Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

यमपुराण

  • 21 अपरस्पर _aparaspara

    1
    अपरस्पर n. [अपर-पर]
    1 One after another, uninter- rupted, continued (as applied to an action); अपरस्पराः क्रियासातत्ये P.VI.1.144; सुट् निपात्यते; ˚राः सार्था गच्छन्ति, सततमविच्छेदेन गच्छन्तीत्यर्थः Sk.
    -2 One another (अन्योन्य); अपरस्परसंभूतं किमन्यत्कामहैतुकम् Bg.16.8.
    2
    अपरस्पर a. [अ-परस्पर] Not reciprocal, not mutual; असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् । अपरस्परसंभूतं किमन्यत्कामहैतुकम् ॥ Bg.16.8 (Mr. Telang renders ˚र by 'produced by union of male and female', caused by lust, where अपरस्पर must be supposed to be connected with अपरस्पर under अपर q. v.)

    Sanskrit-English dictionary > अपरस्पर _aparaspara

  • 22 अपाकृ _apākṛ

    अपाकृ 8 U.
    1 To drive away, dispel, remove, destroy; keep, put, or take away; तन्नैशं तिमिरमपाकरोति चन्द्रः Ś.6.3; स्फुटता न पदैरपाकृता Ki.2.27; पापमपाकरोति Bh. 2.23; गुहो$पि येषां प्रथमात्मजन्मनां न पुत्रवात्सल्यमपाकरिष्यति Ku. 5.14 remove, reduce, lessen; Māl.6.4; R.6.57; Śi. 8.61.
    -2 To cast off, reject (also an opinion), leave, give up, throw away, drop; हंसैर्यियासुभिरपाकृतमुन्मनस्कैः Mk.5.1; शिवा भुजच्छेदमपाचकार R.7.5.
    -3 To dis- charge, liquidate (as debt &c.) ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवशयेत् Ms.6.35.

    Sanskrit-English dictionary > अपाकृ _apākṛ

  • 23 अपायः _apāyḥ

    अपायः [इ-अच्]
    1 Going away, departure.
    -2 Sepa- ration; ध्रुवमपाये$पादानम् P.I.4.24. (अपायो विश्लेषः Sk.); येन जातं प्रियापाये कद्वदं हंसकोकिलम् Bk.6.75.
    -3 Disappearance, vanishing, absence; सूर्यापाये Me.82 at the time of sun- set; क्षणदापायशशाङ्कदर्शनः R.8.74 close of night; जलापाय- विपाण़्डुराणि Śi.4.5;4.54;18.1.
    -4 Destruction, loss, death, annihilation; करणापायविभिन्नवर्णया R.8.42 loss, 83; मालत्यपायमधिगम्य Māl.1.9 death or disappearance of M.
    -5 An evil, ill, misfortune, risk, calamity, danger (oft. opp. उपाय); तदपि मरणापायचकितः Bh.3.9; तदनेन पापबुद्धिनोपायश्चिन्तितो नापायः Pt.1 not the danger (resulting from the plan); उपायं चिन्तयेत्प्राज्ञस्तथापायं च चिन्तयेत् Pt.1.46; अपायसंदर्शनजां विपत्तिमुपायसंदर्शनजां च सिद्धिप् 1.61; बह्वपाये वने Pt.1 exposed to many dangers, dangerous; कायः संनिहितापायः H.4.65 exposed to dangers or cala- mities; सत्ये$प्यपायमपेक्षते H.4.12; Ki.14.19.
    -6 Loss, detriment, injury.
    -7 The end (of a word).

    Sanskrit-English dictionary > अपायः _apāyḥ

  • 24 अपोहित _apōhita

    अपोहित a.
    1 Removed; न च सामर्थ्यमपोहितं क्वचित् Ki.2. 27.
    -2 Denied (in disputation, opp. to स्थापित).

    Sanskrit-English dictionary > अपोहित _apōhita

  • 25 अप्नवान _apnavāna

    अप्नवान a.
    1 Having progeny.
    -2 Poor.
    -नः [अप्नसे आदायकर्मणे वानं यस्य पृषो˚ सलोप Tv.]
    1 The arm.
    -2 N. of a Ṛiṣi in the family of or connected with Bhrtod;igu. यमप्नवानो भृगवो विरुरुचुः Rv.4.7.1.

    Sanskrit-English dictionary > अप्नवान _apnavāna

  • 26 अप्य _apya

    अप्य a. [अपां इदं तत्र साधु संस्कृतम् वा यत्; अद्भिः संस्कृतम् P. IV.4.134]
    1 Connected with or coming from water. त्वया हितमप्यमप्सु भागम् Rv.2.38.7; watery; स ईं मृगो अप्यो वनर्गुरुप 1.145.5. consisting of, consecrated with, water (as हविः.)
    -2 Obtainable.
    -3 Active, connected with sacrificial acts.

    Sanskrit-English dictionary > अप्य _apya

  • 27 अप्रति _aprati

    अप्रति a. Ved/
    1 Without opponents or foes, irresistible; य एक इदप्रतिर्मन्यमानः Rv.5.32.3; ˚वीर्य of irresistible prowess.
    -2 Unsurpassed, unequalled. -adv. Irresistibly तदुग्रवेगं दिशि दिश्युपर्यधो विसर्पदुत्सर्पदसह्यमप्रति Bhāg.8.7.19.

    Sanskrit-English dictionary > अप्रति _aprati

  • 28 अप्रतिष्ठ _apratiṣṭha

    अप्रतिष्ठ a.
    1 Not stable or firmly fixed, fluctuating, not made permanent; अप्रतिष्ठे रघुज्येष्ठे का प्रतिष्ठा कुलस्य नः U.5.25.
    -2 Thrown away, unprofitable, useless; अप्रतिष्ठं तु वार्धुषौ Ms.3.18.
    -3 Disreputable, infamous.
    -4 Without support, adjustment; असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहु- रनीश्वरम् Bg.16.8.
    -ष्ठः N. of a hell.
    -ष्ठा Instability, ill-fame, ill-repute, dishonour.
    -ष्ठम् Brahman (स्वधाम- प्रतिष्ठितं ब्रह्म).

    Sanskrit-English dictionary > अप्रतिष्ठ _apratiṣṭha

  • 29 अमिथ्या _amithyā

    अमिथ्या adv. Not falsely, truly, तामूचेतुस्त प्रियमप्य- मिथ्या R.14.6.

    Sanskrit-English dictionary > अमिथ्या _amithyā

  • 30 अर्घ्य _arghya

    अर्घ्य a. [अर्घ-यत् अर्घमर्हति]
    1 Valuable; अनर्घ्य inva- luable; अनर्घ्यमपि माणिक्यम् see s. v.
    -2 Venerable, deserving respectful offering; तानर्घ्यानर्घ्यमादाय दूरात्प्रत्युद्ययौ गिरिः Ku.6.5; Śi.1.14; Y.1.11.
    -र्घ्यम् 1 A respectful offering or oblation to a god or venerable person (see अर्घ); अर्घः पूजाविधिः तदर्थं द्रव्यम् अर्घ्यम् Sk.; अर्घ्यमस्मै V.5.; ददतु तरवः पुष्पैरर्घ्यं फलैश्च मधुश्चुतः U.3.24; अर्घ्यंमर्घ्यमिति वादिनं नृपम् R.11.69;1.44; Ku.1.58,6. 5; (it often consists only of water given in a droṇa and forms part of the Madhuparka ceremony).
    -2 A kind of honey.

    Sanskrit-English dictionary > अर्घ्य _arghya

  • 31 असत्य _asatya

    असत्य a.
    1 Untrue, false; पापासः सन्तो अनृता असत्याः Rv.4.5.5; असत्यमप्रतिष्ठम् Bg.16.8.
    -2 Imaginary, unreal, असत्यकण्ठार्पितबाहुबन्धना Ku.5.27.
    -3 of uncertain result; असत्यानि च युद्धानि संशयो मे न रोचते Rām.5.3.35.
    -त्यः A liar.
    -त्यम् Falsehood, untruth.
    -Comp. -वादिन् a. speaking falsely, liar.
    -सन्ध a. not true to one's promise, false, perfidious, treacherous; ˚धे जने सखी पदं कारिता Ś.4.
    -सन्निभ a. improbable, unlikely.

    Sanskrit-English dictionary > असत्य _asatya

  • 32 असूर्यंपश्य _asūryampaśya

    असूर्यंपश्य a. [सूर्यमपि न पश्यति दृश् खश् मुम् च P.III. 2.36] Not seeing even the sun; said of the wives of a king who, being shut up in the harem, have no opportunity of seeing the sun; असूर्यंपश्या राजदाराः Sk. असूर्यंपश्यान्यप्यहह सुलभान्यश्मभवनान्यरण्यानीभाजामतिपतति भाग्यं किल गिरः Viś. Guṇā.29.
    -श्या A chaste and loyal wife. असूर्यंपश्यया मूर्त्या हृता, तां मृगयामहे Bk.6.98, cf. also Śiva. B.6.91.

    Sanskrit-English dictionary > असूर्यंपश्य _asūryampaśya

  • 33 आत्मन् _ātman

    आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः
    1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river).
    -2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8.
    -3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24.
    -4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below.
    -5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11.
    -6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2.
    -7 The person or whole body (con- sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66.
    -8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1.
    -9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.
    -1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason.
    -11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6.
    -12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her.
    -13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61.
    -14 Care, efforts, pain.
    -15 The sun.
    -16 Fire.
    -17 Wind, air.
    -18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen]
    -Comp. -अधीन a.
    1 dependent on oneself, independent.
    -2 sentient, existing.
    (-नः) 1 a son.
    -2 a wife's brother.
    -3 the jester or विदूषक (in dramatic literature).
    -अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33.
    -अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88.
    -अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1.
    -अपहारकः one who pre- tends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255.
    -आदिष्ट a. self-counselled. (
    -ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121.
    -आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2.
    -आराम a.
    1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23.
    -2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24.
    -आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām.
    -आश्रय a.
    1 dependent on oneself or on his own mind.
    -2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36.
    (-यः) 1 self dependence.
    -2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.
    -ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4.
    -उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3
    -उद्भव a. born or produced from oneself.
    (-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12.
    -2 Cupid.
    -3 sorrow, pain.
    (-वा) 1 daughter.
    -2 intellect.
    -3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद).
    -उपजीविन् m.
    1 one who lives by his own labour; Ms.7.138.
    -2 a day-labourer.
    -3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362).
    -4 an actor, public performer.
    -उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.
    - उपम a. like oneself. (
    -मः) a son.
    -औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32.
    -कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.
    -काम a.
    1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1.
    -2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1.
    -कार्यम् one's own business, private affair.
    -कृत a.
    1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23.
    -2 done against one's own self; Vāj.8.13.
    -गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (
    -तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6.
    -गतिः f.
    1 course of the soul's existence.
    -2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act.
    -गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).
    -गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair.
    -ग्राहिन् a. selfish, greedy.
    -घातः 1 suicide.
    -2 heresy.
    -घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥
    -2 a heretic.
    -घोषः 1 a cock (calling out to himself).
    -2 a crow.
    -3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm.
    -जः, -जन्मन् m.
    -जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28.
    -2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34.
    -3 a descendant; मृगयां वि<?>रन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1.
    -जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c.
    -2 the reasoning faculty, understanding.
    -जयः 1 one's own victory.
    -2 victory over oneself, self-denial or abnega- tion.
    -ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1.
    -ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.
    -ज्ञानम् 1 self-knowledge.
    -2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92.
    -3 true wisdom.
    -तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15.
    -2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.
    -तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17.
    -तुष्टि a. self-satisfied. (
    -ष्टिः f.) self-satisfaction.
    -त्यागः 1 self-sacrifice.
    -2 suicide.
    -त्यागिन् m. a.
    1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6.
    -2 a heretic, an unbeliever.
    -त्राणम् 1 self-preservation.
    -2 a body-guard; Rām.5.
    -दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68.
    -दर्शनम् 1 seeing oneself.
    -2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन.
    -दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2.
    -दानम् self-sacrifice, resigning oneself.
    -दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3.
    -देवता a tutelary deity.
    -द्रोहिन् a.
    1 self-tormenting, fretful.
    -2 suicide.
    -नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.
    -निन्दा self-reproach.
    -निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).
    -निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.
    -पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2.
    -पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).
    -प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13.
    -प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness.
    -2 title of an उपनिषद्.
    -प्रभ a. self-illuminated.
    -प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit.
    -2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.
    -प्रशंसा self-praise.
    -बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.
    -2 the soul, the self.
    -बोधः 1 spiritual knowledge.
    -2 knowledge of self.
    -3 N. of a work of Śaṅkarāchārya.
    -भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2.
    -2 the self proper, peculiar nature.
    -3 the body.
    -भू a. self-born, self-existent. (
    -भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81.
    -योनिः 1 N. of Brahmā;
    -2 N. of Viṣṇu.
    -3 N. of Śiva; Ś.7.35.
    -4 Cupid, god of love.
    -5 a son. (
    -भूः f.)
    1 a daughter.
    -2 talent, understanding.
    -भूत a.
    1 self-produced; peculiar, belonging to.
    -2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य).
    (-तः) 1 a son.
    -2 Cupid.
    (-ता) 1 a daughter.
    -2 talent.
    -भूयम् 1 peculiarity, own nature.
    -2 Brahman.
    -मात्रा a portion of the Supreme Spirit.
    -मानिन् a. self-respecting, respectable.
    -2 arro- gant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83.
    -मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः
    -2 soul, Supreme Spirit.
    -मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4.
    -मूलि n. the universe.
    -मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).
    -याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91.
    -योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7.
    -रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).
    -2 self protection.
    -लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239.
    -लोमन् 1 the hair of the body.
    -2 the beard.
    -वञ्चक a. self-deceiver.
    -वञ्चना self-delusion; self-deception.
    -वधः, -वध्या, -हत्या suicide.
    -वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15.
    -वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16.
    (-शः) 1 self-control, self-government.
    -2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.
    -वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64.
    -विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59.
    -विद् m.
    1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत<?>ह्येव Ch. Up.7.1.3.
    -2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116.
    -3 N. of Śiva.
    -विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43.
    -विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation.
    -वीर a.
    1 mighty, powerful, strong.
    -2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).
    -3 existent, sentient.
    (-रः) 1 a son.
    -2 wife's brother.
    -3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.
    -वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.
    -वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (
    -त्तिः f.)
    1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76.
    -2 action as regards oneself, one's own state or circum- stance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33.
    -3 practising one's own duties or occupation.
    -शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power.
    -2 illusion.
    -शल्या N. of a plant (शतावरी).
    -शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11.
    -श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging.
    -संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27.
    -संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25.
    -सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24.
    -सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8.
    -संतुष्ट a. self-sufficient.
    -सनि a. Ved. granting the breath of life.
    -सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13.
    -संदेहः 1 internal or personal doubt.
    -2 risk of life, personal risk.
    -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8.
    -2 Cupid, god of love.
    -3 epi- thet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.
    -4 the Supreme Being (परमात्मन्).
    (-वा) 1 a daughter.
    -2 understanding, intellect.
    -संपन्न a.
    1 self-possessed; Pt.1.49.
    -2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18.
    -संभावना self-conceit; K.
    -सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47.
    -सुख a. self-delighted. (
    -खम्) the highest bliss.
    -स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8.
    -हन् a.
    1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3.
    -2 a suicide, self-destroyer.
    -3 a heretic, unbeliever.
    -4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.
    -हननम्, -हत्या suicide.
    -हित a. beneficial to oneself. (
    -तम्) one's own good or welfare.

    Sanskrit-English dictionary > आत्मन् _ātman

  • 34 आनन्त्यम् _ānantyam

    आनन्त्यम् [अनन्त-ष्यञ्]
    1 Infinity, endlessness (in time, space or number); आनन्त्याद् व्यभिचाराच्च K. P.2.
    -2 Boundlessness.
    -3 Immortality, eternity; स चानन्त्याय कल्पते Śvet. Up.5.9; Ms.3.266;6.84,9.17; लोकानन्त्यं दिवः प्राप्तिः पुत्रपौत्रप्रपौत्रके Y.1.78,261; स्वधर्मः स्वर्गायानन्त्याय च Kau.1.3; न वयं साध्वि साम्राज्यं स्वाराज्यं भोज्यमप्युत । वैराज्यं पारमेष्ठयं च आनन्त्यं वा हरेः पदम् ॥ Bhāg.1.83.41.
    -4 An upper world, heaven, future happiness; यस्तु नित्यं कृतमतिर्धर्ममेवाभिपद्यते । अशङ्कमानः कल्याणि सो$मुत्रानन्त्य- मश्नुते Mb.

    Sanskrit-English dictionary > आनन्त्यम् _ānantyam

  • 35 आसद् _āsad

    आसद् 1 P.
    1 To sit down or near (with acc. or loc.).
    -2 To watch or lie in, wait for य आसीदन्ति दम्पती Rv.1.85.32.
    -3 To approach, reach, to go to or towards (a place &c.); हिमालयस्यालयमाससाद Ku.7.69; Bk.7.31; Śi.2.2; आसनम् R.6.4,53; 11.23.
    -4 To meet with, find, form; सख्यम् R.5.6; 14.25; अपायम् Bk.3.26 suffering; केचिद् वेपथुमासेदुः 4.43.
    -5 To encounter, attack.
    -6 To commence, undertake.
    -7 To place. -1 P. or -Caus.
    1 (a) To meet with, find; मृत्युभयमासादितः Bhāg. (b) To get, obtain; अमरगणनालेख्यमासाद्य R.8.95; Ms.4.227; धनम्, सुखम् &c.
    -2 To approach, go to, reach; नक्रः स्वस्थान- मासाद्य गजेन्द्रमपि कर्षति; ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकम् Bg.9.2.; Me.36; Bk.8.37.
    -3 To overtake, come up with; अनेन रथवेगेन पूर्वप्रस्थितं वैनतेयमप्यासादयेयम् V.1, Ve.3.9.
    -4 To encounter, attack; आसादितौ कथं ब्रूतं न गजैः कूलमुद्रुजैः Bk.6.95.
    -5 To effect, occasion, accomplish.
    -6 To make one sit down (Ved.).
    -7 To put on, wear: आसाद्य कवचं दिव्यं सहस्रार्कसमद्युति; Rām.7.6.64.

    Sanskrit-English dictionary > आसद् _āsad

  • 36 आस्पदम् _āspadam

    आस्पदम् [आ-पद्-घ सुट् च]
    1 A place, site, seat, room; तस्यास्पदं श्रीर्युवराजसंज्ञितम् R.3.36; ध्यानास्पदं भूतपतेर्विवेश Ku.3.43,5.1,48,69; कथं तादृशानां गिरि वैतथ्यमास्पदं कुर्यात् K.174; राजन्यास्पदमलभत Dk.16 obtained a hold on the king.
    -2 (Fig.) An abode, subject, receptacle; निधनता सर्वापदामास्पदम् Mk.1.14; करिण्यः कारुण्यास्पदम् Bv.1.2. आस्पदं त्वमसि सर्वसंपदाम् Ki.13.39; so दोष˚, उपहास˚ &c.
    -3 Rank, position, station; काव्यार्थभावनेनायमपि सभ्यपदास्प- दम् D.
    -4 Dignity, authority, office; लब्धास्पदो$स्मीति विवादभीरोः M.1.17.
    -5 Business, affair.
    -6 Prop, sup- port.
    -7 The tenth place from the लग्न (in Astrol.) q. v.

    Sanskrit-English dictionary > आस्पदम् _āspadam

  • 37 आहार्य _āhārya

    आहार्य pot. p.
    1 To be taken or seized. अनीहया गताहार्यनिर्वर्तितनिजक्रियः Bhāg.1.86.14.
    -2 To be fetched or brought near.
    -3 To be extracted or removed.
    -4 To be pervaded (व्याप्य).
    -5 Artificial, adventitious, incidental, external, accessary; आहार्यशोभारहितैरमायैः Bk. 2.14; न रम्यमाहार्यमपेक्षते गुणम् Ki.4.23; निसर्गसुभगस्य किमा- हार्यकाडम्बरेण Malli. on Ku.7.2.
    -6 Purposed, intended (as for instance, the identification or आरोप of उपमान or उपमेय in रूपक of which the speaker is fully cognisant); अयं चन्द्रो मुखमित्यादौ चन्द्रभिन्ने मुखे चन्द्राभेदज्ञानं तच्चाहार्यमेव Tv.
    -7 Conveyed or effected by decoration or ornamenta- tion, one of the 4 kinds of अभिनय q. v.
    -8 To be eaten.
    -9 To be worshipped (as Agni).
    -र्यः A kind of bandage (बन्ध).
    -र्यम् 1 Any disease to be treated by means of extracting.
    -2 Extraction.
    -3 A vessel.
    -4 The ornamentative part of the drama, such as dress, decoration &c.
    -शोभा Adventitious beauty (not natural).

    Sanskrit-English dictionary > आहार्य _āhārya

  • 38 इह _iha

    इह ind. [इदं-ह इशादेशः P.V.3.11 Sk.]
    1 Here (referring to time, place or direction); in this place or case. नेहाभिक्रमनाशो$स्ति Bg.2.4.
    -2 In this world (opp. परत्र or अमुत्र); oft. with जगति; K.35.
    -3 In this case; in this book or system.
    -4 Now, at this time. [cf. Zend. idha].
    -Comp. -अमुत्र ind. in this world and the next world, here and there; cf. इहामुत्रार्थभोगविरागः । शाङ्करभाष्य on ब्रह्मसूत्र 1.1.1.
    - आगत a. come here.
    -इह ind. here and there, now and then, repeatedly. ˚मातृ a.
    1 whose mother is here and there, that is, every- where; समानो वां जनिता भ्रातरा युवं यमाविहेहमातरा Rv.6.59.2.
    -2 of whose mothers one is here and one there.
    -कालः this life.
    -क्रतु, -चित्त a. whose intentions or thoughts are centred in this world or place, इहैवैधि धनसनिरिहचित्त इहक्रतुः Av.18.4.38.
    -भव or
    -तन a. belonging to this world.
    -लोकः this world or life; ˚के in this world; cf. श्रेयो भोक्तुंभैक्ष्यमपीह लोके Bg.2.5.
    -समये ind. here, now, at such a time as this.
    -स्थ a. standing here.
    -स्थान a. one whose residence is on the earth.

    Sanskrit-English dictionary > इह _iha

  • 39 उपज्मन् _upajman

    उपज्मन् a. Ved. Striding or stepping upon, वं शूरस्तातौ यमपामुपज्मन्यं विप्रासो वाजयन्ते स इन्द्रः Sv.1.4.1.5.6.

    Sanskrit-English dictionary > उपज्मन् _upajman

  • 40 कपिः _kapiḥ

    कपिः [कप्-इन् नलोपः; Uṇ.4.143.]
    1 An ape, a monkey; कपेरत्रासिषुर्नादात् Bk.9.11.
    -2 An elephant.
    -3 A species of Karañja.
    -4 Incense, storax or im- pure benzoin (शिलारस).
    -5 The sun.
    -6 N. of Viṣṇu.
    -पिः f.
    -पी A female monkey.
    -Comp. -आख्यः In- cense.
    -इज्यः an epithet of (1) Rāma; (2) Sugrīva.
    -आसम् The buttocks of an ape; यथा कप्यासं पुण्डरीकमेव Ch. Up.1.6.7.
    -इन्द्रः (the chief of monkeys) an epithet of (1) Hanumat; नश्यन्ति ददर्श वृन्दानि कपीन्द्रः Bk.1.12; (2) of Sugrīva; व्यर्थं यत्र कपीन्द्रसख्यमपि मे U.3.45; (3) of Jāmbuvat.
    -कच्छुः f. N. of a plant.
    -कन्दुकम् the skull.
    -केतन, -ध्वजः N. of Arjuna; Bg.1.2.
    -चूडा, -चूतः the hog plum tree (Mar. अंबाडा)
    -जः, -तैलम् -नामन् n. storax or benzoin.
    -प्रभुः 1 An epithet of Rāma.
    -2 of Sugrīva.
    -रथः an epithet of (1)Rāma; (2) Arjuna.
    -लोमन् f. a kind of perfume.
    -लोहम् Brass.
    -वक्त्रः N. of Nārada.
    -शाकः, -कम् a cabbage.
    -शीर्षम् the upper part (coping) of a wall. having a sphere like the head of a monkey; Kau. A. 1.3.
    -शीर्षकम् vermilion (Mar. हिंगूळ).
    -शीर्ष्णी a kind of musical instrument.

    Sanskrit-English dictionary > कपिः _kapiḥ

Страницы

См. также в других словарях:

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»