भावनारायणमाहात्म्य

ऊष्मायणम् The hot season.

चान्द्रायणम् [चन्द्रस्यायनमिवायनमत्र पूर्वपदात् संज्ञायां णत्वम् संज्ञायां दीर्घः स्वार्थे अण् वा Tv.] A religious observance or expiatory penance regulated by the moon's age (the period of its waxing and waning); (in it the daily quantity of food, which consists of fifteen mouthfuls at the full moon, is diminished by one mouthful every day during the dark fortnight till it is reduced to zero at the new moon, and is increased in like manner during the bright fortnight); cf. Y.3.324 et seq. and Ms.11.217.

तुरायणम् 1 Non-attachment to any object or pursuit (असंग).

-2 A kind of sacrifice; Ms.6.1.

-3 A kind of vow (व्रत); Mb.13.13.34.

प्रायणम् 1 Entrance, beginning, commencement.

-2 The path of life.

-3 Voluntary death; पुत्रे राज्यं समासृज्य कुर्वीत प्रायणं रणे Ms.9.323.

-4 Taking refuge, refuge; प्रायणं हि सतामहम् Bhāg.11.11.48;6.5.31.

-5 Death; मनुष्येषु प्रायणान्तमोङ्कारमभिध्यायीत Praśna Up.5.1.

-6 A kind of food (prepared in milk); प्रायणं भगवत्प्रोक्तं भुञ्जते वा$ग्रभोजनम् Mb.12.335.25.

मेत्रायणम् Benevolence; समः सर्वेषु भूतेषु मैत्रायणगतिश्चरेत् Mb.12.16.27. (

-णाः m. pl.) N. of a Vedic school; also मैत्रायणी.

राघवायणम् The Rāmāyaṇa.

रायणम् 1 Sounding, making noice.

-2 Pain.

ind. (fr. āgrahāyaṇī with upa Pāṇ. 5-4, 110), near the day of full moon in the month A.-grahāyaṇa

m. N. of an author;

n. N. of wk.

n. N. of wks.

mfn. written orﾠ composed by Sāyaṇa-mādhava Sarvad.

उत्तर a. [उद्-तरप्]

1 Being or produced in the north, northern (declined like a pronoun).

-2 Upper, higher P.I.1.34 (opp. अधर); उत्तरे-अधरे दन्ताः Śat. Br.; अवनतोत्तरकायम् R.9.6; P.II.2.1.

-3 (a) Later-latter, following, subsequent (opp. पूर्व); पूर्वमेघः, उत्तरमेघः, ˚मीमांसा; उत्तरार्धः &c. ˚रामचरितम् later adventures of Rāma U.1.2; पूर्वः उत्तरः former-latter H.1.9; एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम् Ms.2.136. (b) Future; concluding; ˚कालः subsequent time; ˚फलम्; ˚वचनम् a reply.

-4 Left (opp. दक्षिण).

-5 Superior, chief, excellent; dominant, power- ful. आनयेङ्गुदिपिण्याकं चीरमाहर चोत्तरम् Rām.2.13.2; वाद्यमानेषु तूर्येषु मल्लतारोत्तरेषु च Bhāg.1.42.36.

-6 Exceeding, transgressing, beyond; तर्कोत्तराम् Mv.2.6.

-7 More, more than (generally as the last member of a comp. with numerals); षडुत्तरा विंशतिः 26; अष्टोत्तरं शतं 18; दशनागबलाः केचित् केचिद्दशगुणोत्तराः Rām.5.43.22.

-8 Accompanied or attended with, full of, consisting chiefly of, followed by (at the end of comp.); राज्ञां तु चरितार्थता दुःखोत्तरैव Ś.5; चषकोत्तरा R.7.49; अस्रोत्तर- मीक्षिताम् Ku.5.61; उत्सवोत्तरो मङ्गलविधिः Dk.39,166; K.311; H.1.15; प्रवाल ˚पुष्पशय्ये R.6.5 over spread with; धर्मोत्तरम् 13.7 rich in; 18.7; कम्प ˚ 13.28;17.12; 19.23.

-9 To be crossed over.

-रः 1 Future time, futurity.

-2 N. of Viṣṇu.

-3 N. of Śiva.

-रा 1 The north; अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा Ku.1.1.

-2 A lunar mansion.

-3 N. of the daughter of Virāṭa and wife of Abhimanyu.

-4 N. of a plant (Mar. पिंपरी).

-रम् 1 An answer, reply; प्रचक्रमे च प्रतिवक्तुमुत्तरम् R.3.47; उत्तरादुत्तरं वाक्यं वदतां संप्रजायते Pt.1.6; a reply is suggested to a reply वचस्तस्य सपदि क्रिया केवलमुत्तरम् Śi.

-2 (In law) Defence, a rejoinder.

-3 The last part or following member of a compound.

-4 (In Mīm.) The fourth member of an अधिकरण q. v. the answer.

-5 The upper surface or cover.

-6 Con- clusion.

-7 Remainder, rest, what followed or took place next; शान्तमथवा किमिहोत्तरेण U.3.26.

-8 Superiority, excellence.

-9 Result, the chief or prevalent result or characteristic.

-1 Excess, over and above; see above (उत्तर a. 8).

-11 Remainder, difference (in arith.).

-12 A rectangular moulding (Mānasāra 13.67.)

-13 The next step, further action; उत्तरं चिन्तयामास वानरो मरुतात्मजः Rām.5.13.59.

-14 A cover (आच्छादन); सू<?>स्करं सोत्तरबन्धुरेषम् Mb.6.6.9.

-रम् ind.

1 Above.

-2 Afterwards, after; तत उत्तरम्, इत उत्तरम् &c. शापं तं ते$भिविज्ञाय कृतवन्तः किमुत्तरम् Mb.1.36.1.

-Comp. -अगारम् An upper room, garet.

- अधर a. higher and lower (fig. also). (

-रौ du.) the upper and under lip, the two lips; पुनर्विवक्षुःस्फुरितोत्तराधरः Ku.5.83 (स्फुरण- भूयिष्ठो$धरो यस्य Malli.).

-अधिकारः, -रिता, -त्वम् right to property, heirship, inheritance.

-अधिकारिन् m. an heir or claimant (subsequent to the death of the ori- ginal owner).

-अपरा north-west.

-अभिमुख a. Turned towards the north.

-अयनम् (˚यणं. न being changed to ण)

1 the progress of the sun to the north (of the equator); अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् Bg.8.24. cf. भानोर्मकरसंक्रान्तेः षण्मासा उत्तरायणम् । कर्कादेस्तु तथैव स्यात् षण्मासा दक्षिणायनम् ॥

-2 the period or time of the sum- mer solstice.

-अरणिः, -णी f. the upper अरणि (which by cutting becomes the प्रमन्थ or churner); दारुपात्राणि सर्वाणि अरणिं चोत्तरारणिम् (दत्त्वा) Rām.6.111.116.

-अर्थ a. for the sake of what follows.

-अर्धम् 1 the upper part of the body.

-2 the northern part.

-3 the latter half (opp. पूर्वार्ध).

-4 the further end.

-अर्ध्य a. being on the northern side.

-अहः the following day.

-आभासः a false reply, an indirect, evasive, or prevaricating reply. ˚ता, -त्वम् the semblance of a reply without reality.

-आशा the northern direction. ˚अधिपतिः, -पतिः the regent of the northern direction, an epithet of Kubera.

-आषाढा 1 the 21st lunar mansion consisting of three stars.

-2 N. of bread-fruit or Jak tree (Mar. फणस).

-आसङ्गः 1 an upper garment; कृतोत्तरासङ्गम् K.43; Śi.2.19; Ku.5.16.

-2 contact with the north.

- इतर a. other than उत्तर i. e. southern. (

-रा) the southern direction.

-उत्तर a. [उत्तरस्मादुत्तरः]

1 more and more, higher and higher, further and further.

-2 successive, ever increasing; ˚स्नेहेन दृष्टः Pt. 1; Y.2.136.

(-रम्) 1 a reply to an answer, reply on reply; अलमुत्तरोत्तरेण Mu.3.

-2 conversation, a rejoinder.

-3 excess, exceeding quantity or degree.

-4 succession, gradation, sequence.

-5 descending. (

-रम्) ind. higher and higher, in constant continuation, more and more. उत्तरोत्तरमुत्कर्षः K. P.1; उत्तरोत्तरं वर्धते H.1.

-उत्तरिन् a.

1 ever-increasing.

-2 one following the other.

-ओष्ठः the upper lip (उत्तरो-रौ-ष्ठः). Vārt. on P.VI.1.94. ओत्वोष्ठयोस्समासे वा

-काण्डम् the seventh book of the Rāmāyaṇa.

-कायः the upper part of the body; तं वाहनादवनतोत्तरकायमीषत् R.9.6.

-कालः 1 future time.

-2 time calculated from one full moon to another.

-कुरु (m. pl.) one of the nine divisions of the world, the country of the northern Kurus (said to be a country of eternal beatitude).

-कोसलाः (m. pl.) the northern Kosalas; पितुरनन्तरमुत्तरकोसलान् R.9.1.

-कोशला the city of Ayodhyā; यदुपतेः क्व गता मथुरा पुरी रघुपतेः क्व गतोत्तरकोशला ॥ Udb.

-क्रिया funeral rites, obsequies.

-खण्डम् the last section of book.

-खण्डनम् refutation.

-गीता N. of a section of the sixth book of the Mahābhārata.

-ग्रन्थः supplement to a work.

-च्छदः a bed-covering, covering (in general); शय्योत्तरच्छदविमर्द- कृशाङ्गरागम् R.5.65,17.21; नागचर्मोत्तरच्छदः Mb.

-ज a. born subsequently or afterwards; चतुर्दश प्रथमजः पुनात्युत्तरजश्च षट् Y.1.59.

-ज्या the versed sine of an arc (Wilson); the second half of the chord halved by the versed sine (B. and R.).

-ज्योतिषाः (m. pl.) the northern Jyotiṣas.

-ततिः f. Ectype (lit. subequent proceedings) उत्तरस्यां ततौ तत्प्रकृतित्वात् MS.1.4.25. शबर explains उत्तरस्यां ततौ as विकृतौ),

-तन्त्रम् N. of a supplementary section in the medical work of Suśruta.

-तापनीयम् N. of the second part of the नृसिंहतापनीयो- पनिषद्.

-दायक a. replying, disobedient, pert, imperti- nent; दुष्टा भार्या शठं मित्रं भृत्याश्चोत्तरदायकाः H.2.11.

-दिश् f. the north.

˚ईशः, -पालः 1 Kubera, the regent of the north.

-2 the planet बुध. ˚बलिन्

1 the planet Venus.

-2 the moon.

-देशः the country towards the north.

-धेय a. to be done subsequently.

-नारायणः the second part of the नारायणसूक्त or पुरुषसूक्त (Rv.1.9.).

-पक्षः 1 the northern wing or side.

-2 the dark half of a lunar month.

-3 the second part of an argument, i. e. a reply, the reason pro. (opp. पूर्वपक्ष); प्रापयन् पवनव्याधेर्गिरमुत्तरपक्षताम् Śi.2.15.

-4 a demonstrated truth or conclusion.

-5 the minor proposition in a syllogism.

-6 (in Mīm.) the fifth member of an Adhikaraṇa, q. v.

-पटः 1 an upper garment.

-2 a bed-covering (उत्तरच्छदः).

-पथः the northern way, way leading to the north; the northern country; P.V.1 77. उत्तरपथेनाहृतं च.

-पथिक a. travelling in the northern country.

-पदम् 1 the last member of a compound.

-2 a word that can be compounded with another.

-पदिक, -पदकीय a. relating to, studying, or knowing the last word or term.

-पर्वतकम् A variety of hides. Kāu. A.2.11.

-पश्चार्धः the northwestern half.

-पश्चिम a. northwestern. (

-मः) the north-western country. (

-मा) [उत्तरस्याः पश्चिमायाश्च दिशोन्तरालम्] the north-west; आलोकयन्नुत्तरपश्चिमेन Mb.12.335.8.

-पादः the second division of a legal plaint, that part which relates to the reply or defence; पूर्वपक्षः स्मृतः पादो द्वितीयश्चोत्तरः स्मृतः । क्रियापादस्तृतीयः स्याच्चतुर्थो निर्णयः स्मृतः ॥

-पुरस्तात् ind. north-eastward (with gen.).

-पुराणम् N. of a Jaina work.

-पुरुषः = उत्तमपुरुषः q. v.

-पूर्व a. north-eastern. (

-र्वा) the north-east.

-प्रच्छदः a cover lid, quilt.

-प्रत्युत्तरम् 1 a dispute, debate, a rejoinder, retort.

-2 the pleadings in a law-suit.

-फ (फा) ल्गुनी the twelfth lunar mansion consisting of two stars (having the figure of a bed).

-भागः The second part.

-भाद्रपद्, -दा 1 the 26 th lunar mansion consisting of two stars (figured by a couch).

-2 N. of a plant (Mar. कडुनिंब).

-मन्द्रा a loud but slow manner of singing. ˚मन्द्राद्या a. particular मूर्च्छना in music.

-मात्रम् a mere reply.

-मीमांसा the later Mīmāmsā, the Vedānta Philosophy, an inquiry into the nature of Brahman or Jñāna Kāṇḍa (distinguished from मीमांसा proper which is usually called पूर्वमीमांसा).

-युगम् A particular measure (= 13 Aṅgulas).

-रहित a. without a reply.

-रामचरितम् -त्रम् N. of a celebrated drama by Bhavabhūti, which describes the later life of Rāma.

-रूपम् The second of two combined vowels or consonants.

-लक्षणम् the indication of an actual reply.

-लोमन् a. having the hair turned upwards.

-वयसम्, -स् n. old age, the declining period of life.

-वरितः a kind of small syringe.

-वल्ली f. N. of the second section of the काठकोपनिषद् when divided into two अध्यायs.

-वस्त्रम्, -वासस् n. an upper garment, mantle, cloak; जग्राह तामुत्तरवस्त्रदेशे Mb.3.268. 24.

-वादिन् m.

1 a defendant, respondent; (Opp. पूर्ववादिन्.) साक्षिषूभयतः सत्मु साक्षिणः पूर्ववादिनः । पूर्वपक्षे$धरीभूते भवन्त्युत्तरवादिनः ॥ Y.2.17.

-2 one whose claims are of later date than another's.

-विद् -वेदन or

वेदिन् An elephant sensitive to slight stimuli (Mātaṅga L.1.29; 9.39).

-वीथिः f. The northern orbit; Bṛi. S.

-वेदिः 1 the northern altar made for the sacred fire.

-2 N. of a Tīrtha near the कुरुक्षेत्र.

-सक्थम् the left thigh.

-संझित a. denoted or named in reply (as a witness). (

-तः) hearsay-witness.

-साक्षिन् m.

1 a witness for the defence.

-2 a witness deposing to facts from the reports of others.

-साधक a.

1 finishing what remains or follows, assisting at a ceremony.

-2 who or what proves a reply. (

-कः) an assistant, helper

-हनुः Ved. the upper jaw-bone.

उत्तर a.

1 Crossing over.

-2 To be crossed over, as in दुरुत्तर.

पर a. [पॄ-भावे-अप्, कर्तरि अच्-वा] (Declined optional- ly like a pronoun in nom. voc. pl., and abl. and loc. sing. when it denotes relative position)

1 Other, differ- ent, another; see पर m also.

-2 Distant, removed, remote; अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः Bg.4.4.

-3 Beyond, further, on the other side of; म्लेच्छदेशस्ततः परः Ms.2.23;7.158.

-4 Subsequent, following, next to, future, after (usually with abl.); बाल्यात् परामिव दशां मदनो$ध्युवास R.5.63; Ku.1.31.

-5 Higher, superior; सिकतात्वादपि परां प्रपेदे परमाणुताम् R.15.22; इन्द्रियाणि पराण्याहु- रिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ Bg.3.42.

-9 Highest, greatest, most distinguished, pre-eminent, chief, best, principal; क्षत्रात् परं नास्ति Bṛi. Up.1.4.11. न त्वया द्रष्टव्यानां परं दृष्टम् Ś.2; Ki.5.18; परतो$पि परः Ku.2.14 'higher than the highest'; 6.19; Ś7.27.

-7 Having as a following letter or sound, followed by (in comp.).

-8 Alien, estranged, stranger.

-9 Hostile, inimical, adverse,

-1 Exceeding, having a surplus or remainder, left over; as in परं शतम् 'exceeding or more than a hundred.

-11 Final, last.

-12 (At the end of comp.) Having anything as the highest ob- ject, absorbed or engrossed in, intent on, solely devoted to, wholly engaged or occupied in; परिचर्यापरः R.1.91; so ध्यानपर, शोकपर, दैवपर, चिन्तापर &c.

-रः 1 Another person, a stranger, foreigner; oft. in pl. in this sense; यतः परेषां गुणग्रहीतासि Bv.1.9; Śi.2.74; see एक, अन्य also.

-2 A foe, an enemy, adversary; उत्तिष्ठमानस्तु परो नोपेक्ष्यः पथ्यभिच्छता Śi.2.1; Pt.2.158; R.3.21.

-3 The Almighty; तावदध्यासते लोकं परस्य परचिन्तकाः Bhāg.3.32.8.

-रम् 1 The highest point or pitch, culminating point.

-2 The Supreme Sprit; तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत् परम् Bg.5.16.

-3 Final beatitude; असक्तो ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः Bg.3.19.

-4 The secondary meaning of a word.

-5 (In logic) One of the two kinds of सामान्य or generality of notion; more extensive kind, (comprehending more objects); e. g. पृथ्वी is पर with respect to a घट).

-6 The other or future world; परासक्ते च वस्तस्मिन् कथमासीन्मनस्तदा Mb.6.14.55. Note-- The acc., instr. and loc. singulars of पर are used adverbi- ally; e. g. (a) परम्

1 beyond, over, out of (with abl.); वर्त्मनः परम् R.1.17.

-2 after (with abl.); अस्मात् परम् Ś.6.24; R.1.66;3.39; Me.12; भाग्यायत्त- मतः परम् Ś.4.17; ततः परम् &c.

-3 thereupon, there- after.

-4 but, however.

-5 otherwise.

-6 in a high degree, excessively, very much, completely, quite; परं दुःखितो$स्मि &c.

-7 most willingly.

-8 only.

-9 at the utmost. (b) परेण

1 farther, beyond, more than; किं वा मृत्योः परेण विधास्यति Māl.2.2.

-2 afterwards; मयि तु कृतनिधाने किं विदध्याः परेण Mv.2.49.

-3 after (with abl.) स्तन्यत्यागात् परेण U.2.7. (c) परे

1 afterwards, thereupon; अथ तेन दशाहतः परे R.8.73.

-2 in future.

-Comp. -अङ्गम् the hinder part of the body.

-अङ्गदः an epithet of Śiva.

-अणुः See परमाणु; Bhāg.1.14.11.

-अदनः a horse found in the country of Persia or Arabia.

-अधिकारचर्चा officiousness, meddlesomeness.

-अधीन a. dependent on another, subject, subservient; अन्नमेषां पराधीनं देयं स्याद्भिन्नभाजने Ms.1.54,83; H.1.119.

-अन्तः final death. (

-ताः) m. (pl.) N. of a people.

-अन्तकः an epithet of Śiva.

-2 a frontier.

-अन्तकालः the time of death; ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे Muṇḍ.3.2.6.

-अन्न a. living or subsisting on another's food. (

-न्नम्) the food of another; परगृहललिताः परान्नपुष्टाः Mk.4.28. ˚परिपुष्टता being fed with the food of others; Y.3.241. ˚भोजिन् a. subsisting on the food of others; रोगी चिरप्रवासी परान्नभोजी परावसथशायी । यज्जीवति तन्मरणं यन्मरणं सो$स्य विश्रामः ॥ H.1.12.

- अपर a.

1 far and near, remote and proximate.

-2 prior and posterior.

-3 before and beyond, earlier and later.

-4 higher and lower, best and worst. (

-रः) a Guru of an intermediate class. (

-रम्) (in logic) a property intermediate between the greatest and smallest numbers, a species (as existing between the genus and individual); e. g. पृथ्वी which is पर with 1respect to a घट is अपर with respect to द्रव्य; द्रव्यत्वादिक- जातिस्तु परापरतयोच्यते Bhāṣā. P.8.

-अभिध्यानम् self-conceit; high opinion for self or body (देहाभिमान); स्वयं पराभिध्यानेन विभ्रंशितस्मृतिः Bhāg.5.14.1.

-अमृतम् rain.

- अयण (अयन) a.

1 attached or devoted to, adhering to.

-2 depending on, subject to.

-3 intent on, solely devoted to or absorbed in (at the end of comp.); प्रभुर्धनपरायणः Bh.2.56; so मोह˚; अथ मोहपरायणा सती विवशा कामवधूर्विबोधिता Ku.4.1; अग्निहोत्र˚ &c.

-4 connected with.

-5 being a protector (त्राता); अबर्हाश्चरणैर्हीनाः पूर्वेषां वः परायणाः Mb.1.23.4.

-6 leading or conducive to.

-(णम्) 1 the principal or highest objest, chief aim, best or last resort; एतत् परायणम् Praśna Up.1.1; तपसश्च परायणम् Rām.1.21.1; Mb.12.179.12.

-2 essence, sum.

-3 Ved. going away, departure, exit.

-4 firm devotion.

-5 a universal medicine, panacea.

-6 a religious order.

-अर्थ a.

1 having another aim or meaning.

-2 intended or designed for another, done for another.

(-र्थः) 1 the highest interest or advan- tage.

-2 the interest of another (opp. स्वार्थ); स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सतामग्रणीः Subhāṣ.; R.1.29.

-3 the chief or highest meaning.

-4 the highest object (i.e. sexual intercourse).

-5 the supreme good (मोक्ष); ज्ञात्वा प्रजहि कालेन परार्थमनुदृश्य च Mb.12.288.9.

-6 Something else. Hence परार्थता or परार्थत्व means 'being subsidiary to something else; परार्थता हि गुणभावः ŚB. on MS.4.3.

-7 an object which is meant for another's use (Sāṅ. Phil.); सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात् Sāṅ. K.17. ˚वादिन् a. speaking for another; mediator, substitute.

-अर्थिन् a. striving for the supreme good. (

-र्थम् -र्थे) ind. for the sake of another.

-अर्धम् 1 the other part (opp. पूर्वार्ध); the latter half; दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् Bh.2.6.

-2 a particular high number; i. e. 1,,,,,; एकत्वादिपरार्धपर्यन्ता संख्या T. S.

-अर्धक a. One half of anything.

-अर्ध्य a.

1 being on the farther side or half.

-2 most distant in number; हेमन्तो वसन्तात् परार्ध्यः Śat. Br.

-3 most excellent, best, most exalted, highly esteemed, highest, supreme; R.3.27;8.27;1.64;16;39; आबद्धप्रचुरपरार्ध्यकिंकिणीकः Śi.8.45.

-4 most costly; Śi.4.11; श्रियं परार्ध्यां विदधद् विधातृभिः Bu. Ch.1.1.

-5 most beautiful or lovely, finest; R.6.4; परस्परस्पर्धिपरार्ध्यरूपाः पौरस्त्रियो यत्र विधाय वेधाः Śi.3.58.

-6 Divine: असावाटीत् सङ्ख्ये परार्ध्यवत् Bk.9.64.

(-र्ध्यम्) 1 a maximum.

-2 an infinite number.

- अवर a.

1 far and near; परावराणां स्रष्टारं पुराणं परमव्ययम् Mb.1.1.23.

-2 earlier and later.

-3 prior and posterior or subsequent.

-4 higher and lower.

-5 traditional; पुनाति पङ्क्तिं वंश्यांश्च सप्त सप्त परावरान् Ms.1. 15.

-6 all-including; परावरज्ञो$सि परावरस्त्वम् Mb.3.232. 18. (

-रा) descendants.

(-रम्) 1 cause and effect.

-2 the whole extent of an idea.

-3 the universe.

-4 totality. ˚ज्ञ, ˚दृश् a. knowing both the past and the future; परावरज्ञो ब्रह्मर्षिः Mb.1.6.5.

-अवसथ- शायिन् a. sleeping in another's house; H.1.12.

-अहः the next day.

-अह्णः the afternoon, the latter part of the day.

-आगमः attack of an enemy.

-आचित a. fostered or brought up by another. (

-तः) a slave.

-आत्मन् m. the Supreme Spirit.

-आयत्त a.

1 depend- ent on another, subject, subservient; परायत्तः प्रीतेः कथमिव रसं वेत्तु पुरुषः Mu.3.4.

-2 Wholly subdued or over- whelmed by.

-आयुस् m. an epithet of Brahman; नाहं परायुर्ऋषयो न मरीचिमुख्या जानन्ति यद्विरचितं खलु सत्त्वसर्गाः Bhāg.8.1.12.

-आविद्धः 1 an epithet of Kubera.

-2 of Viṣṇu.

-आश्रय a. dependent upon another.

(-यः) 1 dependence upon another.

-2 the retreat of enemies. (

-या) a plant growing on another tree.

-आसङ्गः dependence upon another.

-आस्कन्दिन् m. a thief, robber.

- इतर a.

1 other than inimical; i. e. friendly, kind.

-2 one's own; विधाय रक्षान् परितः परेतरान् Ki.1.14.

-ईशः 1 an epithet of Brahman.

-2 of Viṣṇu.

-इष्टिः N. of Brahman.

-इष्टुका a cow which has often calved.

-उत्कर्षः another's prosperity.

-उद्वहः the Indian cuckoo.

-उपकारः doing good to others, benevolence, beneficence, charity; परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्.

-उपकारिन् a. benevolent, kind to others.

-उपजापः causing dissension among enemies; परोपजापात् संरक्षेत् प्रधानान् क्षुद्रकान् अपि Kau. A.1.13.

-उपदेशः advising others; परोपदेशे पाण्डित्यम्.

-उपरुद्ध a. besieged by an enemy.

-उपसर्पणम् approaching another; begging.

-ऊढा another's wife.

-एधित a. fostered or brought up by another.

(-तः) 1 a servant.

-2 the (Indian) cuckoo.

-कर्मन् n. service for another. ˚निरतः a servant.

-कलत्रम् another's wife. ˚अभिगमनम् adultery; वरं क्लैब्यं पुसां न च परकलत्राभिगमनम् H.1.116.

-कायप्रवेशनम् entering another's body (a supernatural art).

-कारः The deeds of the enemy; राज्ञः समीपे परकारमाह प्रज्ञापनैषा विबि- धोपदिष्टा Kau. A.2.1.

-कार्यम् another's business or work. ˚निरतः

1 a benevolent man.

-2 a slave, servant.

-काल a. relating to a later time, mentioned later.

-कृतिः an example or precedent, a passage descriptive of the doings of men; MS.6.7.26.

-क्रमः doubling the second letter of a conjunction of consonants.

-क्रान्तिः f. inclination of the ecliptic.

-क्षेत्रम् 1 another's body.

-2 another's field; ये$क्षेत्रिणो बीजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः । ते वै सस्यस्य जातस्य न लभन्ते फलं क्वचित् ॥ Ms.9.49.

-3 another's wife; तौ तु जातौ परक्षेत्रे Ms.3.175.

-गामिन् a.

1 being with another.

-2 relating to another.

-3 beneficial to another.

-गुण a. beneficial to another. (

-णः) the virtue of another; परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यम् Bh.2.78.

-ग्रन्थिः joint (as of a finger); an articu- lation.

-ग्लानिः f. subjugation of an enemy; आत्मोदयः परग्लानिर्द्वयं नीतिरितीयती Śi.2.3.

-चक्रम् 1 the army of an enemy.

-2 invasion by an enemy, one of the six itis q. v.

-3 a hostile prince.

-छन्द a. dependent.

(-दः) 1 the will of another.

-2 dependence. ˚अनुवर्तनम् following the will of another.

-छिद्रम् a weak or vulnerable point of another, a defect in another.

-ज a.

1 stranger.

-2 coming from a foe.

-3 inferior.

-जनः a stranger (opp. स्वजन); शक्तः परजने दाता Ms.11.9.

-जन्मन् n. a future birth.

-जात a.

1 born of another.

-2 dependent on another for livelihood. (

-तः) a servant.

-जित a.

1 conquered by another.

-2 main- tained by another. (

-तः) the (Indian) cuckoo.

-तन्त्र a. dependent on another, dependent, subservient.

-तन्त्रम् (a common group of) subsidiaries belonging to another; जैमिनेः परतन्त्रापत्तेः स्वतन्त्रप्रतिषेधः स्यात् MS.12.1.8. (see तन्त्रम्).

-तर्ककः a suppliant, beggar; Dānasāgara, Bib- liotheca Indica, 274, Fascicule 1, p.15; also परतर्कुक.

-तल्पगामिन् m. One who approaches another man's wife.

-तार्थिकः The adherent of another sect.

-दाराः m. (pl.) another's wife; ˚अभिगमनम्, ˚अभिमर्षः Adultery.

-दारिन् m. an adulterer.

-दुःखम् the sorrow or grief of another; विरलः परदुःखदुःखितो जनः; महदपि परदुःखं शीतलं सम्यगाहुः V.4.13.

-देवता the Supreme Being.

-देशः a hostile or foreign country.

-देशिन् m. a foreigner.

-द्रोहिन्, -द्वेषिन् a. hating others, hostile, inimical.

-धनम् another's property.

-धर्मः 1 the religion of another; स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः Bg.3.35.

-2 another's duty or business.

-3 the duties of another caste; परधर्मेण जीवन् हि सद्यः पतति जातितः Ms.1.97.

-ध्यानम् absolute meditation or contemplation; ध्येये मनो निश्चलतां याति ध्येयं विचिन्तयत् । यत् तद् ध्यानं परं प्रोक्तं मुनिभिर्ध्यानचिन्तकैः ॥ Garuḍa P.

-निपातः the irregular posteriority of a word in a compound; i. e. भूतपूर्वः where the sense is पूर्वं भूतः; so राजदन्तः, अग्न्याहितः &c.

-निर्वाणम् the highest निर्वाण; (Buddh.).

-पक्षः the side or party of an enemy.

-पदम् 1 the highest position, eminence.

-2 final beati- tude.

-परिग्रह a. see पराधीन; स्ववीर्यविजये युक्ता नैते पर- परिग्रहाः Mb.7.144.22.

-हः another's property (as wife &c); यथा बीजं न वप्तव्यं पुंसा परपरिग्रहे Ms.9.42-3.

-परिभवः humiliation or injury suffered from others.

-पाकनिवृत्त a. One who does not depend on others for his sustenance and performs the पञ्चयज्ञs faultlessly and takes food in his own house.

-पाकरत a. one who depends upon others for his sustenance but performs the usual ceremonies before cooking; पञ्चयज्ञान् स्वयं कृत्वा परान्नमुपजीवति । सततं प्रातरुत्थाय परपाकरतस्तु सः ॥

-पाकरुचिः having a liking for others' food; परपाकरुचिर्न स्यादनिन्द्या- मन्त्रणादृते Y.1.112.

-पिण्डः another's food, food given by another. ˚अद् a., ˚भक्षक a. one who eats another's food or one who feeds at the cost of another; यादृशो$हं परपिण्डभक्षको भूतः Mk.8.25/26; (-m.) a servant. ˚रत a. feeding upon another's food; परपिण्डरता मनुष्याः Bh.

-पुरञ्जयः a conqueror, hero.

-पुरुषः 1 another man, a stranger.

-2 the Supreme Spirit, Viṣṇu.

-3 the hus- band of another woman.

-पुष्ट a.

1 fed or nourished by another.

-2 Stranger. (

-ष्टः) the (Indian) cuckoo. ˚महोत्सवः the mango tree.

-पुष्टा 1 the (Indian) cuckoo.

-2 a parasitical plant.

-3 a harlot, prostitute.

-पूर्वा a woman who has or had a former husband; Ms.3.166; पतिं हित्वा$पकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते । निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते Ms.5.163.

-प्रतिनप्तृ m. son of the great grand son.

-प्रपौत्रः (see प्रतिनप्तृ).

-प्रेष्यः a servant, menial, slave.

-ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit; cf. लीने परे ब्रह्मणि Bh. परे ब्रह्मणि को$पि न लग्नः Śaṅkara (चर्पटपञ्जरिका 7).

-भागः 1 another's share.

-2 superior merit.

-3 good fortune, prosperity.

-4 (a) excellence, superority, supremacy; दुरधिगमः परभागो यावत् पुरुषेण पौरुषं न कृतम् Pt.1.33;5.34. (b) excess, abundance, height; स्थलकमलगञ्जनं मम हृदय- रञ्जनम् जनितरतिरङ्गपरभागम् Gīt.1; आभाति लब्धपरभागतया- धरोष्ठे R.5.7; Ku.7.17; Ki.5.3;8.42; Śi.7.33; 8.51;1.86;12.15.

-5 the last part, remainder.

-भाव a. loving another.

-भावः the being second member in a compound.

-भाषा a foreign tongue.

-भुक्त a. enjoyed or used by another; परभुक्तां च कान्तां च यो भुङ्क्ते स नराधमः । स पच्यते कालसूत्रे यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ Brav. P.

-भूत a. following, subsequent (as words).

-भृत् m. a crow (said to nourish the cuckoo).

-भृत a. nourished by another.

-भृतः, -ता the (Indian) cuckoo; (so called because she is nouri- shed by another i. e. by a crow); प्रागन्तरिक्षगमनात्- स्वमपत्यजातमन्यैर्द्विजैः परभृताः खलु पोषयन्ति Ś.5.22; Ku.6.2; R.9.43; Ś.4.1.

-भतम् 1 another's opinion.

-2 dif- ferent opinion or doctrine; heterodoxy.

-मर्मज्ञ a. knowing the secrets of another.

-मृत्युः a crow.

-रमणः a married woman's gallant or paramour; स्वाधीने पररमणे धन्यास्तारुण्यफलभाजः Pt.1.18.

-लोकः the next (or fur- ture) world; परलोकनवप्रवासिनः प्रतिपत्स्ये पदवीमहं तव Ku. 4.1. ˚गमः, ˚यानम् death. ˚विधि funeral rites; परलोक- विधौ च माधव स्मरमुद्दिश्य (निबपेः सहकारमञ्जरीः) Ku.4.38.

-वश, -वश्य a. subject to another, dependent, depen- dent on others; सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम्.

-वाच्यम् a fault or a defect of another; प्रकटान्यपि नैपुणं महत् परवाच्यानि चिराय गोपितुम् Śi.16.3.

-वाणिः 1 a judge.

-2 a year.

-3 N. of the peacock of Kārtikeya.

-वादः 1 rumour, report.

-2 Objection, controversy.

-वादिन् m. a disputant, controversialist.

-वेश्मन् n. the abode of the Supreme Being.

-व्रतः an epithet of Dhṛitarāṣṭra.

-शब्दः a word expressive of something else; परशब्दस्य परत्र वृत्तौ तद्वद् भावो गम्यते ŚB. on MS.7.2.1.

-श्वस् ind. the day after tomorrow.

-संगत a.

1 asso- ciated with another.

-2 fighting with another.

-संज्ञकः the soul.

-सवर्ण a. homogeneous with a following letter (in gram.).

-सात् ind. into the hands of an- other. ˚कृता a woman given in marriage.

-सेवा service of another.

-स्त्री another's wife.

-स्वम् another's pro- perty; व्यावृता यत् परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता R.1.27; Ms.7.123. ˚हरणम् seizing another's property.

-हन् a. killing enemies.

-हित a.

1 benevolent.

-2 profitable to another.

-तम् the welfare of another; सन्तः स्वयं परहिताभिहिताभियोगाः Bh.

पारः रम् [परं तीरं परमेव अण्, पॄ-घञ् वा]

1 The further or opposite bank of a river or ocean; पारं दुःखोदधेर्गन्तुं तर यावन्न भिद्यते Śānti.3.1; विरहजलधेः पारमासादयिष्ये Pad. D.13; H.1.177.

-2 The further or opposite side of anything; स हि देवः परं ज्योतिस्तमःपारे व्यवस्थितम् Ku.2.58.

-3 The end or extremity of anything; furtherest or concluding limit; तेजस्वी रिपुहतबन्धुदुःखपारम् (व्रजति) Ve. 3.25.

-4 The fullest extent, the totality of anything; स पूर्वजन्मान्तरदृष्टपाराः स्मरन्निव R.18.5. (पारं गम्, -इ, -या

1 to cross over, surmount, get over; व्यसनेष्वेव सर्वेषु यस्य बुद्धिर्न हीयते । स तेषां पारमभ्येति Pt.2.6.

-2 to accomplish, fulfil; as in प्रतिज्ञायाः पारं गतः

-3 To master fully, become proficient in; सकलशास्त्रपारं गतः Pt.1; पारं नी 'to bring to a close.').

-रः 1 Quick-silver.

-2 Guardian; तस्माद् भयाद् येन स नो$स्तु पारः Bhāg.6.9.24.

-3 The end; महिम्नः पारं ते Mahimna.1. (पारे meaning 'on the other side of', 'beyond' sometimes enters into comp.; e. g. पारेगङ्गम्, पारेसमुद्रम् beyond the Ganges or the ocean; मम लङ्कापुरी नाम्ना रम्या पारे महोदधेः Mb.3.274.35.)

-Comp. -अपारम्, -अवारम् both banks, the nearer and further bank. (

-रः) the sea, ocean; शोकपारावारमुत्तर्तुमशक्नुवती Dk.4; Bv.4.11.

-अयणम् 1 going across.

-2 reading through, perusal, thorough study.

-3 the whole, completeness, or totality of anything; as in ब्रह्मपारायणम्, मन्त्रपारायणम् &c. याज्ञवल्क्यो मुनिर्यस्मै ब्रह्मपारायणं जगौ Mv.1. 14.

-अयणी 1 N. of the goddess Sarasvatī.

-2 considering, meditation.

-3 an act, action.

-4 light.

-काम a. desirous of going to the other end.

-ग a.

1 crossing over, ferrying across.

-2 one who has gone to the end of, one who has completely mastered anything, completely familiar of conversant with (with gen. or in comp.); वेदपारगः Ms.2.148; Y.1.111.

-3 profoundly learned. (

-गम्) keeping, fulfilling (of a promise).

-गत, -गामिन् a. one who has gone to the other side or shore. (

-तः) an Arhat or deified saint with Jainas.

-चर a. emancipated forever.

-दर्शक a.

1 showing the opposite bank.

-2 transparent.

-दृश्वन् a.

1 far-seeing, wise, prudent.

-2 one who has seen the other side of anything, one who has completely mastered or has become familiar with anything; (cf. P.III.2.94); श्रुतिपारदृश्वा R.5.24.

-नेतृ a. making a person conversant with.

-समुद्रकः A variety of gems; Kau. A.2.11.29.

सोमः [सू-मन् Uṇ.1.139]

1 N. of a plant, the most important ingredient in ancient sacrificial offerings.

-2 The juice of the plant; as in सोमपा, सोमपीथिन्; Ms. 3.257.

-3 Nectar, beverage of the gods; अलब्धभागाः सोमस्य केवलं क्लेशभागिनः Bhāg.8.1.23.

-4 The moon. [In mythology, the moon is represented as having sprung from the eye of the sage Atri; (cf. R.2.75) or as produced from the sea at the time of churning. The twenty-seven asterisms--mythologically represent- ed as so many daughters of Dakṣa q. v. -- are said to be his wives. The phenomenon of the periodical waning of the moon is explained by a myth which states that his nectareous digits are drunk up by different gods in regular rotation, or by the invention of another legend which says that the moon, on account of his particular fondness and partiality for Rohiṇī, one of the 27 daughters of Dakṣa, was cursed by his father-in-law to be consumptive, but that at the intercession of his wives the sentence of eternal consumption was commuted to one of periodical consumption. Soma is also represented as having carried off Tārā, the wife of Bṛihaspati, by whom he had a son named Budha, who afterwards became the founder of the lunar race of kings; see Tārā (b) also.]; पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः Bg.15.13.

-5 A ray of light.

-6 Cam- phor.

-7 Water.

-8 Air, wind.

-9 N. of Kubera.

-1 Of Śiva.

-11 Of Yama.

-12 N. of Sugrīva.

-13 (As the last member of comp.) Chief, principal, best; as in नृसोम q. v.

-14 An ape.

-15 One of the Manes.

-16 the vessel (नाडी) 'Iḍā'; यत्र तद् ब्रह्म निर्द्वन्द्वं यत्र सोमः सहाग्निना । व्यवायं कुरुते नित्यं धीरो भूतानि धारयन् ॥ Mb.14.2.1 (com.).

-17 Monday.

-मा The soma plant.

-मम् 1 Rice gruel.

-2 Sky, heaven.

-Comp. -अभिषवः the extraction of Soma juice.

-अयनम् a kind of penance; cf. चान्द्रायण.

-अहः Monday.

-आख्यम् the red lotus.

-आश्रयः N. of Śiva or Rudra; ˚अयनम् (सोमाश्रयायणम्) N. of a place of pilgrimages; ते त्वगच्छन्नहोरात्रा तीर्थं सोमाश्रयायणम् Mb.1.17.3.

-ईश्वरः a celebrated representation of Śiva.

-उद्भवा N. of the river Narmadā तथेत्युपस्पृश्य पयः पवित्रं सोमोद्भवायाः सरितो नृसोमः R.5.59 (where Malli. quotes Ak. 'रेवा तु नर्मदा सोमोद्भवा मेकलकन्यका').

-कान्त a. lovely as the moon. (

-न्तः) the moon-stone.

-क्षयः disappearance or waning of the moon, new moon; श्राद्धस्य ब्राह्मणः कालः प्राप्तं दधि घृतं तथा । सोमक्षयश्च मांसं च यदारण्यं युधिष्ठिर ॥ Mb.13.23.34.

-गर्भः N. of Viṣṇu.

-ग्रहः a vessel for holding Soma.

-ज a. moon-born. (

-जः) an epithet of the planet Mercury. (

-जम्) milk.

-दैवतम् the lunar mansion मृगशिरस्; दोग्ध्रीं दत्वा सवत्सां तु नक्षत्रे सोमदैवते Mb.13.64.7.

-धारा 1 the sky, heaven.

-2 the milky way.

-नाथः 1 N. of a celebrated Liṅga or the place where it was set up; (which by its splendour and enormous wealth attracted the attention of Mahomad of Ghazani who in 124 A.D. destroyed the image and carried of the treasure); तेषां मार्गे परिचयवशादर्जितं गुर्जराणां यः संतापं शिथिलमकरोत् सोमनाथं विलोक्य । Vikr.18.87.

-प, -पा m.

1 one who drinks the Soma; त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते Bg.9.2; Mb.12.284.8.

-2 a Soma-sacrificer.

-3 a particular class of Pitṛis; सोमपा नाम विप्राणां (पितरः) Ms.3.197.

-पतिः N. of Indra.

-पानम् drinking Soma juice.

-पायिन्, -पीथः, -पीथिन्, -पीतिन् m. a drinker of Soma juice; तत्र केचित्...... सोमपीथिन उदुम्बरनामानो ब्रह्मवादिनः प्रतिवसन्ति स्म Māl.1; Bhāg.5.26.29.

-पीतिः f.

1 drinking Soma.

-2 a Some sacrifice.

-पुत्रः, -भूः, -सुतः epithets of Budha or Mercury.

-प्रवाकः a person commissioned to engage sacrificial priests (श्रोत्रिय) for a Soma sacrifice.

-बन्धुः 1 the sun.

-2 the white water-lilly.

-यज्ञः, -यागः the Soma sacrifice.

-याजिन् m. one who performs a Soma sacrifice.

-योगिन् a. being in conjunction with the moon.

-योनिः a sort of yellow and fragrant sandal.

-राजी a thin crescent of the moon.

-रोगः a particular disease of women.

-लता, -वल्लरी 1 the Soma plant.

-2 N. of the river Godāvarī.

-वंशः the lunar race of kings founded by Budha.

-वल्कः 1 a kind of white Khadira.

-2 N. of the plants, करञ्ज and कट्फल.

-वल्लरिः(री), -वल्लिका, -वल्ली f. the moon-plant.

-वारः, -वासरः Monday.

-विक्रयिन् m. a vendor of Soma juice.

-वीथी the orbit of the moon.

-वृक्षः, -सारः the white Khadira.

-शकला a kind of cucumber.

-संस्था a form of the Soma-sacrifice; (these are seven:- अग्निष्टोम, अत्यग्निष्टोम, उक्थ, षोढशी, अतिरात्र, आप्तोर्याम and वाजपेय).

-संज्ञम् cam- phor.

-सद् m. a particular class of Manes or Pitṛis; विराट्सुताः सोमसदः साध्यानां पितरः स्मृताः Ms.3.195.

-सिद्धान्तः the doctrine of Kāpālikas; या सोमसिद्धान्तमयाननेव N.1.87.

-सिन्धुः an epithet of Viṣṇu.

-सुत् m a Soma distiller.

-सुत्वत् a. pressing Soma-plant for juice; अध्वरेष्वग्निचित्वत्सु सोमसुत्वत आश्रमान् Bk.5.11.

-सुता the river Narmadā; cf. सोमोद्भवा above.

-सूत्रम् a channel for conveying water from a Śiva-liṅga. ˚प्रदक्षिणा circumambulation around a Siva-liṅga so as not to cross the Soma-sūtra.

अग्र a. [अङ्ग्-रन् नलोपः Uṇ.2.28]

1 First, foremost, chief, best, prominent, principal, pre-eminent; ˚महिषी chief queen; ˚वातमासेवमाना M.1. front (and hence, fresh) breeze; ˚आसनम् chief seat, seat of honour; माम- ग्रासनतो$वकृष्टमवशं ये दृष्टवन्तः पुरा Mu.1.12.

-2 Excessive, over and above, surplus; supernumerary, projecting (अधिक).

-ग्रः Setting mountain; अग्रसानुषु नितान्तपिशङ्गैः Ki.9.7.

-ग्रम् 1 (a) The foremost or topmost point, tip, point (opp. मूलम्, मध्यम्); (fig.) sharpness, keenness; धर्मस्य ब्राह्मणो मूलम् मग्रं राजन्य उच्यते Ms.11.83; दर्व्याम् अग्रं मूलम् मध्यम् &c.; नासिका˚ tip of the nose; सूचि˚ &c.; समस्ता एव विद्या जिह्वाग्रे$भवन् K.346 stood on the tip of the tongue; अमुष्य विद्या रसनाग्रनर्तकी N.1.5. (b) Top, summit, surface; कैलास˚, पर्वत˚, &c.

-2 Front, van; अग्रे कृ put in the front or at the head; तामग्रे कृत्वा Pt.4. See अग्रे.

-3 The best of any kind; स्यन्दनाग्रेण with the best of chariots; प्रासादाग्रैः Rām.

-4 Superiority, excellence (उत्कर्ष); अग्रादग्रं रोहति Tāṇḍya.

-5 Goal, aim, resting place (आलम्बनम्); मनुमेकाग्रमासीनम् Ms.1.1, See ˚भूमि also.

-6 Beginning, See अग्रे.

-7 A multitude, assemblage.

-8 Overplus, excess, surplus; साग्रं स्त्रीसहस्रम् Rām. 1 women and more; so साग्रकोटी च रक्षसाम्.

-9 A weight = पल q. v.

-1 A measure of food given as alms (ब्राह्मणभोजनम् occurring in अग्रहार); प्रयतो ब्राह्मणाग्रे यः श्रद्धया परया युतः । Mb.13.65.13.

-11 (Astr.) Amplitude of the sun (˚ग्रा, अग्रका also). cf....अग्रमालम्बने$धिके । पुरोपरिप्रान्ताद्येषु न पुंसि प्रमिताशने । Nm.

-12 Forepart of time; नैवेह किंचनाग्र आसीत् Bṛi. Up.1.2.1. In compounds as first member meaning 'the forepart', 'front', 'tip' &c.; e. g. ˚अक्चयः First procurement (cf. Daṇḍa- viveka G. O. S.52, p.43). ˚पादः -चरणः the forepart of the foot, toe; so ˚हस्तः, ˚करः, ˚पाणिः &c.; ˚सरोरूहम् the topmost lotus. पद्मानि यस्याग्रसरोरुहाणि Ku.1.16. ˚कर्णम् Tip-ear; top of the ear; Mātaṅga L.5.7. ˚कायः forepart of the body; so ˚नखम्, ˚नासिका tip of the nail, nose &c., -adv. In front, before, ahead.

-Comp. -अंशुः [अग्रम् अंशोः] the focal point.

-अक्षि n. [कर्म.] sharp or pointed vision, side-look (अपाङ्गवीक्षण); अग्राक्ष्णा वीक्षमाणस्तु तिर्यग् भ्रातरमब्रवीत् Rām.

-अद्वन् a. having precedence in eating.

-अनी (णी) कः (कम्) vanguard; दीर्घाल्लँघूंश्चैव नरानग्रानीकेषु योधयेत् Ms.7.193; [अग्राणीकं रघुव्याघ्रौ राक्षसानां बभञ्जतुः Rām.

-अयणीयम [अग्रं श्रेष्टं अयनं ज्ञानं तत्र साधु छ].

1 N. of a Buddhistic tenet (उत्पादपूर्वमग्रायणीयमथ वीर्यता प्रवादः स्यात् -हेमचन्द्रः).

-2 title of the second of the fourteen oldest Jain books (Pūrvas).

-अवलेहितम् [अग्रम् अव- लेहितम् आस्वादितं यस्य] food at a Śrāddha ceremony, the chief part of which has been tested.

-आसनम् First seat of honour; मामग्रासनतो$वकृष्टमवशम् Mu.1.12.

-उत्सर्गः taking a thing by leaving its first portion in con- formity with the rule of laying by nothing for the next day (i. e. the rule of non hoarding); cf. Daṇḍaviveka G. O. S.52, pp.43-44.

-उपहरणम् first supply.

-उपहरणीय a. [अग्रे उपह्रियते कर्मणि अनीयर्]

1 that which is first offered or supplied.

-2 [अग्रम् उपह्रियते यस्मै हृ- संप्रदाने अनीयर्] श्राद्धाद्यर्थमुपकल्पितस्य अन्नादेरग्रे दानोद्देश्यः वास्तु- देवादिः Tv.

-करः 1 = अग्रहस्तः q. v.

-2 the focal point.

-केशः front line of hair; ˚शेषु रेणुः अपहरति K.86.

-गः [अग्रे गच्छतीति, गम्-ड] a leader, a guide; taking the lead; marching foremost.

-गण्य a. [अग्रे गण्यते$सौ] foremost, to be ranked first; शमनभवनयाने यद्भवानग्रगण्यः Mahān.

-गामिन् a. [अग्रे गच्छति] a leader; प्रष्ठो$ग्रगामिनि P.VIII.3.92.

-ज a. [अग्रे जायते; जन्-ड.] first born or produced; आनन्देनाग्रजेनेव R.1.78.

(-जः) 1 the first born, an elder brother; सुमतिं ममाग्रजमवगच्छ M.5; अस्त्येव मन्युर्भरताग्रजे मे R.14.73.

-2 a Brāhmaṇa. (

-जा) an elder sister; so ˚जात, ˚जातक, ˚जाति.

-जङ्घा the forepart of the calf.

-जन्मन् m. [अग्रे जन्म यस्य सः]

1 the first-born, an elder brother; जनकाग्रजन्मनोः शासनमतिक्रम्य Dk.2.

-2 a Brāhmaṇa (वर्णेषु मध्ये अग्रजातत्वात्, or अग्रात् प्रधानाङ्गात् मुखात् जातत्वात्, ब्राह्मणो$स्य मुखमासीत्, तस्मात् त्रिवृत् स्तोमानां मुखम... अग्निर्देवतानां ब्राह्मणो मनुष्याणाम्; तस्माद् ब्राह्मणो मुखेन वीर्यं करोति मुखतो हि सृष्टः Tāṇḍya); अतिवयसमग्रजन्मानम् K.12; अवो- चत् ˚न्मा Dk.13.3; N. of Brahmā, as he was the first to be born in the waters. cf. अग्रजन्मा द्विजे ज्येष्ठभ्रातरि ब्रह्मणि स्मृतम् Nm.

-जिह्वा the tip of the tongue.

-ज्या (astr.) the sign of the amplitude.

-दानिन् [अग्रे दानम् अस्य; अग्र- दान-इनि] a (degraded) Brāhmaṇa who takes presents offered in honour of the dead (प्रेतोद्देशेन यद्दानं दीयते तत्प्रति- ग्राही); लोभी विप्रश्च शूद्राणामग्रेदानं गृहीतवान् । ग्रहणे मृतदानानां (ग्रहणात्तिलदानानां Tv.) अग्रदानी बभूव सः ॥

-दानीयः [अग्रे दानमर्हति छ] = अग्रदानिन्.

-दूतः a harbinger; कृष्णाक्रोधा- ग्रदूतः Ve.1.22; ˚दूतिका Dk.2; महीपतीनां प्रणयाग्रदूत्यः R.6.12;

-देवी the chief queen; समग्रदेवीनिवहाग्र- देवी... । Bu.ch.1.15.

-धान्यम a cereal grain. (Mar. जोंधळा), Holcus soraghum or Holcus spicatus. (Mar. बाजरी).

-निरूपणम् predestination; prophecy, deter- mining beforehand.

-नीः (णीः) [अग्रे नीयते असौ नी-क्विप्, णत्वम्]

1 a leader, foremost, first, chief; ˚णी- र्विरागहेतुः K.195; अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतामृषीणाम् R.5.4. chief.

-2 fire.

-पर्णी [अग्रे पर्णं यस्याः सा-ङीप्] cowage, Carpopo- gon Pruriens (अजलोमन्). [Mar. कुयली].

-पातिन् a. [अग्रे आदौ पतति; पत्-णिनि] happening beforehand, ante- cedent; [˚तीनि शुभानि निमित्तानि K.65.

-पादः the fore- part of the foot; toes; नवकिसलयरागेणाग्रपादेन M.3.12; ˚स्थिता standing on tiptoe. Ś.5.

-पाणिः = ˚हस्तः q. v.

-पूजा the highest or first mark of reverence or respect; ˚जामिह स्थित्वा गृहाणेदं विषं प्रभो Rām.

-पेयम् precedence in drinking.

-प्रदायिन् a. giving in advance; तेषामग्र- प्रदायी स्याः कल्पोत्थायी प्रियंवदः Mb.5.135.35.

-बीज a. [अग्रं शाखाग्रं बीजमुत्पादकं यस्य] growing by means of the tip or end of branches, growing on the stock or stem of another tree, such as 'कलम' in Mar. (

-जः) a viviparous plant.

-भागः [कर्म.]

1 the first or best part (श्राद्धादौ प्रथममुद्धृत्य देयं द्रव्यम्)

-2 remnant, remainder (शेषभाग).

-3 fore-part, tip, point.

-4 (astr.) a degree of amplitude.

-भागिन् a. [अग्र- भागो$स्यास्ति; अस्त्यर्थे इनि] first to take or claim (the remnant); अलङ्क्रियमाणस्य तस्य अनुलेपनमाल्ये ˚गी भवामि V. 5, claiming the first share of the remnant etc.

-भावः precedence. उदारसंख्यैः सचिवैरसंख्यैः कृताग्रभावः स उदाग्रभावः Bu.ch.I.15.

-भुज् a.

1 having precedence in eating. स तानग्रभुजस्तात धान्येन च धनेन च Mb.1.178.12.

-2 gluttonous, voracious (औदरिक).

-भूः [अग्रे भवति भू-क्विप्] = ˚ज.

-भूमिः f.

1 goal of ambition or ob- ject aimed at; ततो$ग्रभूमिं व्यवसायासिद्धेः Ki.17.55; त्वमग्र- भूमिर्निरपायसंश्रया Śi.1.32 (प्राप्यस्थानम्).

-2 the topmost part, pinnacle; विमान˚ Me.71.

-महिषी the prin- cipal queen.

-मांसम् [अग्रं भक्ष्यत्वेन प्रधानं मांसम्] flesh in the heart, the heart itself; ˚सं चानीतं Ve.3.2. morbid protuberance of the liver.

-यणम् [अग्रम् अयनात् उत्तरायणात् णत्वं शकं˚ तद्विधानकालो$स्य अच् (?) Tv.] a kind of sacrificial ceremony. See आग्रयण.

-यान a. [अग्रे यानं यस्य, या-ल्युट्] taking the lead, foremost. (

-नम्) an army that stops in front to defy the enemy. मनो$ग्रयानं वचसा निरुक्तं नमामहे Bhāg.8.5.26.

-यायिन् a. [अग्रे यास्यति या-णिनि] taking the lead, leading the van; पुत्रस्य ते रणशिरस्ययमग्रयायी Ś.7.26. मान- धनाग्रयायी R.5.3,5.62.18.1.

-योधिन् [अग्रे स्थित्वा युध्यते] the principal hero, champion राक्षसानां वधे तेषां ˚धी भविष्यति Rām.; so ˚वीर; कर्मसु चाग्रवीरः.

-रन्ध्रम् opening fore-part; त्रासान्नासाग्ररन्ध्रं विशति Māl.1.1.

-लोहिता [अग्रं लोहितं यस्याः सा] a kind of pot-herb (चिल्लीशाक).

-संख्या the first place or rank; पुत्रः समारोपयदग्रसंख्याम् R.18.3.

-वक्त्रम् N. of a surgical instrument, Suśr.

-वातः fresh breeze; अग्रवातमासेवमाना M.1.

-शोमा towering beauty or the beauty of the peaks; कैलासशैलस्य यदग्रशोभाम् । Bu. ch.1.3.

-संधानी [अग्रे फलोत्पत्तेः प्राक् संधी- यते ज्ञायते $नया कार्यम् Tv.] the register of human actions kept by Yama (यत्र हि प्राणिवर्गस्य प्राग्भवीयकर्मानुसारेण शुभा- शुभसूचकं सर्वं लिख्यते सा यमपञ्जिका).

-सन्ध्या early dawn; कर्कन्धूनामुपरि तुहिनं रञ़्जयत्यग्रसन्ध्या Ś.4. v.1.

-सर = यायिन् taking the lead; आयोधनाग्रसरतां त्वयि वीर याते R.5.71.

-सारा [अग्रं शीर्षमात्रं सारो यस्याः सा]

1 a sprout which has tips without fruits.

-2 a short method of counting im- mense numbers.

-हर a. [अग्रे ह्रियते दीयते$सौ; हृ-अच्]

1 that which must be given first.

-2 = अग्रहारिन्.

-हस्त (˚कर; ˚पाणिः,) the forepart of the hand or arm; अग्रहस्तेन गृहीत्वा प्रसादयैनाम् Ratn.3; forepart of the trunk (of an elephant); often used for a finger or fingers taken collectively; शीतलस्ते ˚स्तः Mk.3; अतिसाध्वसेन वेपते मे ˚स्तः Ratn.1; कुसुमित इव ते ˚स्तः प्रतिभाति M.1.; प्रसारिते ˚स्ते M.4; ˚हस्तात्प्रभ्रष्टं पुष्पभाजनम् Ś.4. slipped from the fingers; also the right hand; अथ ˚हस्ते मुकुलीकृताङ्गुलौ Ku.5.63. (अग्रश्चासौ हस्तश्च Malli.). Ki.5.29.

-हायनः (णः) [अग्रः श्रेष्ठः हायनो व्रीहिः अत्र, णत्वम्] the beginning of the year; N. of the month मार्गशीर्ष; (मासानां मार्गशीर्षो$हम् Bg. 1.35.); ˚इष्टिः नवशस्येष्टिर्यागभेदः.

-हारः 1 a grant of land given by kings (to Brāhmaṇas) for sustenance (अग्रं ब्राह्मणभोजनं, तदर्थं ह्रियन्ते राजधनात् पृथक् क्रियन्ते ते क्षेत्रादयः- नीलकण्ठ; क्षेत्रोत्पन्नशस्यादुद्धृत्य ब्राह्मणोद्देशेन स्थाप्यं धान्यादि, गुरुकुला- दावृत्तब्रह्मचारिणे देयं क्षेत्रादि, ग्रामभेदश्च Tv.); अग्रहारांश्च दास्यामि ग्रामं नगरसंमितम् Mb.3.64.4. कस्मिंश्चिदग्रहारे Dk.8.9.

-2 the first offering in वैश्वदेव Mb.3.234.47.

अङ्गारः रम् [अङ्ग्-आरन् Uṇ.3.134.]

1 Charcoal (whether heated or not); घृतकुम्भसमा नारी तप्ताङ्गारसमः पुमान्; उष्णो दहति चाङ्गारः शीतः कृष्णायते करम् H.1.8; नालास्त्रार्थाग्निचूर्णे तु गन्धाङ्गारौ तु पूर्ववत् Śukra.4.135. त्वया स्वहस्तेनाङ्गाराः कर्षिताः Pt.1 you have ruined yourself with your own hands; cf. "to dig a mine under one's feet." कुरुकुलाङ्गार Ve.6 destroyer or pest of the Kuru family.

-2 The planet Mars.

-3 A plant हितावली, ˚कुष्टकः- हितावली.

-4 N. of a prince who fought with king Māndhātr.

-र a. Red, of a red colour.

-रम् Red colour.

-Comp. -अवक्षेपणम् [अङ्गारा अवक्षिप्यन्ते अनेन करणे ल्युट्] also

-अवक्षायणम् (Śat. Br.xiv) a vessel or pincers (Mar. चिमटा) to throw or extinguish coals

-कर्करिः (री) f. A thick cake baked on burning coals

-कारिन् a. [अङ्गारं करोति कृ-णिनि] one who prepares coal for sale, Mb.2; मालाकार इव ग्राह्यो भागो नाङ्गारकारवत् Śukra.4.223.

-कुष्ठकः [अङ्गारवर्णं कुष्ठमिव-कन्] N. of a plant हितावली.

-धानी [अङ्गारा धीयन्ते अस्याम्; धा- आधारे ल्युट् ङीप्],

-धानिका also

-धारिका [स्वार्थे कन्] a portable fire-pan, brazier.

-परिपाचितम् [तृ. त.] roasted food or meat.

-पर्णम् [अङ्गारमिव पर्णं यस्य] N. of a grove or forest. (

-र्णः) [अस्त्यर्थे अच्] N. of Chitraratha, king of the Gandharvas. [On one occasion, while he was sporting with his wife, he saw Kuntī with her five sons proceeding to the capital of Pāñchāla in disguise. He accosted them and asked them to tell him where they were going, or to fight. Arjuna accepted the challenge; but Aṅgāraparṇa finding Arjuna to be a very skilful warrior gave him a secret lore called Chākṣuṣī (enabling one to see the smallest things) and took from him in return a lore called Agniśirāstra and became a friend of the Pāṇḍavas.]

-पात्री -शकटी a portable fire-pan.

-पुष्पः [अङ्गारमिव लोहितवर्णं पुष्पं यस्य सः] the plant इङ्गुदी.

-पूरिका (see अङ्गारकर्करिः)

-म़ञ्जरी, -मञ्जी [अङ्गारा रक्तवर्णा मञ़्जरी यस्याः] a shrub Cesalpinia Banducella (रक्तकरंजवृक्ष).

-वल्लरी, -वल्ली [अङ्गारा इव रक्तफलत्वात् रक्ता] N. of various plants, करंज, भार्गी, गुञ़्जा. also Guilandina Bonducella (Mar. सागरगोटी).

-वृक्षः Balanites Aegiptiaca (Mar. हिंगणबेट).

-वेणुः [कर्म.] a sort of bamboo.

-सदनम् A portable fire-pan.

अद्भुतः a. [Uṇ.5.1 अदि भुवो डुतच्; according to Nir. न भूतम् 'the like of which did not take place before.]

1 Wonderful, marvellous; ˚कर्मन् of wonderful deeds; ˚गन्ध having wonderful smell; ˚दर्शन, ˚रूप; prodigious; extraordinary, transcendental, supernatural.

-2 Ved. Unobserved, invisible (opp. दृश्य).

-तम् 1 A wonder, a wonderful thing or occurrence, a prodigy, miracle; देव अद्भुतं खलु संवृत्तम् Ś.5 a wonderful or unexpected occurrence; आकालिकमनध्यायं विद्यात्सर्वाद्भुतेषु च Ms.4. 118.

-2 Surprise, astonishment, wonder (m.) also; ˚उद्भ्रान्तदेवासुराणि विक्रान्तचरितानि U.6 lost in wonder.

-3 One of the five proportions of the measurement of height; in this measurement height is twice the breadth; हीनं तु द्वयं तद्द्विगुणं चाद्भुतं कथितम् Māna.11.2. 23.

-तः 1 One of the 8 or 9 Rasas, the marvellous senti- ment; जगति जनितात्यद्भुतरसः U.3.44.

-2 N. of the Indra of the 9th Manvantara.

-Comp. -उत्तरकाण्डम् N. of a work, an appendix to or imitation of the Rāmāyaṇa.

-एनस् a. Ved. in whom no sin is visible.

-धर्मः a system of prodigies.

-ब्राह्मणम् N. of a portion of a Brāhmaṇa belonging to the Sāmaveda.

-रामायणम् N. of a work ascribed to Vālmīki.

-शान्तिः f. N. of the Sixtyseventh Pariśiṣṭa of the Atharvaveda.

-संकाश a. resembling a marvel; so ˚उपम.

-सारः the wonderful resin (of the खदिर or Catechu plant) (Mar. खैराची राळ); Mimosa Catechu.

-स्वन a. having a wonderful sound. (

-नः) N. of Śiva.

अध्यात्म a. [आत्मन. संबद्धं, आत्मनि अधिकृतं वा] Belonging to self or person; concerning an individual.

-त्मम् ind. [आत्मानमधिकृत्य] Concerning self.

-त्मम् The supreme spirit (manifested as the individual self) or the rela- tion between the supreme and the individual soul; अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावो$ध्यात्ममुच्यते Bg.8.3 (स्वस्यैव ब्रह्मण एवांशतया जीवस्वरूपेण भावो भवनं स एव आत्मानं देहमधिकृत्य भोक्तृ- त्वेन वर्तमानो$ध्यात्मशब्देनोच्यते Śrīdhara) 'Brahman is the supreme, the indestructible; its manifestation (as an individual self) is अध्यात्म' -Telang's Bhagavadgītā;

-त्मन् 1 Egotism; कर्माण्यध्यात्मना रुद्रे यदहं ममता क्रिया Bhāg. 7.12.29.

-2 Wind; स्पर्शमध्यात्मनि त्वचम् Bhāg.7.12.27. ˚चेतसा Bg.3.3.

-Comp. -ज्ञानम्-विद्या knowledge of the supreme spirit or आत्मन्, theosophical or metaphysical knowledge (the doctrines taught by the Upaniṣads &c.); ˚विद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् Bg.1.32 (अध्यात्मविद्या न्यायवैशेषिकमते देहभिन्नत्वेन, सांख्यादिमते प्रकृतिभिन्नत्वेन आत्मनः स्वरूपादिप्रतिपादिका, वेदान्तिमते तु ब्रह्माभिन्नत्वेन इति भेदः; सर्वेषां मते$पि आत्मतत्त्वज्ञानरूपत्वात्तस्या अध्यात्मविद्यात्वम्.). त्रयी विग्रह- वत्येव सममध्यात्मविद्यया M.1.14;

-वृश्-विद् n. [अध्यात्मं पश्यति वेत्ति वा] one proficient in this knowledge; न ह्यन- ध्यात्मवित्कश्चित् क्रियाफलमुपाश्रुते Ms.6.82.

-योगः [आत्मानं क्षेत्रज्ञमधिकृत्य योगः] concentration of the mind on the Ātman drawing it off from all objects of sense.

-रति a. [स. ब.] one who delights in the contemplation of the supreme spirit; अध्यात्मरतिरासीनो निरपेक्षो निरामिषः । आत्मनैव सहायेन सुखार्थी विचरेदिह ॥ Ms.6.49.

-रामायणम् N. of a Rāmāyaṇa which treats of the relation between the supreme and the individual soul, while it narrates Rāma's story. It forms part of the Brahmāṇḍa Purāṇa.