क्व जन्तवः Ki. 1.6.

-भग a.

1 unfortunate, unlucky; श्रीवल्लभं दुर्भगाः (निन्दन्ति) Pt.1.415.

-2 not possessed of good features, ill-looking.

-भगा 1 a wife disliked by her husband; दुर्भगाभरणप्रायो ज्ञानं भारः क्रियां विना H.1.17.

-2 an ill-tempered woman, a shrew.

-3 a widow;

-भर a. insupportable, burdensome, heavily laden with (comp.); ततो राजाब्रवीदेतं बहुव्यसनदुर्भरः Ks.112.156.

-भाग्य a. unfortunate, unlucky. (

ग्यम्) ill-luck.

-भावना 1 an evil thought.

-2 a bad tendency.

-भिक्षम् 1 scarcity of provisions, dearth, famine; Y.2.147; Ms.8.22; उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे... यस्तिष्ठति स बान्धवः H.1.71; Pt.2.

-2 want in general.

-भिद, -भेद, -भेद्य a. firm; सुजनस्तु कनकघटवद् दुर्भेद्यश्चाशु संध्येयः Subhāṣ.

-भृत्यः a bad servant.

-भिषज्यम् incurability; Bṛi. Up.4.3.14.

-भ्रातृ m. a bad brother.

-मङ्कु a. obstinate, disobedient.

-मति a.

1 silly, stupid, foolish, ignorant.

-2 wicked, evilminded; न सांपरायिकं तस्य दुर्मतेर्विद्यते फलम् Ms.11.3.

-मद a. drun- ken, ferocious, maddened, infatuated; Bhāg.1.15.7.

-दः foolish pride, arrogance.

-दम् the generative organ; ग्रामकं नाम विषयं दुर्मदेन समन्वितः Bhāg.4.25.52.

-मनस् a. troubled in mind, discouraged, disspirited, sad, malancholy; अद्य बार्हस्पतः श्रीमान् युक्तः पुष्येण राघवः । प्रोच्यतै ब्राह्मणैः प्राज्ञैः केन त्वमसि दुर्मनाः ॥ Rām. [दुर्मनायते Den. Ā. to be troubled in mind, be sad, meditate sorrowfully, to be disconso- late, become vexed or fretted; Māl.3].

-मनुष्यः a bad or wicked man.

-मन्त्रः, -मन्त्रितम्, -मन्त्रणा evil advice, bad counsel; दुर्मन्त्रान्नृपतिर्विनश्यति; Pt.1.169.

-मरम् a hard or difficult death; Mb.14.61.9.

-मरी a kind of दूर्वा grass.

-मरणम् violent or unnatural death.

-मर्ष a.

1 unbearable; Bhāg.6.5.42.

-2 obstinate, hostile.

-मर्षणः N. of Viṣṇu.

-मर्षित a. provocated, encouraged; एवं दुर्मर्षितो राजा स मात्रा बभ्रुवाहनः Mb.14. 79.13,

-मर्याद a. immodest, wicked.

-मल्लिका, -मल्ली a minor drama, comedy, farce; S. D.553.

-मित्रः 1 a bad friend.

-2 an enemy.

-मुख a.

1 having a bad face, hideous, ugly; Bh.1.9.

-2 foul-mouthed, abusive, scurrilous; Bh.2.69.

(-खः) 1 a horse.

-2 N. of Śiva.

-3 N. of a serpent king (Nm.)

-4 N. of a monkey (Nm.)

-5 N. of a year (29th year out of 6 years cycle).

-मूल्य a. highly priced, dear.

-मेधस् a. silly, foolish, dull-headed, dull; Pt.1. (-m.) a dunce, dull-headed man, blockhead; ग्रन्थानधीत्य व्याकर्तु- मिति दुर्मेधसो$प्यलम् Śi.2.26.

-मैत्र a. unfriendly, hostile; Bhāg.7.5.27.

-यशस् n. ill-repute, dishonour.

-योगः 1 bad or clumsy contrivance.

-2 a bad combi- nation.

-योध, -योधन a. invincible, unconquerable. (

-नः) the eldest of the 11 sons of Dhṛitarāṣṭra and Gāndhārī. [From his early years he conceived a deep hatred for his cousins the Pāṇḍavas, but particularly Bhīma, and made every effort he could to compass their destruction. When his father pro- posed to make Yudhiṣṭhira heir-apparent, Duryodhana did not like the idea, as his father was the reigning sovereign, and prevailed upon his blind father to send the Pāṇḍavas away into exile. Vāraṇāvata was fixed upon as their abode, and under pretext of constructing a palatial building for their residence, Duryodhana caused a palace to be built mostly of lac, resin and other combustible materials, thereby hoping to see them all destroyed when they should enter it. But the Paṇḍavas were forewarned and they safely escaped. They then lived at Indraprastha, and Yudhiṣṭhira performed the Rājasuya sacrifice with great pomp and splendour. This event further excited the anger and jealousy of Duryodhana, who was already vexed to find that his plot for burning them up had signally failed, and he induced his father to invite the Pāṇḍavas to Hastināpura to play with dice (of which Yudhiṣṭhira was particularly fond). In that gambling-match, Duryodhana, who was ably assisted by his maternal uncle Śakuni, won from Yudhiṣṭhira everything that he staked, till the infatuated gambler staked himself, his brothers, and Draupadī herself, all of whom shared the same fate. Yudhiṣṭhira, as a condition of the wager, was forced to go to the forest with his wife and brothers, and to remain there for twelve years and to pass one addi- tional year incognito. But even this period, long as it was, expired, and after their return from exile both the Pāṇḍavas and Kauravas made great preparations for the inevitable struggle and the great Bhāratī war commenced. It lasted for eighteen days during which all the Kauravas, with most of their allies, were slain. It was on the last day of the war that Bhīma fought a duel with Duryodhana and smashed his thigh with his club.] मोघं तवेदं भुवि नामधेयं दुर्योधनेतीह कृतं पुरस्तात् न हीह दुर्योधनता तवास्ति पलायमानस्य रणं विहाय Mb.4.65.17.

-योनि a. of a low birth, न कथंचन दुर्योनिः प्रकृतिं स्वां नियच्छति Ms.1.59.

-लक्ष्य a. difficult to be seen or perceived, hardly visible.

-क्ष्यम् bad aim; मनः प्रकृत्यैव चलं दुर्लक्ष्यं च तथापि मे Ratn.3.2.

-लभ a.

1 difficult to be attained, or accomplished; R.1.67;17.7; Ku.4.4;5.46,61; दुर्लभं भारते जन्म मानुष्यं तत्र दुर्लभम् Subhāṣ.

-2 difficult to be found or met with, scarce, rare; शुद्धान्तदुर्लभम् Ś.1.17.

-3 best, excellent, eminent.

-ग्रामः a village situated close to a large village and inhabited by the free-holders (अग्र- हारोपजीविनः); Māna.1.79-8.

-4 dear, beloved.

-5 costly.

-ललित a.

1 spoilt by fondling, fondled too much, hard to please; हा मदङ्कदुर्ललित Ve.4; V.2.8; Māl.9.

-2 (hence) wayward, naughty, illbred, unruly; स्पृहयामि खलु दुर्ललितायास्मै Ś.7. (

-तम्) waywardness, rudeness.

-लेख्यम् a forged document. Y.2.91.

-वच a.

1 difficult to be described, indescribable. अपि वागधिपस्य दुर्वचं वचनं तद् विदधीत विस्मयम् Ki.2.2.

-2 not to be talked about.

-3 speaking improperly, abusing. (

-चम्) abuse, censure, foul language.

-वचस् n. abuse, censure; असह्यं दुर्वचो ज्ञातेर्मेघा- न्तरितरौद्रवत् Udb.

-वर्ण a. bad-coloured.

-र्णः 1 bad colour.

-2 impurity; यथा हेम्नि स्थितो वह्निर्दुवर्णं हन्ति धातु- जम् Bhāg.12.3.47.

(-र्णम्) 1 silver. दुर्वर्णभित्तिरिह सान्द्रसुधासुवर्णा Śi.4.28.

-2 a kind of leprosy.

-वस a. difficult to be resided in.

-वसतिः f. painful residence; R.8.94.

-वह a. heavy, difficult to be borne; दुर्वहगर्भखिन्नसीता U.2.1; Ku.1.11.

-वाच् a. speaking ill. (-f.)

1 evil words, abuse.

-2 inelegant language or speech.

-वाच्य a.

1 difficult to be spoken or uttered.

-2 abusive, scurrilous.

-3 harsh, cruel (as words).

(-च्यम्) 1 censure, abuse.

-2 scandal, ill-repute.

-वातः a fart. ˚वातय Den. P. to break wind or fart; इत्येके विहसन्त्येनमेके दुर्वातयन्ति च Bhāg.11.23.4.

-वादः slander, defamation, calumny.

-वार, -वारण a. irresistible, unbearable; R.14.87; किं चायमरिदुर्वारः पाणौ पाशः प्रचेतसः Ku.2.21.

-वासना 1 evil propensity, wicked desire; कः शत्रुर्वद खेददानकुशलो दुर्वासनासंचयः Bv. 1.86.

-2 a chimera.

-वासस् a.

1 ill-dressed.

-2 naked. (-m.) N. of a very irascible saint or Ṛiṣi, son of Atri and Anasūyā. (He was very hard to please, and he cursed many a male and female to suffer misery and degradation. His anger, like that of Jama- dagni, has become almost proverbial.)

-वाहितम् a heavy burden; उरोजपूर्णकुम्भाङ्का सदुर्वाहितविभ्रमा Rāj. T.4.18.

-विगाह, -विगाह्य a. difficult to be penetrated or fathomed, unfathomable.

-विचिन्त्य inconcei- vable, inscrutable

-विद a. difficult to be known or discovered; नूनं गतिः कृतान्तस्य प्राज्ञैरपि सुदुर्विदा Mb.7.78. 2.

-विदग्ध 1 unskilled, raw, foolish, stupid, silly.

-2 wholly ignorant.

-3 foolishly puffed up, elated. vainly proud; वृथाशस्त्रग्रहणदुर्विदग्ध Ve.3; ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति Bh.2.3.

-विद्ध a. Badly perforated (a pearl); Kau. A.2.11.

-विद्य a. uneducated; Rāj. T.1.354.

-विध a.

1 mean, base, low.

-2 wicked, vile.

-3 poor, indigent; विदधाते रुचिगर्वदुर्विधम् N.2.23.

-4 stupid, foolish, silly; विविनक्ति न बुद्धिदुर्विधः Śi.16.39.

-विनयः misconduct, imprudence.

-विनीत a.

1 (a) badly educated, ill-mannered; ill-behaved, wicked; शासितरि दुर्विनीतानाम् Ś.1.24. (b) rude, naughty, mis- chievous.

-2 stubborn, obstinate.

(-तः) 1 a restive or untrained horse.

-2 a wayward person, reprobate.

-विपाक a. producing bad fruit; श्रितासि चन्दनभ्रान्त्या दुर्विपाकं विषद्रुमम् U.1.46.

(-कः) 1 bad result or conse- quence; U.1.4; किं नो विधिरिह वचने$प्यक्षमो दुर्विपाकः Mv. 6.7.

-2 evil consequences of acts done either in this or in a former birth.

-विभाव्य a. inconceivable; also दुर्विभाव; असद्वृत्तेरहो वृत्तं दुर्विभावं विधेरिव Ki.11.56.

-विमर्श a. difficult to be tried or examined; यो दुर्विमर्शपथया निजमाययेदं सृष्ट्वा गुणान्विभजते तदनुप्रविष्टः Bhāg.1.49.29.

-विलसितम् a wayward act, rudeness, naughtiness; डिम्भस्य दुर्विलसितानि मुदे गुरूणाम् B. R.4.6.

-विलासः a bad or evil turn of fate; U.1.

-विवाहः a censurable marriage; इतरेषु तु शिष्टेषु नृशंसानृतवादिनः । जायन्ते दुर्विवाहेषु ब्रह्मधर्मद्विषः सुताः ॥ Ms.3.41.

-विष a. ill-natured, malignant. (

-षः) N. of Śiva.

-विषह a. unbearable, intolerable, irresistible. (

-हः) N. of Śiva.

-वृत्त a.

1 vile, wicked, ill-behaved.

-2 roguish. (

-त्तम्) misconduct, ill-behaviour. दुर्वृत्तवृत्तशमनं तव देवि शीलम् Devīmāhātmya.

-वृत्तिः f.

1 misconduct.

-2 misery, want, distress.

-3 fraud.

-वृष्टिः f. insufficient rain, drought.

-वेद a. difficult to be known or ascertained.

-व्यवहारः a wrong judgment in law.

-व्यवहृतिः f. ill-report or rumour.

-व्यसनम् 1 a fond pursuit or resolve; Mu.3.

-2 bad propensity, vice; तेन दुर्व्यसनेनासीद्भोजने$पि कदर्थना Ks.73.73.

-व्रत a. not conforming to rules, disobedient.

-हुतम् a badly offered sacrifice.

-हृद् a. wicked-hearted, ill-disposed, inimical; अकुर्वतोर्वां शुश्रूषां क्लिष्टयोर्दुर्हृदा भृशम् Bhāg.1.45.9. (-m.) an enemy.

-हृदय a. evil-minded, evil-intention- ed, wicked.

-हृषीक a. having defective organs of sense.

देशीय a. [देशे भवः-छ]

1 Belonging to a province, provincial.

-2 Native, local.

-3 Inhabiting any coun- try (at the end of comp.); as in मगधदेशीय, तद्देशीय, वङ्गदेशीय &c.

-4 Not far or distant from, almost, bordering on (used as affix at the end of words); अष्टादशवर्षदेशीयां कन्यां ददर्श K.131; 'a girl about 18 years old (whose age bordered on 18); षड्वर्षदेशीयमपि प्रभुत्वात् प्रैक्षन्त पौराः पितृगौरवेण R.18.39; so पटुदेशीय &c.

धूमः [धू-कम्पे मक्]

1 Smoke, vapour; शिरांस्यपातयत्त्रीणि वेगवद्भिस्त्रिभिः शरैः । सधूमशोणितोद्गारी रामबाणाभिपीडितः ॥ Rām. 3.27.18. धूमज्योतिःसलिलमरुतां सन्निपातः क्व मेघः Me.5.

-2 Mist, haze.

-3 (a) A meteor. (b) The fall of a meteor.

-4 A cloud.

-5 Smoke inhaled (as a sternutatory).

-6 Belch, eructation.

-7 A place prepared for the building of a house.

-Comp. -आभ a. of a smoky ap- pearance, smoke-coloured. (

-भः) purple.

-आवलिः f. a wreath or cloud of smoke.

-उत्थम् ammoniac.

-उद्गारः 1 issuing of smoke or vapour; धूमोद्गारानुकृतिनिपुणा जर्जरा निष्पतन्ति Me.71.

-2 eructation, belch.

- उपहत a suf- focated by smoke.

-ऊर्णा N. of the wife of Yama. ˚पतिः an epithet of Yama.

-केतनः, -केतुः 1 fire; कोपस्य नन्दकुलकाननधूमकेतोः Mu.1.1; R.11.81.

-2 a meteor, comet, falling star; धूमकेतुमिव किमपि करालम् Gīt.1; धूम- केतुरिवोत्थितः Ku.2.32.

-3 Ketu.

-4 a kind of horse; पृष्ठवंशे यदावर्त एकः संपरिलक्ष्यते । धूमकेतुरिति ख्यातः स त्याज्यो दूरतो नृपैः ॥ Aśvachikitsā.

-5 N. of the sun; Mb.

-ग्रहः Rāhu; दुर्दर्शनेन घटतामियमप्यनेन धूमग्रहेण विमला शशिनः कलेव Māl.2.8.

-जः a cloud. ˚अङ्गजम् ammoniac.

-ध्वजः fire.

-निर्गमनम् a chimney.

-प a. inhaling only smoke as a sort of penance; इन्द्रेण सहिताः सर्वे आगता यज्ञभागिनः । ऊष्मपाः सोमपाश्चैव धूमपा आज्यपास्तथा Mb.12.284.8.

-पथः 1 a sacrifice.

-2 seeking salvation by religious works; (कर्ममार्ग); जगर्ह सामर्षविपन्नया गिरा शिवद्विषं धूमपथश्रमस्मयम् Bhāg.4.4.1.

-3 an air-hole, a window.

-पानम् inhaling smoke or vapour.

-प्राश a. feeding only on smoke (as a hermit).

-महिषी fog, mist.

योनिः a cloud; cf. Me.5.

-लता a mass of curling smoke; कोपानलबहुल- लोलधूमलताम् (शिखाम्) Mu.1.9.

निकाम a. [नि कम् घञ्]

1 Plentiful, copious, abun- dant; निकामजलां स्रोतोवहाम् Ś.6.16.

-2 Desirous of.

-मः, मम् Wish, desire; हातुं प्रचक्रमे राजां तां पुरीमनिकामतः Bhāg. 4.28.1.

-मम् ind.

1 According to one's wish or desire, agreeably to desire.

-2 To one's satisfaction, to the heart's content; रात्रौ निकामं शयितव्यमपि नास्ति Ś.2 'I cannot even sleep at ease or comfortably at night'.

-3 Very much, exceedingly; निकामं क्षामाङ्गी Māl.2.3; often used as the first member of comp. when it loses its final म्; निकामनिरङ्कुशः Gīt.7; Ku.5.23; Śi.4.54.

निरस् 4 P.

1 To cast out, throw or drive away, give up, quit, drive or send back; निरस्तगाम्भीर्यमपास्त- पुष्पकम् Śi.1.55;9.63.

-2 To destroy, ward off, defeat, annihilate, dispel; अह्नाय तावदरुणेन तमो निरस्तम् R.5.7; रक्षांसि वेदीं परितो निरास्थत् Bk.1.12;2.36.

-3 To turn out, remove, expel, banish; गृहान्निरस्ता न तेन वैदेहसुता मनस्तः R.14.84.

-4 To throw out, discharge (as arrows).

-5 To reject, repudiate, decline.

-6 To refute, confute, controvert (as arguments).

-7 To eclipse, obscure, throw into the back-ground; यशांसि सर्वेषुभृतां निरास्थत् Bk.1.3.

-8 To tear out, strip off.

-9 To stretch out (as a hand).

निर्देशः 1 Pointing out, showing, indicating.

-2 Order, command, direction; तमशक्यमपाक्रष्टुं निर्देशात् स्वर्गिणः पितुः R.12.17 (v. l. निदेशात्).

-3 Advice, instruction.

-4 Telling, saying, declaring.

-5 Specifying, parti- cularization, specification, specific mention; अयुक्तो$यं निर्देशः Mbh.; ऊँ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः Bg.17.23.

-6 Ascertainment.

-7 Vicinity, proximity.

-8 Descrip- tion, designation.

-9 Agreement, promise; कृताशं कृत- निर्देशं कृतभक्तं कृतश्रमम् । भेदैर्ये व्यपकर्षन्ति ते वै निरयगामिनः ॥ Mb.13.23.7.

पराजयः 1 Overpowering, conquest, conquering, sub- jugating, defeat; विष्टपत्रयपराजयस्थिरां रावणश्रियमपि व्यकम्पयत् R.11.19; Ms.7.199.

-2 Being overcome by, not being able to suffer (with abl.); as in अध्ययनात् पराजयः

-3 Losing, loss, failure (as in a law-suit); अन्यथावादिनो (साक्षिणः) यस्य ध्रुवस्तस्य पराजयः Y.2.79.

-4 Deprivation.

-5 Desertion.

परिकरः 1 Retinue, train, attendants, followers.

-2 A multitude, collection, crowd; संध्याकृष्टावशिष्टस्वकर- परिकरस्पृष्टहेमारपङ्क्तिः Ratn.3.5.

-3 A beginning, com- mencement; गतानामारम्भः किसलयितलीलापरिकरः Bh.1.6.

-4 A girth, waist-band, cloth worn round the loins; अहिपरिकरभाजः Śi.4.65; परिकरं बन्ध् or कृ 'to gird up one's loins, to make oneself ready, prepare oneself for any action'; बध्नन् सवेगं परिकरम् K.17; कृतपरिकरः कर्मसु जनः Śivamahimna 2; कृतपरिकरस्य भवादृशस्य त्रैलोक्यमपि न क्षमं परिपन्थीभवितुम् Ve.3; G. L.47; बद्धो मानपरिग्रहे परिकरः सिद्धिस्तु दैवे स्थिता Amaru.97; U.5.12.

-5 A sofa.

-6 (in Rhet.) N. of a figure of speech which consists in the use of significant epithets; विशेषणैर्यत् साकूतैरुक्तिः परिकरस्तु सः K. P.1; e. g. सुधांशुकलितोत्तंसस्तापं हरतु वः शिवः Chandr.5.59.

-7 (In dramaturgy) Covet or indirect intimation of coming events in the plot or a drama, the germ or the बीज q. v; see S. D.34.

-8 Judgment.

-9 A helper, colleague, co-worker.

पुण्य a. [Uṇ.5.15.]

1 Holy, sacred, pure; जनकतनया- स्नानपुण्योदकेषु आश्रमेषु Me.1; पुण्यं धाम चण्डीश्वरस्य Me.35; पुण्यानि हि नामग्रहणान्यपि महामुनीनां किं पुनर्दर्शनानि K.41; Ś.2.14; Ms.2.68.

-2 Good, meritorious, virtuous, righteous, just.

-3 Auspicious, propitious, lucky, favourable (as a day); Ms.2.26,3.

-4 Agree- able, pleasing, lovely, beautiful; प्रकृत्या पुण्यलक्ष्मीकौ Mv. 1.16,24; U.4.19; Ku.5.73; so पुण्यदर्शनः &c.

-5 Sweet, fragrant (as odour).

-6 Solemn, festive,

-ण्यम् 1 Virtue, religious or moral merit; अत्युत्कटैः पापपुण्यैरिहैव फलमश्नुते H.1.8; महतः पुण्यपण्येन क्रीतेयं कायनौ- स्त्वया Śānti.3.1; R.1.69; N.3.87.

-2 A virtuous or meritorious act, good or virtuous works.

-3 Purity, purification.

-4 A trough for watering cattle.

-5 A religious ceremony, especially one performed by a wife to retain her husband's affection and to obtain a son.

-6 (Astrol.) the seventh mansion from जन्मलग्न.

-7 the union of मेष, कर्क, तुला and मकर.

-ण्या 1 The holy basil.

-2 The Ganges.

-Comp. -अनुभावः pleasing majesty or dignity; U.4.22.

-अहम् (for अहन्) a happy or auspicious day; पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु । अस्तु पुण्याहम्; पुण्याहं व्रज मङ्गलं सुदिवसं प्रातः प्रयातस्य ते Amaru.61. ˚वाचन repeating 'this is an auspicious day' three times at the commencement of most religious cere- monies.

-आत्मन् a. pious, righteous.

-उदयः the dawn or resulting of good fortune.

-उद्यान a. having lovely gardens.

-कर्तृ m. a meritorious or virtuous man.

-कर्मन् a. doing meritorious acts, upright, righteous, (-n.) a meritorious act.

-कालः an auspicious time.

-कीर्तनः, -श्रवणः N. of Viṣṇu. (

-नम्) narrating or reading Purāṇas.

-कीर्ति a. bearing good or holy name, of auspicious fame, celebrated; स पुण्यकीर्तिः शतमन्यु- कल्पो महेन्द्रलोकप्रतिमां समृद्ध्या (अध्यास्त) Bk.1.5.

-कृत् a. virtuous, meritorious.

-कृत्यम् a meritorious work.

-क्षेत्रम् 1 a holy place, place of pilgrimage; अन्यक्षेत्रे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति । पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति ॥ Subhāṣ.

-2 'The holy land', N. of Āryāvarta.

-गन्ध a. Sweet-scented. (

-न्धः) the Champaka tree.

-गन्धि a. fragrant.

-गृह 1 an alms-house.

-2 a temple; उद्यानानि च रम्याणि हृष्टाः पुण्यगृहाणि च Rām.2.67.12 (com. पुण्यगृहाणि पुण्यसंपादकगृहाणि विप्राद्यर्थानि).

-जनः 1 a virtuous man.

-2 a demon, goblin; वियति प्रसमीक्ष्य कालमेघमप्रतिमं पुण्यजनौघमुन्नदन्तम् Rām. Ch.2.56.

-3 a Yakṣa; Bhāg.4.1.3; पयोधरैः पुण्यजनाङ्गनानाम् R.13.6. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera; अनुययौ यमपुण्यजनेश्वरौ R.9.6.

-जित a. won by merit or good works.

-तीर्थम् a holy place of pilgrimage.

-दर्शन a.

1 beautiful.

-2 of sacred appearance; तां पुण्यदर्शनां दृष्ट्वा R.1.86. (

-नः) the blue jay. (

-नम्) visiting holy shrines.

-दुह् a. granting happiness or beatitude.

-निवह a. meritorious.

-पुरुषः a man rich in moral merit, a pious man.

-प्रतापः the efficacy of virtue or moral merit.

-फलम् the reward of good works; यत् पुण्यफलमाप्नोति गां दत्त्वा विधिवद् गुरोः । तत् पुण्यफलमाप्नोति भिक्षां दत्त्वा द्विजो गृही ॥ Ms.3.95. (

-लः) a grove.

-भाज् a. blessed, virtuous, meritorious; पुण्यभाजः खल्वमी मुनयः K.43.

-भूः -भूमिः f.

1 'the holy land', i. e. Āryāvarta.

-2 The son-bearing mother.

-योगः the result of virtuous deeds done in a former life.

-रात्रः 1 an auspicious night.

-2 a night on which any religious ceremony is held.

-लक्ष्मीक a. auspicious, prosperous; प्रकृत्या पुण्यलक्ष्मीकौ कावेतौ ज्ञायते त्विदम् Mv.1.16.

-लोकः heaven, paradise.

-शकुनम् an auspicious omen. (

-नः) a bird of good omen.

-शाला alms-house.

-शील a. of a virtuous dis- position, inclined to pious acts, virtuous, pious, right- eous.

-श्लोक a. 'well-spoken of', or 'auspicious to re- peat or utter the name of', of good fame; Dk.2.8. (

-कः) an epithet of Nala (of Niṣadha); Yudhiṣṭhira and Janārdana; पुण्यश्लोको नलो राजा पुण्यश्लोको युधिष्ठिरः । पुण्यश्लोका च वैदेही पुण्यश्लोको जनार्दनः ॥. (

-का) an epithet of Sītā and Draupadī.

-संचयः a store of virtue or reli- gious merit.

-स्थानम् a sacred or holy place, a place of pilgrimage.

पुरुषः [पुरि देहे शेते शी-ड पृषो˚ Tv.; पुर्-अग्रगमने कुषन् Uṇ. 4.74]

1 A male being, man; अर्थतः पुरुषो नारी या नारी सार्थतः पुमान् Mk.3.27; Ms.1.32;7.17;9.2; R.2.41.

-2 Men, mankind.

-3 A member or representative of a generation.

-4 An officer, functionary, agent, attendant, servant.

-5 The height or measure of a man (considered as a measure of length); द्वौ पुरुषौ प्रमाणमस्य सा द्विपुरुषा-षी परिखा Sk.

-6 The soul; द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च Bg.15.16 &c.

-7 The Supreme Being, God (soul of the universe); पुरातनं त्वां पुरुषं पुराविदः (विदुः) Śi.1.33; R.13.6.

-8 A person (in grammar); प्रथम- पुरुषः the third person, मध्यमपुरुषः the second person, and उत्तमपुरुषः the first person, (this is the strict order in Sk.).

-9 The pupil of the eye.

-1 (In Sāṅ. phil.) The soul (opp. प्रकृति); according to the Sāṅkhyas it is neither a production nor productive; it is passive and a looker-on of the Prakṛiti; cf. त्वामामनन्ति प्रकृतिं पुरुषार्थप्रवर्तिनीम् Ku.2.13 and the word सांख्य also.

-11 The soul, the original source of the universe (described in the पुरुषसूक्त); सहस्रशीर्षः पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् &c.

-12 The Punnāga tree.

-13 N. of the first, third, fifth, seventh, ninth, and eleventh signs of the zodiac.

-14 The seven divine or active principles of which the universe was formed; तेषामिदं तु सप्तानां पुरुषाणां महौजसाम् Ms.1.19.

-षी A woman.

-षम् An epithet of the mountain Meru.

-Comp. -अङ्गम् the male organ of generation.

-अदः, -अद् m. 'a man-eater', cannibal, goblin; अवमेने हि दुर्बुद्धिर्मनुष्यान् पुरुषादकः Mb.3.275.27.

-अधमः the vilest of men, a very low or despi- cable man.

-अधिकारः 1 a manly office or duty.

-2 calculation or estimation of men; संसत्सु जाते पुरुषाधिकारे न पूरणी तं समुपैति संख्या Ki.3.51.

-अन्तरम् another man.

-अयणः, -अर्थः 1 any one of the four principal objects of human life; i. e. धर्म अर्थ, काम and मोक्ष.

-2 human effort or exertion (पुरुषकार); धर्मार्थकाममोक्षाश्च पुरुषार्था उदाहृताः Agni P.; H. Pr.35.

-3 something which when done results in the satisfaction of the performer; यस्मिन् कृते पदार्थे पुरुषस्य प्रीतिर्भवति स पुरुषार्थः पदार्थः ŚB. on MS.4.1.2.

-अस्थिमालिन् m. an epithet of Śiva.

-आद्यः 1 an epithet of Viṣṇu.

-2 a demon.

-आयुषम्, -आयुस् n. the duration of a man's life; अकृपणमतिः कामं जीव्याज्जनः पुरुषायुषम् Ve.6.44; पुरुषायुषजीविन्यो निरातङ्का निरीतयः R.1. 63.

-आशिन् m. 'a man-eater', a demon, goblin.

-इन्द्रः a king.

-उत्तमः 1 an excellent man.

-2 the highest or Supreme Being, an epithet of Viṣṇu or Kṛiṣṇa; यस्मात् क्षरमतीतो$हमक्षरादपि चोत्तमः । अतो$स्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ Bg.15.18.

-3 a best attendant.

-4 a Jaina.

-5 N. of a district in Orissa sacred to Viṣṇu.

-कारः 1 human effort or exertion, manly act, manliness, prowess (opp. दैव); एवं पुरुषकारेण विना दैवं न सिध्यति H. Pr.32; दैवे पुरुषकारे च कर्मसिद्धिर्व्यवस्थिता Y.1.349; cf. 'god helps those who help themselves'; अभिमतसिद्धिर- शेषा भवति हि पुरुषस्य पुरुषकारेण Pt.5.3; Ki.5.52.

-2 manhood, virility.

-3 haughtiness, pride.

-कुणपः, -पम् a human corpse.

-केसरिन् m. man-lion, an epithet of Viṣṇu. in his fourth incarnation; पुरुषकेसरिणश्च पुरा नखैः Ś.7.3.

-ज्ञानम् knowledge of mankind; Ms.7.211.

-तन्त्र a. subjective.

-दध्न, -द्वयस् a. of the height of a man.

-द्विष् m. an enemy of Viṣṇu.

-द्वेषिणी an illtempered woman (who hates her husband).

-नाथः 1 a general, commander.

-2 a king.

-नियमः (in gram.) a restriction to a person.

-पशुः a beast of a man, brutish person; cf. नरपशु.

-पुङ्गवः, -पुण्डरीकः a superior or eminent man.

-पुरम् N. of the capital of Gāndhāra, q. v.

-बहुमानः the esteem of mankind; निवृत्ता भोगेच्छा पुरुषबहुमानो विगलितः Bh.3.9.

-मानिन् a. fancying oneself a hero; कथं पुरुषमानी स्यात् पुरुषाणां मयि स्थिते Rām.2.24.35.

-मेधः a human sacrifice.

-वरः an epithet of Viṣṇu.

-वर्जित a. desolate.

-वाहः 1 an epithet of Garuḍa.

-2 an epithet of Kubera.

-व्याघ्रः -शार्दूलः, -सिंहः 'a tiger or lion among men', a dis- tinguished or eminent man. उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीः H.

-2 a hero, brave man.

-समवायः a number of men.

-शीर्षकः A kind of weapon used by burglars (a sham head to be inserted into the hole made in a wall); Dk.2.2.

-सारः an eminent man; Bhāg.1.16.7.

-सूक्तम् N. of the 9th hymn of the 1th Maṇḍala of the Ṛigveda (regarded as a very sacred hymn).

प्रचोदित p. p.

1 Urged, incited.

-2 Instigated.

-3 Directed, ordered, prescribed; चोदितो गुरुणा नित्यमप्रचोदित एव वा । कुर्यादध्ययने यत्नमाचार्यस्य हितेषु च॥ Ms.2.191.

-4 Sent, despatched.

-5 Decreed, determined.

-6 Announced.

प्रतिष्ठा 1 P.

1 To stand firm, be established.

-2 To be supported.

-3 To rest or depend upon.

-4 To stay, abide, be situated.

-5 To set (as the sun); उदेति च यतः सूर्यो यत्र च प्रतितिष्ठति Mb.7.62.11. -Caus.

1 To place firmly on, station.

-2 To set up, erect, establish; धुरि प्रतिष्ठापयितव्य एव; M.1.16.

-3 To install, inaugurate (on a throne).

-4 To entrust with, consign to.

-5 To offer, present; पर्यङ्कमग्ऱ्यास्तरणं नानारत्नविभूषितम् । तमपीच्छति वैदेही प्रतिष्ठापयितुं त्वयि Rām.2.22.9.

प्रतिष्ठा 1 Resting, remaining, situation, position; धर्मो विश्वस्य जगतः प्रतिष्ठा Mahānār. Up.; अलसचलिताङ्गुष्ठ- शिरसि प्रतिष्ठा त्वय्यासीत् Śivamhimna.12. अपौरुषेयप्रतिष्ठम् Māl.9; Ś.7.6.

-2 A house, residence, home, habita- tion; अगाधसत्त्वो मगधप्रतिष्ठः R.6.21;14.5.

-3 Fixity, stability, strength, permanence, firm basis; अप्रतिष्ठे रघुज्येष्ठे का प्रतिष्ठा कुलस्य नः U.5.25; अत्र खलु मे वंशप्रतिष्ठा Ś.7; वंशः प्रतिष्ठां नीतः K.28; Śi.2.34; असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् Bg.16.8; अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्संनिधौ वैरत्यागः Pātañjala S.

-4 Basis, foundation, site; as in गृह- प्रतिष्ठा; लोकस्य नाभिर्जगतः प्रतिष्ठा Mb.12.245.27.

-5 A prop, stay, support; (hence) an object of glory, a distinguished ornament; त्यक्ता मया नाम कुलप्रतिष्ठा Ś.6.24; द्वे प्रतिष्ठे कुलस्य नः 3.19; Ku.7.27; Mv.7.21.

-6 High position, pre-eminence, high authority; किंप्रमाणमिदं काव्यं का प्रतिष्ठा महात्मनः Rām.7.94.23; मया नात्मप्रतिष्ठार्थिना Mu.2.5.

-7 Fame, glory, renown, celebrity; मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः Rām.1.2.15. (= U.2.5.).

-8 Installation, inauguration; तं गच्छन्त्यनु ये विपत्तिषु पुनस्ते तत्प्रतिष्ठाशया Mu.1.14.

-9 Attainment of a desired object, accomplishment, fulfilment (of one's desire); औत्सुक्यमात्रमवसादयति प्रतिष्ठा Ś.5.6.

-1 Tranquillity, rest, repose.

-11 A receptacle.

-12 The earth.

-13 The consecration of an idol or image; चलाचलेति द्विविधा प्रतिष्ठा जीवमन्दिरम् Bhāg.11.27.13; cf. प्राणप्रतिष्ठा.

-14 A limit, boundary.

-15 The foot; अहोरात्राणि प्रतिष्ठा Bṛi. Up.1.1.1.

-16 Completion of a vow.

-17 A cere- mony for obtaining supernaturel or magical powers.