Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

यमपुराण

  • 61 प्रिय _priya

    प्रिय a. [प्रीणाति प्रि-तर्पणे क] (compar. प्रेयस्, superl. प्रेष्ठ)
    1 Dear, beloved, liked, welcome, favourite; बन्धुप्रियाम् Ku.1.26; प्रकृत्यैव प्रिया सीता रामस्यासीन्महात्मनः Rām; R.3.29.
    -2 Pleasing, agreeable; तामूचतुस्ते प्रियमप्यमिथ्या R.14.6.
    -2 Fond of, liking, loving, devoted or attached to; प्रियमण्डना Ś.4.9.; प्रियारामा वैदेही U.2.
    -2 Dear, expensive.
    -5 Ved. Customary, familar, usual.
    -यः 1 A lover, husband; स्त्रीणामाद्यं प्रणयवचनं विभ्रमो हि प्रियेषु Me.28.
    -2 A kind of deer.
    -3 A son-in-law (जामाता); Ms.3.119 (com.).
    -या 1 A beloved (wife), wife, mistress; प्रिये चारुशीले प्रिये रम्यशीले प्रिये Gīt. 1.
    -2 A woman in general.
    -3 Small cardamoms.
    -4 News, information.
    -5 Spirituous liquor.
    -6 A kind of jasmine.
    -यम् 1 Love.
    -2 Kindness, service, favour; प्रियमाचरितं लते त्वया मे V.1.16; मत्प्रियार्थं यियासोः Me.22; प्रियं मे प्रियं मे 'a good service done to me'; प्रिय- चिकीर्षवः Bg.1.23; U.3.26; Pt.1.193,365.
    -3 Pleasing or gladsome news; विवेश भुवमाख्यातुमुरगेभ्य इव प्रियम् R.12. 91; प्रियनिवेदयितारम् Ś.4.
    -4 Pleasure; प्रियं प्राप्तो दशाननः Rām.7.23.15.
    -यम् ind. In a pleasing or agreeable manner.
    -प्रियेण ind. Willingly.
    -Comp. -अतिथि a. hospitable.
    -अन्नम् dear food or provisions.
    -अन्नत्वम् dearth, scarcity; Bṛi. S.
    -अपायः absence or loss of a beloved object.
    -अप्रियः a. Pleasant and unpleasant, agreeable and disagreeable (feelings &c.). (
    -यम्) service and disservice, favour and injury.
    -अम्बुः the mango tree. (-a.) fond of water.
    -अर्थम् ind. as a favour.
    -अर्ह a.
    1 deserving love or kindness; U.3.
    -2 amiable. (
    -र्हः) N. of Viṣṇu.
    -असु a. fond of life.
    -आख्य a. announcing good news.
    -आख्यानम्, -आख्या- निकम् agreeable news; Pratimā.1.
    -आत्मन् a. ami- able, pleasant, agreeable.
    -आधानम् a friendly office; आत्मनीव प्रियाधानमेतन्मैत्रीमहाव्रतम् Mv.5.59.
    -आलापिन् a. speaking kindly or agreeably.
    -आसु a. fond of life.
    -उक्तिः f.,
    -उदितम् a kind or friendly speech, flattering remarks.
    -उपपत्तिः f. a happy or pleasant occur- rence.
    -उपभोगः enjoyment of a lover or mistress; प्रियोपभोगचिह्नेषु पौरोभाग्यमिवाचरन् R.12.22.
    -एषिन् a.
    1 desirous of pleasing or doing service.
    -2 friendly, affectionate.
    -कर a. giving or causing pleasure.
    -कर्मन् a. acting in a kind or friendly manner. (-n.) the action of a lover.
    -कलत्रः a husband who is fond of his wife, whe loves her dearly.
    - कलह a. quarrel- some.
    -काम a. friendly disposed, desirous of rendering service.
    -कार a.
    1 acting kindly, doing good to,
    -2 favourable, suitable.
    -कारक, -कारिन् a. acting or treating kindly. (-m.) a friend, benefactor; प्रियकारक भद्रं ते Pt.4.76.
    -कृत् m.
    1 one who does good, a friend, benefactor.
    -2 N. of Viṣṇu.
    -जनः a beloved or dear person.
    -जानिः a husband who dearly loves his wife, a gallant.
    -जीव a. living long, long-lived. (
    -वः) Colasanthes Indica (Mar. टेंटू).
    -जीविता love of life.
    -तोषणः a kind of coitus or mode of sexual enjoyment.
    -दत्ता a mystical name of the earth; Mb.
    -दर्श a. pleasant to look at; प्रियदर्शो दीर्घभुजः कथं कृष्ण युधिष्ठिरः Mb.5.9.21.
    -दर्शन a. pleasing to look at, of pleasing appearance, good-looking, lovely, handsome; अहो प्रिय- दर्शनः कुमारः U.5.; R.1.47; Ś.3.9; एवमुत्सुको$पि प्रियदर्शनो देवः Ś6.
    (-नः) 1 a parrot.
    -2 a kind of date tree.
    -3 N. of a prince of the Gandharvas; अवेहि गन्धर्वपतेस्तनूजं प्रियंवदं मां प्रियदर्शनस्य R.5.33.
    -4 A plant growing on trees and stones (Mar. दगडफूल). (
    -नम्) the sight of a beloved object; अमृतं प्रियदर्शनम् Pt.1.128. (
    -नी) a bird, Gracula religiosa.
    -दर्शिन् a. looking kindly upon anything. (-m.) an epithet of king Aśoka.
    -देवन a. fond of gambling.
    -धन्वः an epithet of Śiva.
    -निवेदनम् good tidings.
    -पुत्रः a kind of bird.
    -प्रश्नः a kind inquiry (about welfare).
    -प्रसादनम् propitiation of a husband.
    -प्राय a. exceedingly kind or courteous; प्रियप्राया वृत्तिः U.2.2. (
    -यम्) eloquence in language.
    -प्रायस् n. a very agreeable speech, as of a lover to his mistress.
    -प्रेप्सु a. wishing to secure one's desired object.
    -भावः feeling of love; प्रियभावः स तु तया स्वगुणैरेव वर्धितः U.6.31.
    -भाषणम् kind or agreeable words.
    -भाषिन् a. speaking sweet words.
    -मण्डन a. fond of ornaments; नादत्ते प्रियमण्डनापि भवतां स्नेहेन या पल्लवम् Ś.4.9.
    -मधु a. fond of liquor. (
    -धुः) an epithet of Balarāma.
    -रण a. warlike, heroic.
    -वक्तृ a. flattering, a flatterer.
    - वचन a. speaking kind or agreeable words. (
    -नम्) kind, coaxing or endearing words; प्रियवचनकृतो$- पि योषितां दयितजनानुनयो रसादृते (प्रविशति हृदयं न) V.2.22.
    -वयस्यः a dear friend.
    -वर्णी the plant called प्रियङ्गु.
    -वस्तु n. a beloved object.
    -वाच् a. speaking kindly, affable in address. (-f.) kind or agreeable words.
    -वादिका a kind of musical instrument.
    -वादिन् a. speaking kind or pleasing words, a flatterer; सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः Rām. (
    -नी) a kind of bird. (Mar. मैना, साळुंखी).
    -श्रवस् m. an epithet of Kṛiṣṇa; प्रगायतः स्ववीर्याणि तीर्थपादः प्रियश्रवाः Bhāg.1.6.34.
    -संवासः the society of a beloved person.
    -सखः 1 a dear friend.
    -2 the Khadira tree. (
    -खी f.) a female friend, a lady' confidante.
    -सत्य a.
    1 a lover of truth.
    -2 pleasant though true.
    -संदेशः 1 a friendly message, the mes- sage of a lover.
    -2 the tree called चम्पक.
    -संप्रहार a. fond of litigation.
    -समागमः union with a beloved object or person.
    -सहचरी a beloved wife.
    -साहस a. adven- turous.
    -सुहृद् m. a dear or bosom friend.
    -स्वप्न a. fond of sleep; अकाले वोधितो भ्रात्रा प्रियंस्वप्नो वृथा भवान् R.12. 81.
    -हित a. at once agreeable and salutary.

    Sanskrit-English dictionary > प्रिय _priya

  • 62 फल्गु _phalgu

    फल्गु a. [फल्-उ गुक् च Uṇ.1.18]
    1 Pithless, un- essential; unsubstantial; सारं ततो ग्राह्यमपास्य फल्गु Pt.1.
    -2 Worthless, useless, unimportant; 'फल्गु तुच्छमसारं च' Yādava.; तरीषु तत्रत्यमफल्गु भाण्डम् Śi.3.76.
    -3 Small, minute; नामरूपविभेदेन फल्ग्व्या च कलया कृताः Bhāg.8.3.22.
    -4 Vain, unmeaning.
    -5 Weak, feeble, flimsy; फल्गूनि तत्र महतां जीवो जीवस्य जीवनम् Bhāg.1.13.47.
    -6 Untrue.
    -7 Beautiful, lovely.
    -ल्गुः f.
    1 The spring season.
    -2 The opposite-leaved fig-tree (Mar. बोखाडा).
    -3 N. of a river at Gayā.
    -4 A red powder of wild ginger (Mar. गुलाल) thrown by the Hindus over one another at the Holi festival.
    -5 (du.) (In astrol.) N. of a नक्षत्र.
    -Comp. -उत्सवः the vernal festival, commonly called Holi.
    -द a. avaricious.
    -वाक् a falsehood, lie.
    -वाटिका the opposite-leaved fig-tree.

    Sanskrit-English dictionary > फल्गु _phalgu

  • 63 भैक्ष्यम् _bhaikṣyam

    भैक्ष्यम् [भिक्षा-ष्यञ्] Food got by begging, alms, charity; see भैक्ष; अयाचितं तु तद् भैक्ष्यं भोक्तव्यं मनुरब्रवीत् Uśanāh Dharmaśāstra; गुरूनहत्वा हि महानुभावान् श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके Bg.2.5.
    -आश्रमः 1 संन्यास q. v.; समदर्शिनश्च भूतेषु भैक्ष्याश्रमपदं भवेत् Mb.12.66.5.
    -2 ब्रह्मचर्य q. v. Mb.12.66.7.

    Sanskrit-English dictionary > भैक्ष्यम् _bhaikṣyam

  • 64 भौज्यम् _bhaujyam

    भौज्यम् 1 A kind of sovereignty; cf. वैराज्य, स्वाराज्य &c.
    -2 A royal rank (ऐश्वर्य); न वयं साध्वि साम्राज्यं स्वाराज्यं भौज्यमप्युत । वैराज्यं पारमेष्ठ्यं च आनन्त्यं वा हरेः पदम् ॥ Bhāg. 1.83.41.

    Sanskrit-English dictionary > भौज्यम् _bhaujyam

  • 65 यम _yama

    यम a. [यम्-घञ्]
    1 Twin, twinborn.
    -2 Coupled.
    -मः 1 Restraining, controlling, curbing; यमो राजा धार्मिकाणां मान्धातः परमेश्वरः Mb.12.91.42.
    -2 Control, restraint.
    -3 Self control.
    -4 Any great moral or religious duty or observance (opp. नियम); तप्तं यमेन नियमेन तपो$मुनैव N.13.16; यमनियमकृशीकृतस्थिराङ्गः Ki.1. 1. (यम and नियम are thus distinguished:-- शरीरसाधनापेक्षं नित्यं यत् कर्म तद् यमः । नियमस्तु स यत् कर्म नित्यमागन्तुसाधनम् ॥ Ak.2.49; See Malli. on Śi.13.23 and Ki.1.1 also. The yamas are usually said to be ten, but, their names are given differently by different writers; e. g. ब्रह्मचर्यं दया क्षान्तिर्दानं सत्यमकल्कता । अहिंसा$स्तेयमाधुर्ये दमश्चेति यमाः स्मृताः ॥ Y.3.312; or आनृशंस्यं दया सत्यमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् । प्रीतिः प्रसादो माधुर्यं मार्दवं च यमा दश ॥ sometimes only five yamas are mentioned:-- अहिंसा सत्यवचनं ब्रह्मचर्यमकल्कता । अस्तेयमिति पञ्चैते यमाख्यानि व्रतानि च ॥).
    -5 The first of the eight aṅgas. or means of attaining Yoga; the eight aṅgas are:-- यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयो$- ष्टाङ्गानि; Śāndilya Up.1.1.2.
    -6 The god of death, death personified, regarded as a son of the sun; he presides over the पितृs and rules the spirits of the dead; दत्ताभये त्वयि यमादपि दण्डधारे U.2.11.
    -7 A twin; धर्मात्मजं प्रति यमौ च (i. e. नकुलसहदेवौ) कथैव नास्ति Ve.2.25; यमयो- श्चैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता मता Ms.9.126.
    -8 One of a pair or couple, a fellow.
    -9 N. of Saturn.
    -1 A crow.
    -11 A symbolical expression for the number 'two'.
    -12 Ved. A rein, bridle; पृष्ठे सदो नसोर्यमः Ṛv.5. 61.2.
    -13 Ved. A driver, charioteer; अग्निं रथानां यमम् Ṛv.8.13.1.
    -14 N. of a deity who chastises beings for their misdeeds; यमं कालं च मृत्युं च स्वर्गं संपूज्य चार्हतः Mb.12.2.3.
    -मम् 1 A pair or couple.
    -2 (In gram.) The twin letter of any consonant.
    -3 Pitch of the voice.
    -मी N. of the river Yamunā.
    -मौ (m. du.)
    1 Twins; कथं त्वमेतौ धृतिसंयमौ यमौ Ki.1. 36.
    -2 N. of the Aśvins; यमौ यमोपमौ चैव ददौ दानान्यनेकशः Mb.14.61.38.
    -3 Nakula and Sahadeva; भीमार्जुनयमा- श्चापि तद्युक्तं प्रतिपेदिरे Mb.3.6.14. ˚मैथुनौ twins of different sex.
    -Comp. -अनुगः, -अनुचरः a servant or attendant of Yama.
    -अनुजा N. of the river Yamunā मघोनि वर्षत्य- सकृद् यमानुजा Bhāg.1.3.51.
    -अन्तकः an epithet of
    1 Śiva.
    -2 of Yama.
    -अरिः, -घ्नः, -रिपुः &c. N. of Viṣṇu.
    -ईशम् the Nakṣatra Bharaṇī.
    -किङ्करः a messenger of death.
    -कीटः 1 a wood-louse.
    -2 an earth-worm.
    -कीलः N. of Viṣṇu.
    -कोटिः, -टी N. of a mythical town to the east of Laṅkā लङ्का कुमध्ये यमकोटिरस्याः Siddhāntaśiromaṇi.
    -घण्टः N. of an astrological Yoga (this is inauspicious).
    -जः a. twin-born, twin; यमजौ चापि भद्रं ते नैतदन्यत्र विद्यते Mb.3.14.19; भ्रातरौ आवां यमजौ U.6;4; also यमजात-जातक.
    -दंष्ट्रा 'Yama's tooth', the jaws of death. (
    -ष्ट्राः pl.) the last eight days of the month Aśvina and the whole of Kārtika (regarded as a period of general sickness).
    -दिश् f. the south.
    -दूतः, -दूतकः 1 a messenger of death.
    -2 a crow.
    -दूतिका tamarind.
    -देवता the as- terism Bharaṇī.
    -द्रुमः Bombax Heptaphyllum (Mar. सांवरी).
    -द्वितीया the second day in the bright half of Kārtika when sisters entertain their brothers (Mar. भाऊबीज); cf. भ्रातृद्वितीया.
    -धानी the abode of Yama; नरः संसारान्ते विशति यमधानीजवनिकाम् Bh.3.112.
    -धारः a kind of double-edged weapon.
    -पटः, -पट्टिका a piece of cloth on which Yama with his attendants and the punishments of hell are represented (Mar. यमपुरी); याव- देतद् गृहं प्रविश्य यमपटं दर्शयन्न् गीतानि गायामि Mu.1.18/19.
    -पदम् a repeated word.
    -पाशः the noose of Yama.
    -पुरुषः Yama's servant or minister.
    -प्रियः the fig tree.
    -भगिनी N. of the river Yamunā.
    -यातना the tortures inflicted by Yama upon sinners after death, (the word is sometimes used to denote horrible tortures', 'ex- treme pain').
    -रथः a buffalo.
    -राज् m. Yama, the god of death.
    -वाहनः = यमरथः q. v.
    -व्रतम् 1 an ob- servance or vow made to Yama.
    -2 an impartial punishment (as given by Yama); यथा यमः प्रियद्वेष्यौ प्राप्ते काले नियच्छति । तथा राज्ञा नियन्तव्याः प्रजास्तद् हि यमव्रतम् ॥ Ms.9. 37.
    -शासनः the lord Śiva; यशो यदीयं यमशासनालय-क्षमाधर- स्पर्धनमाचचार सः Rām. Ch.2.12; (यमशासनालयः = हिमा- लयः).
    -श्रायम् the abode of Yama; यात यूयं यमश्रायं दिशं नायेन दक्षिणाम् Bk.7.36.
    -सभा the tribunal of Yama.
    -सूर्यम् a building with two halls, one facing the west and the other facing the north.
    -स्वसृ f.
    1 N. of the river Yamunā; क्षणमिव पुलिने यमस्वसुस्ताम् Bhāg.3.4.27.
    -2 N. of Durgā.

    Sanskrit-English dictionary > यम _yama

  • 66 रजनिः _rajaniḥ _नी _nī

    रजनिः नी f. [रज्यते$त्र, रञ्ज्-कनि वा ङीप् Uṇ.2.11]
    1 Night; हरिरभिमानी रजनिरिदानीमियमपि याति विरामम् Gīt.5; रतिश्रान्ता शेते रजनिरमणी गाढमुरसि K. P.
    -2 Turmeric.
    -3 Red lac; यथा रजनी मे कण्डूयति, तिलको मे स्पन्दते इति । रागा- भावे तिलकाभावे च तद्देशलक्षणया भवन्ति वक्तार इति ŚB. on Ms.8.4.28.
    -4 N. of Durgā.
    -Comp. -करः 1 the moon.
    -2 camphor.
    -चरः 1 a nightstalker, demon, goblin.
    -2 a thief.
    -3 a night-watcher.
    -4 N. of the moon.
    -जलम् night-dew, hoar-frost.
    -नाथः, -पतिः, -रमणः the moon.
    -पुरन्ध्री a form of the upamā (उपमा- रूपक); Kāvyāl.4.3.32 (com).
    -मुखम् nightfall, evening; प्रदोषो रजनीमुखम् Ak.
    -हंसा a Śephālī flower.

    Sanskrit-English dictionary > रजनिः _rajaniḥ _नी _nī

  • 67 लावणिक _lāvaṇika

    लावणिक a. (
    -की f.) [लवणे संस्कृतं ठण्
    1 Salted, dres- sed with salt.
    -2 Dealing in salt.
    -3 Lovely, beauti- ful, charming; लीलयैव सुतनोस्तुलयित्वा गौरवाढ्यमपि लावणिकेन Śi.1.38 (where it means 'a salt-merchant' also)
    -कः A salt-merchant.
    -कम् A salt-vessel, salt-cellar.

    Sanskrit-English dictionary > लावणिक _lāvaṇika

  • 68 वच् _vac

    वच् I. 2 P. (Ā. also in non-conjugational tenses; in conjugational tenses it is said to be defective in the third person plural by some authorities, or in the whole plural by others; वक्ति, उवाच, अवोचत्, वक्ष्यति, वक्तुम्, उक्त)
    1 To say, speak; वैराग्यादिव वक्षि K. P.1; (oft. with two. acc.); तामूचतुस्ते प्रियमप्यमिथ्या R.14.6; sometimes with accusative of words meaning 'speech'; उवाच धात्र्या प्रथमोदितं वचः R.3.25;2.59; क एवं वक्ष्यते वाक्यम् Rām.
    -2 To relate, describe; रघूणामन्वयं वक्ष्ये R.1.9.
    -3 To tell, communicate, announce, declare; उच्यतां मद्वचनात्सारथिः Ś.2; Me.1.
    -4 To name, call; तदेकसप्ततिगुणं मन्वन्तरमिहोच्यते Ms.1.79.
    -5 To signify, denote (as sense).
    -6 To recite, repeat.
    -7 To cen- sure; reproach; वृत्तिविज्ञानवान् धीरः कस्तं वा वक्तुमर्हति Mb. 12.132.6. -II. 1 P. To inform, to tell; L. D. B. -Caus. (वाचयति-ते)
    1 To cause to speak.
    -2 To go over, read, peruse; वाचयति नान्यलिखितं लिखितमनेन वाचयति नान्यः । अयमपरो$स्य विशेषः स्वयमपि लिखितं स्वयं न वाचयति ॥ Subhāṣ.
    -3 To say, tell, declare.
    -4 To promise. -Desid. (विवक्षति) To wish to speak, intend to say (something); विवक्षता दोषमपि च्युतात्मना त्वयैकमीशं प्रति साधु भाषितम् Ku.5.81.

    Sanskrit-English dictionary > वच् _vac

  • 69 वात्सल्यम् _vātsalyam

    वात्सल्यम् [वत्सलस्य भावः ष्यञ्]
    1 Affection (towards one's offspring), affection or tenderness in general; न पुत्रवात्सल्यमपाकरिष्यति Ku.5.14; पतिवात्सल्यात् R.15.98; so भार्या˚, प्रजा˚, शरणागत˚, etc.
    -2 Fond affection or partiality.
    -Comp. -बन्धिन् a. displaying affection.

    Sanskrit-English dictionary > वात्सल्यम् _vātsalyam

  • 70 विकम्प् _vikamp

    विकम्प् 1 Ā.
    1 To shake, tremble; किं यासि बालकदलीव विकम्पमाना Mk.1.2;; स्फुरति नयनं वामो बाहुर्मुहुश्च विकम्पते 9. 13; स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि Bg.2.31.
    -2 To be- come changed or deformed.
    -3 To shrink or retreat from. -Caus. To shake; रावणश्रियमपि व्यकम्पयत् R.11. 19; Ṛs.2.17.

    Sanskrit-English dictionary > विकम्प् _vikamp

  • 71 विरामः _virāmḥ

    विरामः 1 (a) Cessation, discontinuance; सुधां विना न प्रययुर्विरामम् Bh.2.8; प्रवृत्तस्याविरामे भवन्ती शासितव्या Mbh. (b) Rest, repose.
    -2 End, termination, conclusion; आरामः कल्पवृक्षाणां विरामः सकलापदाम् Rāma-rakṣā.16; रजनिरिदानीभियमपि याति विरामम् Gīt.5; U.3.16; Māl.9.34.
    -3 Pause, stop.
    -4 The stop or pause of the voice; वर्णानामपि मूर्च्छनान्तरगतं तारं विरामे मृदुम् Mk.3.5.
    -5 A small oblique stroke placed under a consonant, usually at the end of a sentence.
    -6 N. of Viṣṇu.

    Sanskrit-English dictionary > विरामः _virāmḥ

  • 72 विसर्जनम् _visarjanam

    विसर्जनम् 1 Emitting, sending forth, pouring down; समतया वसुवृष्टिविसर्जनैः R.9.6.
    -2 Giving away, a gift, donation; R.9.6.
    -3 Voiding; वाष्वग्निविप्रमादित्यमपः पश्यंस्तथैव गाः । न कदाचन कुर्वीत बिण्मूत्रस्य विसर्जनम् ॥ Ms.4.48.
    -4 Casting off, quitting, abandoning; श्रुतदेहविसर्जनः पितुः R.8.25.
    -5 Sending away, dismissal.
    -6 Allowing (the deity invoked) to go (opp. आवाहन).
    -7 Setting a bull at liberty on certain occasions.
    -8 Driving out (cows to pasture).
    -9 Product, creation.

    Sanskrit-English dictionary > विसर्जनम् _visarjanam

  • 73 वृथा _vṛthā

    वृथा ind. [वृ-थाल् किच्च]
    1 To no purpose, in vain, uselessly, unprofitably; often with the force of an adjective; व्यर्थं यत्र कपीन्द्रसख्यमपि मे वीर्यं हरीणां वृथा U.3. 45; दिवं यदि प्रार्थयसे वृथा श्रमः Ku.5.45.
    -2 Unnecessarily.
    -3 Foolishly, idly, wantonly.
    -4 Wrongly; impro- perly. (At the beginning of comp. वृथा may be trans- lated by 'vain, useless, improper, false, idle' &c.).
    -Comp. -अट्या strolling about idly, walking for plea- sure; Ms.7.47.
    -अन्नम् food for one's own use only.
    -आकारः a false form, an empty show; पश्येद्दारान् वृथा- कारान् स भवेद्राजवल्लभः Pt.1.58.
    -आर्तवा a barren woman.
    -आलम्भः Cutting unnecessarily; (ओषधीनां) वृथालम्भे$नु- गच्छेद्गां दिनमेकं पयोव्रतः Ms.11.144.
    -उत्पन्न a. born in vain; तं (पुत्रं) कामजमरिक्थीयं वृथोत्पन्नं प्रचक्षते Ms.9.147.
    -कथा idle talk.
    -जन्मन् n. unprofitable or vain birth.
    -दानम् a gift that may be revoked, or not made good if promised; देवपितृविहीनं यदीश्वरेभ्यः स्वदोषतः । दत्वानुकीर्तनाच्चैव वेदाग्निव्रतत्यागिने ॥ अन्यायोपार्जितं दानं व्यर्थं ब्रह्महणे तथा । गुरवे$- नृतवक्त्राया स्तेनाय पतिताय च ॥ कृतघ्नाय च यद्दत्तं सर्वदा ब्रह्मविद्विषे । याजकाय च सर्वस्य वृषल्याः पतये तथा ॥ परिचारकाय भृत्याय सर्वत्र पिशुनाय च । इत्येतानि तु राजेन्द्र वृथादानानि षोडश ॥ Vahni Purāṇa; Ms.8.159.
    -मति a. foolish-minded.
    -मांसम् flesh not intended for the Gods or Manes.
    -वादिन् a. speaking falsely.

    Sanskrit-English dictionary > वृथा _vṛthā

  • 74 व्यर्थ _vyartha

    व्यर्थ a. [विगतो$र्थः प्रयोजनं वा$स्य] Useless, vain, fruit- less, unprofitable; व्यर्थं यत्र कपीन्द्रसख्यमपि मे U.3.45.
    -2 Meaningless, unmeaning, idle.

    Sanskrit-English dictionary > व्यर्थ _vyartha

  • 75 शैली _śailī

    शैली [शीलमेव स्वार्थे ष्यञ् डीपि यलोपः]
    1 A short explanation of a grammatical aphorism.
    -2 A mode of expression or interpretation; प्रायेणाचार्याणामियं शैली यत् स्वाभिप्रायमपि परोपदेशमिव वर्णयन्ति । Kull. on Ms.1.4; आचार्याणामियं शैली यत् सामान्येनाभिधाय विशेषेण विवृणोति ।
    -3 Behaviour, manner of acting, conduct, course.

    Sanskrit-English dictionary > शैली _śailī

  • 76 सचेतस् _sacētas

    सचेतस् a.
    1 Intelligent; व्रीडितव्यमपि ते सचेतसः Ki. 13.46.
    -2 Possessed of feeling; सचेतसः कस्य मनो न दूयते Ku.5.48.
    -3 Unanimous.
    -4 Conscious; इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः Bg.11.51.

    Sanskrit-English dictionary > सचेतस् _sacētas

  • 77 समस्या _samasyā

    समस्या 1 Proposing part of a stanza to another to be completed, the part of a stanza so given to be com- pleted; कः श्रीपतिः का विषमा समस्या Subhāṣ.; (thus the lines वागर्थाविव संपृक्तौ; शतकोटिप्रविस्तरम्; तुरासाहं पुरोधाय are completed by नेमुः सर्वे सुराः शिवौ).
    -2 (Hence) Com- pleting or filling up what is incomplete; गौरीव पत्या सुभगा कदाचित् कर्तेयमप्यर्धतनूसमस्याम् N.7.83 (समस्या = संघटनम्).

    Sanskrit-English dictionary > समस्या _samasyā

  • 78 स्वाराज्यम् _svārājyam

    स्वाराज्यम् 1 The dominion of heaven, Indra's heaven; न वयं साध्वि साम्राज्यं स्वाराज्यं भोज्यमप्युत Bhāg.1.83.41; Ait. Br.
    -2 Identification with the self-refulgent (Brahman) (ब्रह्मत्व); समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यमधिगच्छति Ms.12.91; Bhāg.7.15.45.

    Sanskrit-English dictionary > स्वाराज्यम् _svārājyam

  • 79 हंसः _haṃsḥ

    हंसः [हस्-अच्-पृषो˚ वर्णागमः] (said to be derived from हस्; cf. भवेद्वर्णागमाद् हंसः Sk.)
    1 A swan, goose, duck; हंसाः संप्रति पाण्डवा इव वनादज्ञातचर्यां गताः Mk. 5.6; न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा Subhāṣ; R.17. 25. (The description of this bird, as given by Sanskrit writers, is more poetical than real; he is described as forming the vehicle of the god Brahman, and as ready to fly towards the Mānasa lake at the approa- ch of rains; cf. मानस. According to a very general poetical convention he is represented as being gifted with the peculiar power of separating milk from water e. g. सारं ततो ग्राह्यमपास्य फल्गु हंसो यथा क्षीरमिवाम्बुमध्यात् Pt.1; हंसोहि क्षीरमादत्ते तन्मिश्रा वर्जयत्यपः Ś.6.28; नीरक्षीरविवेके हंसालस्यं त्वमेव तनुषे चेत् । विश्वस्मिन्नधुनान्यः कुलव्रतं पालयिष्यति कः Bv.1.13; see Bh.2.18 also).
    -2 The Supreme Soul, Brahman.
    -3 The individual soul (जीवात्मन्); प्रीणीहि हंसशरणं विरम- क्रमेण Bhāg.4.29.56.
    -4 One of the vital airs.
    -5 The sun; हंसः शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदिषत् Ka&tod;h.2.5.2; उषसि हंसमुदीक्ष्य हिमानिकाविपुलवागुरया परियन्त्रितम् Rām. ch.4.91.
    -6 Śiva.
    -7 Viṣṇu.
    -8 Kāmadeva.
    -9 An unambiti- ous monorch.
    -1 An ascetic of a particular order; Bhāg.3.12.43.
    -11 A spiritual preceptor; Bhāg.7. 9.18.
    -12 One free from malice, a pure person.
    -13 A mountain.
    -14 Envy, malice.
    -15 A buffalo.
    -16 A horse.
    -17 A particular incantation; L. D. B.
    -18 The best of its kind (at the end of a compound; cf. कविहंस); L. D. B.
    -19 A temple of a particular form.
    -2 Silver. -a.
    1 moving, going (गतिमान्); नव- द्वारं पुरं गत्वा हंसो हि नियतो वशी Mb.12.239.31 (see com.).
    -2 Pure; हंसाय संयतगिरे निगमेश्वराय Bhāg.12.8.47;6.4. 26.
    -साः (m. pl.) N. of a tribe said to live in the Pla- kṣa-Dvīpa.
    -Comp. -अंशुः a. white.
    -अङ्घ्रिः vermilion.
    -अधिरूढा an epithet of Sarasvatī.
    -अभिख्यम् silver.
    -आरूढः N. of Brahman.
    -उदकम् a kind of cordial li- quor (prepared from infusion of cardamoms).
    -कान्ता a female goose.
    -कालीतनयः a buffalo.
    -कीलकः, -नीलकः a particular mode of sexual enjoyment.
    -कूटः 1 N. of one of the peaks of the Himālaya.
    -2 the hump on the shoulder of an ox (for अंसकूट).
    -गति a. having a swan's gait, stalking in a stately manner.
    -गद्गदा a sweetly speaking woman.
    -गामिनी 1 a woman having graceful gait like that of a swan; अव्यङ्गाङ्गीं सौम्यनाम्नीं हंसवारणगा- मिनीम् (उद्वहेत् स्त्रियम्) Ms.3.1.
    -2 N. of Brahmāṇi.
    -गुह्यम् N. of a particular hymn; अस्तौषीद्धंसगुह्येन भगवन्त- मधोक्षजम् Bhāg.6.4.22.
    -च्छत्रम् dry ginger.
    -तूलः, -लम् the soft feathers of down of a goose; रत्नखचितहेमपर्यङ्के हंसतूलगर्भशयनमानीय Dk.1.4;2.2.
    -दाहनम् aloe- wood.
    -नादः the cackling of a goose.
    -नादिनी a wo- man of a particular class (described as having a slen- der waist, large hips, the gait of an elephant and the voice of a cuckoo; गजेन्द्रगमना तन्वी कोकिलालापसंयुता । नितम्बे गुर्विणी या स्यात् सा स्मृता हंसनादिनी).
    -पक्षः a particular po- sition o the hand.
    -पदः a particular weight (कर्ष).
    -पादम् 1 vermilion.
    -2 quick-silver.
    -बीजम् a goose's egg.
    -माला a flight of swans; तां हंसमालाः शरदीव गङ्गाम् Ku.1.3.
    -यानम् a car drawn by swans.
    -युवन् m. a young goose or swan.
    -रथः, -वाहनः epithets of Brahman.
    -राजः a king of geese, a large gander.
    -लिपिः a particular mode of writing (with Jainas).
    -लोमशम् green sulphate of iron.
    -लोहकम् brass.
    -श्रेणी a line of geese.

    Sanskrit-English dictionary > हंसः _haṃsḥ

  • 80 हरि _hari

    हरि a. [हृ-इन्]
    1 Green, greenish-yellow; हरिता हरिभिः शष्पैरिन्द्रगोपैश्च लोहिताः Bhāg.1.2.11.
    -2 Tawny, bay, reddish-brown (कपिल); हरियुग्यं रथं तस्मै प्रजिघाय पुरंदरः R. 12.84;3.43.
    -3 Yellow; महोरगवराहाद्य हरिकेश विभो जय Mb.6.65.52;3.42.7.
    -रिः 1 N. of Viṣṇu; हरिर्यथैकः- पुरुषोत्तमः स्मृतः R.3.49.
    -2 N. of Indra; प्रजिधाय समाधि- भेदिनीं हरिरस्मै हरिणीं सुराङ्गनाम् R.8.79;3.55,68.
    -3 N. of Śiva.
    -4 N. of Brahman.
    -5 N. of Yama.
    -6 The sun; एवं स्तुतः स भगवान् वाजिरूपधरो हरिः Bhāg.12. 6.73.
    -7 The moon.
    -8 A man.
    -9 A ray of light.
    -1 Fire.
    -11 Wind; तासां तु वचनं श्रुत्वा हरिः परमकोपनः । प्रविश्य सर्वगात्राणि बभञ्ज भगवान् प्रभुः ॥ Rām.1.32.23.
    -12 A lion; करिणामरिणा हरिणा हरिणाली हन्यतां नु कथम् Bv.1. 5,51.
    -13 A horse; ततः कदाचिद्धरिसंप्रयुक्तं महेन्द्रवाहं सहसोपयातम् Mb.3.165.1; Śukra.4.946.
    -14 A horse of Indra; सत्यमतीत्य हरितो हरींश्च वर्तन्ते वाजिनः Ś.1;7.7.
    -15 An ape, a monkey; व्रयर्थं यत्र कपीन्द्रसख्यमपि मे वीर्यं हरीणां वृथा U.3.45; शत्रुर्वर्जधरात्मजेन हरिणा घोरेण घानिष्यते Mv. 4.6; R.12.57.
    -16 The cuckoo.
    -17 A frog.
    -18 A parrot.
    -19 A snake.
    -2 The tawny green or yellow colour.
    -21 A peacock.
    -22 N. of the poet Bhartṛihari.
    -23 The sign of the zodiac, Leo.
    -24 An organ of sense (इन्द्रिय); युक्ता ह्यस्य हरयः शता दशेति Bṛi. Up.2.5. 19.
    -Comp. -अक्षः 1 a lion....... हर्यक्षसमविक्रमान् Śiva B.31.53.
    -2 N. of Kubera.
    -3 of Śiva; सशूलमिव हर्यक्षं वने मत्तमिव द्विपम् Mb.9.12.3.
    -4 N. of an Asura (हिरण्याक्ष); एवं गदाभ्यां गुर्वीभ्यां हर्यक्षो हरिरेव च Bhāg.3.18. 18.
    -अश्वः 1 Indra; हयाश्च हर्यश्वतुरंगवर्णाः Bhāg.8.15.5.
    -2 Śiva.
    -कान्त a.
    1 dear to Indra.
    -2 beautiful as a lion.
    -केलीयः the country called वङ्ग q. v.
    -केशः N. of Śiva; हरिकेशस्तथेत्युक्त्वा भूतानां दोषदर्शिवान् Mb.1. 17.11.
    -गणः a troop of horses.
    -गन्धम् a kind of sandal.
    -गोपकः cochineal.
    -चन्दनः, -नम् 1 a kind of yellow sandal (the wood or tree); ततः प्रकोष्ठे हरिचन्दना- ङ्किते R.3.59;6.6; Ś.7.2; Ku.5.59.
    -2 one of the five trees of paradise; पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः । संतानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ Ak.
    (-नम्) 1 moon- light.
    -2 saffron.
    -3 the filament of a lotus.
    -चापः, -पम् a rainbow.
    -तालः (by some regarded as derived from हरित) a kind of yellow-coloured pigeon. (
    -लम्) yellow orpiment; अचल एष भवानिव राजते स हरितालसमान- नवांशुकः Śi.4.21; Ku.7.23,33; पारदं हारतालं च...... Siva B.3.19; H. D.1.
    (-ली) 1 the Dūrvā grass.
    -2 a streak or line in the sky.
    -3 = हरितालिका (1).
    -तालकः a kind of yellow-coloured pigeon.
    (-कम्) 1 yellow orpiment.
    -2 a theatrical decoration.
    -तालिका 1 the third day of the bright half of Bhādrapada.
    -2 the Dūrvā plant.
    -तुंरगमः N. of Indra.
    -दासः a wor- shipper or votary of Viṣṇu.
    -दिनम् the 11th day (एकादशी) in a fortnight sacred to Viṣṇu.
    -दिश् f. 'Indra's quarter', the east.
    -देवः the asterism Śrāvaṇa.
    -द्रवः 1 a green fluid.
    -2 powder of the blossoms of the Nāgakeśara tree.
    -द्रुः a tree.
    -द्वारम् N. of a cele- brated Tīrtha or sacred bathing-place.
    -नेत्रम् 1 the eye of Viṣṇu.
    -2 the white lotus. (
    -त्रः) an owl.
    -पदम् the vernal equinox.
    -पर्णम् a radish.
    -प्रियः 1 the Kadamba tree.
    -2 a conch-shell.
    -3 a fool.
    -4 a madman.
    -5 Śiva.
    (-यम्) 1 the root Uśīra.
    -2 a sort of sandal.
    -प्रिया 1 Lakṣmī.
    -2 the sacred basil.
    -3 the earth.
    -4 the twelfth day of a lunar fortnight.
    -बीजम् yellow orpiment.
    -भक्तः a worshipper of Viṣṇu.
    -भुज् m. a snake.
    -मन्थः, -मन्थकः a chick-pea; Śukra.4.969.
    -मेधः, -मेधस् m. N. of Viṣṇu; नमो विशुद्धसत्त्वाय हरये हरिमेधसे Bhāg.4.3.24;11.29.45.
    -रोमन् a. having fair hair on the body, very young; सुवर्णशिरसो$प्यत्र हरिरोम्णः प्रगायतः Mb.5.11. 12 (com. हरिरोम्णः अपलितस्य नित्यतरुणस्येत्यर्थः).
    -लोचनः 1 a crab.
    -2 an owl.
    -वंशः N. of a celebrated work by Vyāsa supplementary to the Mahābhārata.
    -वर्षः N. of one of the nine divisions of Jambudvīpa.
    -वल्लभा 1 Lakṣmī.
    -2 the sacred basil.
    -वासरः 'Viṣṇu's day', the eleventh day of a lunar fortnight (एकादशी).
    -वाहनः 1 Garuḍa.
    -2 Indra.
    -3 N. of the sun. ˚दिश् f. the east; अलकसंयमनादिव लोचने हरीत मे हरिवाहनदिङ्मुखम् V.3.6.
    -वीजम् yellow orpiment.
    -शरः> an epithet of Śiva (Viṣṇu having served Śiva as the shaft which burnt down 'the three cities' or cities of the demon Tripura).
    -सखः a Gandharva; सपदि हरिसखैर्वधूनिदेशाद्ध्वनितमनो- रमवल्लकीमृद्गैः Ki.1.18.
    -संकीर्तनम् repeating the name of Viṣṇu.
    -सुतः, -सूनुः N. of Arjuna.
    -हयः 1 Indra; रक्षसां रुवतां रावं श्रुत्वा हरिहयानुजः Rām.7.7.41; हरिहयाग्रसरेण धनुर्भृता R.9.12.
    -2 the sun.
    -3 N. of Skanda.
    -4 of Gaṇeśa.
    -हरः a particular form of deity consisting of Viṣṇu and Śiva conjoined; see हरेश्वरः. ˚आत्मकः
    1 N. of Garuḍa.
    -2 of Śiva's bull.
    -हेतिः f.
    1 the rain-bow; कथमवलोकयेयमधुना हरिहेतिमतीः (ककुभः) Māl.9.18.
    -2 the discus of Viṣṇu. ˚हूतिः the ruddy goose; हरिहेतिहूति मिथुनं पततोः Śi.9.15.

    Sanskrit-English dictionary > हरि _hari

Страницы

См. также в других словарях:

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»