बीजमन्त्र

n. = jem- L. Sch.

king's palace.

m.= amara-guru q.v. VarBṛS.

n. N. of a mystical syllable of a Mantra (cf. above) W.

अनुबन्ध् 9 P.

1 To bind or fasten to, attach, tie, connect; सीमन्तं निजमनुबध्नती कराभ्याम् Śi.8.69 forming, arranging; उभयोरपि राजेन्द्र संबन्धेनानुबेध्यतां (इक्ष्वाकुकुलम्) Rām.; सखीजनानुबद्धां कथाम् Dk.114 connected with.

-2 (a) To have in the train (fig. also); न शिष्याननुबध्नीत Bhāg. (b) To bring about, cause, lead to, result in, produce as a consequence; नामुबध्नाति कुशलम् Mb.; हे वृषल ते तथा विक्षेपो$स्तु यथा हिंसामनुबध्नाति

-3 To press, importune, urge, request; पुनः पुनश्चानुबध्यमाना K.69, 133,27,233.

-4 (a) To attend or follow closely, follow at the heels of, follow; को नु खल्वयमनुबध्यमानस्तप- स्विनीभ्यामबालसत्त्वो बालः Ś.7; मधुकरकुलैरनुबध्यमानम् K.139; दिष्टया तावदयमनङ्गे मामिव तमप्यनुबध्नाति K.158,194,319,347; Ki.6.8; Mv.7.18; Śi.5.26. (b) To chase, pursue; तच्चानुबध्यमानम् K.12; अनुबध्नता तुरगमुखमिथुनम् 132. (c) To adhere or stick to, cling to; धन्या चित्रलेखा यामनुबध्नाति देवीप्रसादः K.221. (d) To continue, take up; तदेवानुबध्यतां तपः 322; तान्येव चिरपरिचितान्यक्षराणि मामनुबध्नन्ति U.3 v.l. for अनुरु- न्धन्ति; वैशम्पायनागमनालापमेवानुबध्य K.262. (e) To follow, suc- ceed, come close upon; सत्यो$यं जनप्रवादो यद्विपद्विपदं संपत्सं- पदमनुबध्नातीति K.73; see अनुबन्धि below.

-5 To foster, cherish, entertain, harbour; तेषु किं भवतः स्नेहमनुबध्नाति मानसम् Mārk. P.

-6 To bear, endure; अन्येद्युश्चानुबध्नत्या राज्ञ्या राजा स यत्नतः Ks.49.47.

-7 Not to burst or break loose, hold or keep together; भङ्गे$पि हि मृणालानामनुबध्नन्ति तन्तवः H.1.91. -pass. To be related to or connected with.

अनुवद् 1 P.

1 To imitate in speaking, mock (with acc.); गिरं नः...अनुवदति शुकस्ते मञ्जुवाक् पञ्जरस्थः R.5.74 repeat; उक्तमनुवदति Sk.; (P. & A.) to resound, echo; अनुवदति वीणा P.I.3.49 Sk. अनुवदते कठः कलापस्य ibid.; सभा- भित्तिप्रतिध्वानैर्भयादन्ववदन्निब Śi.2.67 echoed and approved also; घोषस्यान्ववदिष्टेव लङ्का पूतक्रतोः पुरः Bk.8.29.

-2 To re- peat or say again by way of explanation, illustration or corroboration; see Kull. on Ms.1.74;2.6.

-3 To repeat, tell, say (generally); निजमनोरथमनुबदन्त्या Dk.21.

-4 To abuse, rail at. -Caus. To cause to resound or echo.

अनुविद्ध See under अनुव्यध्.

अनुविद्ध p. p.

1 Pierced, bored; कीटानुविद्धरत्नादि- साधारण्येन काव्यता S. D.

-2 Overspread, intertwined; surrounded, full of; pervaded by, replete or filled with, abounding in, mixed or blended with, intermixed; सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम् Ś.1.2; क्वचित्प्रभालेपिभिरिन्द्र- नीलैर्मुक्तामयी यष्टिरिवानुविद्धा R.13.54 interwoven with emeralds; 16.48,6.18; अलके बालकुन्दानुविद्धम् Me.67; सौरभ्य˚ Mk.1; कोपानुविद्धां चिन्तां नाटयन् Mu.3.; Ku.3.35; पाण्डुतानुविद्धेव देहच्छविः Dk.112;137; Māl.1.

-3 Connect- ed with, relating to; adhering to; देशवार्तानुविद्धा संकथा Dk.117,124; उद्गूर्णलोष्टलगुडैः परितो$नुविद्धम् Śi.5.25 chased, closely followed or pursued.

-4 Set, inlaid; variegated; रत्नानुविद्धार्णवमेखलाया दिशः सपत्नी भव दक्षिणस्याः R.6.63,14; Śi.4.49.

अपि ind. (Sometimes with the अ dropped according to the opinion of Bhāguri; वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः; पिधा, पिधान &c.)

1 (Used with roots and nouns in the sense of) Placing near or over, taking towards, uniting with; reaching or going up to, proximity, nearness &c. [cf. Gr. epi, Zend api, Germ. and Eng. be]. (Note:- अपि, as a prefix to roots, occurs mostly in Veda, its place being taken by अभि in classical literature).

-2 (As a separable adverb or conjunction) And, also, too, moreover, besides, in addition, having a cumulative force (समुच्चय); अस्ति मे सोदरस्नेहो$प्येतेषु; Ś.1 on one's part, in one's turn; विष्णुशर्मणा$पि राजपुत्राः पाठिताः Pt.1; राजा$पि मुनिवाक्यमङ्गीकृत्यातिष्ठत् Dk.2; अपि-अपि or अपि च as well as, and also; अपि स्तुहि, अपि सिञ्च P.I.4.46 Sk., न नापि-न चैव, न वा$पि, नापि वा चापि neither-nor; न चापि काव्यं नवमित्यवद्यम् M.1.2 nor; वा$पि or; अल्पो$प्येवं महान् वा$पि Ms.3.53 whether small or great.

-3 It is often used to express emphasis in the sense of 'too', 'even', 'very'; विधुरपि विधियोगाद् ग्रस्यते राहुणा$सौ H.1.19 the very moon; यूयमप्यनेन कर्मणा परिश्रान्ताः Ś.1 even you, you also; अन्यदपि also another; अद्यापि even, yet, still, even now; इदानीमपि even now; मुहूर्तमपि even for a moment, for one moment at least; नाद्यापि not yet; यद्यपि though, although, even if; तथापि still, यद्यपि बहु नाधीषे तथापि पठ पुत्र व्याकरणम्; nevertheless, notwithstanding, yet; sometimes यद्यपि is understood, तथा$पि only being used; as in भवादृशेषु प्रमदाजनोदितं भवत्यधिक्षेप इवानुशासनम् । तथा$पि वक्तुं व्यवसाययन्ति मां निरस्तनारीसमया दुराधयः Ki 1.28.

-4 Though (oft. translatable by 'even', 'even if'); सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम् Ś.1.2 though over-spread &c.; इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी ibid. though in her bark dress; बलवदपि शिक्षितानाम् 1.2 though ever so learned. In this sense अपि is most frequently used by writers to show real or imaginary opposition (विरोध); कृष्णमपि असुदर्शनम्, पुष्पवत्यपि पवित्रा &c.

-5 But however.

-6 Used at the beginning of sen- tences अपि introduces a question; अपि सन्निहितो$त्र कुलपतिः Ś.i; अपि क्रियार्थं सुलभं समित्कुशं...अपि स्वशक्त्या तपसि प्रवर्तसे Ku.5.33,34,35; अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतामृषीणां कुशाग्रबुद्धे कुशली गुरुस्ते R.5.4.

-7 Hope, expectation (usually with the potential mood); कृतं रामसदृशं कर्म । अपि जीवेत्स ब्राह्मणशिशुः U.2 I hope the Brāhmaṇa boy comes to life. Note-- In this sense अपि is frequently used with नाम and has the sense of (a) 'is it likely', 'may it be'; (b) 'perhaps', 'in all probabi- lity' or (c) 'would that', 'I wish or hope that'; अपि नाम कुलपतेरियमसवर्णक्षेत्रसंभवा स्यात् Ś.1; Ś.7; तदपि नाम मनागवतीर्णो$सि रतिरमणबाणगोचरम् Māl.1 perhaps, in all probability; अपि नाम तयोः कल्याणिनोः अभिमतः पाणिग्रहः स्यात् ibid.; अपि नाम रामभद्रः पुनरपीदं वनमलङ्कुर्यात् U.2; 'is it likely', 'I wish'; यथा वनज्योत्स्नानुरूपेण पादपेन संगता अपि नाम एवमहमप्यात्मनो$नुरूपं वरं लभेयेति Ś.1 would that; अपि नामाहं पुरूरवा भवेयम् V.2 I wish I were P.

-8 Affixed to inter- rogative words, अपि makes the sense indefinite, 'any', 'some'; को$पि some one; कीमपि something; कुत्रापि some- where; कदा$पि at any time; कथमपि any how &c. के$पि एते प्रवयसः त्वां दिदृक्षवः U.4 some people. It may often be translated by 'unknown', 'indescribable', 'inexpres- sible' (अनिर्वाच्य); व्यतिषजति पदार्थानान्तरः को$पि हेतुः U.6.12. तत्तस्य किमपि द्रव्यं यो हि यस्य प्रियो जनः 2.19; Mu.3.22; K.143; को$पि महिमा स्यात् U.6,6.11,7.12; Māl.1.26; R.1.46.

-9 After words expressing number, अपि has the sense of 'totality', 'all'; चतुर्णामपि वर्णानाम् of all the 4 castes; सर्वैरपि राज्ञां प्रयोजनम् Pt.1.

-1 It sometimes ex- presses 'doubt' or 'uncertainty', 'fear' (शङ्का); अपि चोरो भवेत् G. M. there is perhaps a thief.

-11 (with pot. mood) It has the sense of संभावना 'possibility', 'sup- position'; P.I.4.96;III.3.154; अपि स्तुयाद्विष्णुम्, अपि स्तुयाद्राजानम्, अपि गिरिं शिरसा भिन्द्यात् Sk.; सो$यमपि सिञ्चेत्सहस्रं द्राक्षाणां क्षणेनैकेन Dk.127.

-12 Contempt, censure, or re- proof; P.I.4.96,III.3.142; धिग्देवदत्तमपि स्तुयाद् वृषलम्; धिग्जाल्मं देवदत्तमपि सिञ्चेत् पलाण्डुम्; अपि जायां त्यजसि जातु गणिका- माधत्से गर्हितमेतत् Sk. shame to &c. or fie upon, Deva- datta &c.

-13 It is also used with the Imperative mood to mark 'indifference on the part of the speaker', where he permits another to do as he likes, (अन्ववसर्ग or काम- चारानुज्ञा, the imperative being softened;) अपि स्तुहि Sk. you may praise (if you like); अपि स्तुह्यपि सेधा$स्मांस्तथ्यमुक्तं नराशन Bk.8.92.

-14 अपि is sometimes used as a particle of exclamation,

-15 Rarely in the sense of 'there- fore', 'hence' (अत एव).

-16 Used as a separable preposition with gen. it is said to express the sense of a word understood (पदार्थ), and is treated as a कर्म- प्रवचनीय P.I.4.96; the example usually given is सर्पि- षो$पि स्यात् where some word like बिन्दुरपि 'a drop,' 'a little' &c. has to be understood, 'there may perhaps be a drop of ghee', 'I presume there may be at least a drop' &c. अपि संभावनाप्रश्नशङ्कागर्हासमुच्चये । तथायुक्तपदार्थेषु कामचारक्रियासु च ॥ Viśva.; अपिः पदार्थसंभावनान्ववसर्गगर्हासमुच्चयेषु P.I.4.96. G. M. adds the sense of आशिस् 'blessing' (भद्रमपि), मृति 'death' (मरणमपि) and भूषा 'decoration' (अपि नह्यति हारं). cf. also...अपिः प्रश्नविरोधयोः । संभावनायां गर्हायां समुच्चयवितर्कयोः । Nm.

अव्याज a. Free from guile or fraud.

-जः, -जम् 1 Absence of guile or fraud, honesty.

-2 Simplicity, artlessness; oft. in comp. with सुन्दर, मनोहर &c. in the sense of 'artlessly', 'naturally'; इदं किलाव्याजमनोहरं वपुः Ś.1.18; M.2.14; ˚रमणीयं प्रेम K.175.

किल ind.

1 Verily, indeed, assuredly, certainly; अर्हति किल कितव उपद्रवम् M.4; इदं किलाव्याजमनोहरं वपुः Ś.1. 18.

-2 As they say, as is reported (showing report or tradition ऐतिह्य); बभूव योगी किल कार्तवीर्यः R.6.38,13. 51; जघान कंसं किल वासुदेवः Mbh.

-3 A feigned action (अलीक); प्रसह्य सिंहः किल तां चकर्ष R.2.27; Mu. 7.9; पयस्यगाधे किल जातसंभ्रमा Ki.8.48,11.2.

-4 Hope, expectation or probability; पार्थः किल विजेष्यते कुरून् G. M.

-5 Dissatisfaction, dislike; एवं किल केचिद्वदन्ति G. M.

-6 Contempt; त्वं किल योत्स्यसे G. M.

-7 Cause, reason (हेतु); (very rare) स किलैवमुक्तवान् G. M. 'for he said so'.

मनस् n. [मन्यते$नेन मन् करणे असुन्]

1 The mind, heart, understanding, perception, intelligence; as in सुमनस्, दुमर्नस् &c.

-2 (In phil.) The mind or internal organ of perception and cognition, the instrument by which objects of sense affect the soul; (in Nyāya phil. मनस् is regarded as a Dravya or substance, and is distinct from आत्मन् or the soul); तदेव सुखदुःखाद्युपलब्धि- साधनमिन्द्रियं प्रतिजीवं भिन्नमणु नित्यं च Tarka K.

-3 Con- science, the faculty of discrimination or judgment.

-4 Thought, idea, fancy, imagination, conception; पश्यन्न- दूरान्मनसाप्यधृष्यम् Ku.3.51; R.2.27; कायेन वाचा मनसापि शश्वत् 5.5; मनसापि न विप्रियं मया (कृतपूर्वम्) 8.52.

-5 Design, purpose, intention.

-6 Will, wish, desire, inclination; in this sense मनस् is frequently used with the infinitive form with the final म् dropped, and forms adjectives; अयं जनः प्रष्टुमनास्तपोधने Ku.5.4; cf. काम.

-7 Reflection (ध्यान); मनसा जपैः प्रणतिभिः प्रयतः समुपेयिवानधिपतिं स दिवः Ki.6.22.

-8 Disposition, temper, mood.

-9 Spirit, energy, mettle; मनोवीर्यवरोत्सिक्तमसृण्यमकुतोभयम् Bhag.3. 17.22.

-1 N. of the lake called Mānasa.

-11 Breath or living soul.

-12 Desire, longing after. (मनसा गम् &c. to think of, contemplate, remember; जगाम मनसा रामं धर्मज्ञो धर्मकाङ्क्षया Rām.2.82.9; (अगमत्) मनसा कार्यसंसिद्धौ त्वरादिगुणरंहसा Ku.2.63; मनः कृ to fix the mind upon, direct the thoughts towards, with dat. or loc.; मनो बन्ध् to fix the heart or affection upon; (अभिलाषे) मनो बबन्धान्यरसान् विलङ्ध्य सा R.3.4; मनः समाधा to collect oneself; मनसि उद्भू to cross the mind; मनसि कृ to think, to bear in mind; to resolve, determine, think of.) N. B. In comp. मनस् is changed to मनो before अ and soft consonants, as मनो$नुग, मनोज्ञ, मनोहर &c.).

-Comp. -अधिनाथः a lover, husband.

-अनवस्थानम् inattention.

-अनुग a. suiting the mind, agreeable; ततस्तदग्ऱ्यं वचनं मनोनुगं समस्तमाज्ञाय ततो हि हेतुमत् Mb.12.167.49; Rām.7.72.18.

-अप- हारिन् a. captivating the heart.

-अभिनिवेशः close application of mind, firmness of purpose,

-अभिराम a. pleasing the mind, gratifying to the heart; मनोभिरामाः (केकाः) R.1.39.

-अभिलाषः the desire or longing of the heart.

-आप a. gaining the heart, attractive, pleasing.

-कान्त a. (मनस्कान्त or मनःकान्त) dear to the mind, pleasant, agreeable.

-कारः perfect perception, full consciousness (of pleasure or pain), mental concen- tration, resolution; भवन्मनस्कारलवोद्गमेन क्रमेलकानां निलयः पुरेव N.14.84. (cf. मनसः ऐकाग्ऱ्यकरणं मनस्कारः Nārayaṇa com. on N.) दिदृक्षादत्तदृष्टीनां मनस्कारमनीषयोः । सप्रीतिरससन्तोषं दिशन्तौ देहकान्तितः ॥ Yādavābhyudaya 1.9.

-क्षेपः (मनःक्षेपः) distraction of the mind, mental confusion.

-गत a.

1 existing or passing in the mind, concealed in the breast, internal, inward, secret; नेयं न वक्ष्यति मनोगतमाधिहेतुम् Ś.3. 11.

-2 affecting the mind, desired.

(-तम्) 1 a wish, desire; मनोगतं सा न शशाक शंसितुम् Ku.5.51.

-2 an idea, thought, notion, opinion.

-गतिः f. desire of the heart.

-गवी wish, desire.

-गुप्त a. hidden in the mind, thought secretly. (

-प्ता) red arsenic.

-ग्रहणम् captivating the mind.

-ग्रहिन् a. captivating or fascinating the mind.

-ग्राह्य a. to be grasped by the mind.

-ह्यम् the plea- sures of sense; यो वृणीते मनोग्राह्यमसत्त्वात् कुमनीष्यसौ Bhāg.1. 48.11.

-ग्लानिः depression of mind.

-ज, -जन्मन् a. mindborn. (-m.) the god of love.

-जल्पः imagination.

-जव a.

1 quick or swift as thought; मनोजवं मारुततुल्यवेगम् Rāma-rakṣā Stotra 33.

-2 quick in thought or concep- tion.

-3 fatherly, paternal.

- जवस a. resembling a father, fatherly.

-जवा 1 N. of one of the tongues of Agni.

-2 N. of one of the शक्तिs of Durgā 'काली कराली च मनोजवा च' Śruti.

-जात a. mind-born, arisen or produced in the mind.

-जिघ्र a. scenting out, i. e. guessing the thoughts.

-ज्ञ a. pleasing, lovely, agreeable, beautiful, charming; इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी Ś.1.2; R.3.7; 6.1. (

-ज्ञः) N. of a Gandharva.

(-ज्ञा) 1 red arsenic.

-2 an intoxicating drink.

-3 a princess.

-तापः, -पीडा 1 mental pain or agony, anguish.

-तालः the lion of Durgā.

-तुष्टिः f. satisfaction of the mind.

-तोका an epithet of Durgā.

-दण्डः complete control over the mind or thoughts; Ms.12.1; cf. त्रिदण्डिन्.

-दत्त a. devoted in thought, mentally dedicated.

-दाहः, -दुःखम् mental distress or torment.

-दाहिन् the god of love.

-दुष्ट a. depraved in mind; रजसा स्त्री मनोदुष्टा संन्यासेन द्विजोत्तम (शुद्ध्यति) Ms.5.18.

-धारणम् conciliating the favour of.

-नाशः loss of the mind or understanding, demented- ness.

-नीत a. approved, chosen.

-पतिः (

-मनःपतिः) an epithet of Viṣṇu.

-पर्यायः (with Jainas) N. of the last but one stage in the perception of truth.

-पूत a.

(मनःपूत) 1 considered pure by the mind, approved by one's conscience; मनःपूतं समाचरेत् Ms.6.46.

-2 of a pure mind, conscientious.

-प्रणीत a. (

मनःप्रणीत) agreeable or pleasing to the mind.

-प्रसादः (मनः- प्रसादः) composure of mind, mental calm.

-प्रिय a. dear to the heart.

-यः cinammon (Mar. दालचिनी).

-प्रीतिः f. (

मनःप्रीतिः) mental satisfaction, joy, delight.

-भव a. mind-born, created by fancy; दृश्यमाना विनार्थेन न दृश्यन्ते मनोभवाः Bhāg.

-भवः, -भूः 1 the god of love, Cupid; रे रे मनो मम मनोभवशासनस्य पादाम्बुजद्वयमनारतमानमन्तम् Bv.4.32; Ku.3.27; R.7.22; श्यामा शुशुभे शशिना तया मनोभूः Kalāvilāsa.

-2 love, passion, lust; अत्यारूढो हि नारीणामकालज्ञो मनोभवः R.12.33.

-मथनः the god of love.

-मय see separately.

-यायिन् a.

1 going at will or pleasure.

-2 swift, quick as thought; उत्पत्य खं दशग्रीवो मनोयायी शितास्त्रभृत् Bk.5.3.

-3 keen desire; अहं हि तस्याद्य मनोभवेन संपीडिता तद्गतसर्वभावा Rām.5.32.12.

-योगः close application of the mind, close attention.

-योनिः the god of love.

-रञ्जनम् 1 pleasing the mind.

-2 pleasantness.

-रथः 1 'the car of the mind', a wish, desire; अवतरतः सिद्धिपथं शब्दः स्वमनोरथस्येव M.1.22; मनोरथानामगतिर्न विद्यते Ku.5.64; R.2.72;12.59; उत्पद्यन्ते विलीयन्ते दरिद्राणां मनोरथाः Udb.; आशा नाम नदी मनोरथजला Bh.3.45.

-2 a desired object; मनोरथाय नाशंसे Ś.7.13.

-3 (in dramas) a hint, a wish expressed indirectly or covertly. ˚तृतीया N. of the third day in the bright half of Chaitra. ˚दायक a. fulfilling one's expectations. (-कः) N. of a Kalpa-taru. ˚द्रुमः the god of love. ˚बन्धः cherishing or entertaining of desire. ˚बन्धुः the friend of (who satisfies) desires; तस्या भवानपि मनोरथबन्धबन्धुः Māl.1.34. ˚सिद्धिः f. fulfilment of one's desires. ˚सृष्टिः f. a creation of the fancy, a castle in the air.

-रम a. attractive, pleasing, agreeable, lovely, beautiful; अरुण- नखमनोरमासु तस्याः (अङ्गुलीषु) Ś.6.11; पुरस्ताद्विमले पात्रे सुविस्तीर्णे मनोरमे Suśruta.

(-मा) 1 a lovely woman.

-2 a kind of pigment.

-रागः affection, passion (of the heart).

-राज्यम् 'kingdom of the fancy', a castle in the air; मनोराज्यविजृम्भणमेतत् 'this is building castles in the air'.

-रुज् f. pain or grief of the heart.

-लयः loss of consciousness.

-लौल्यम् freak, caprice.

-वल्लभा a beloved woman.

-वहा N. of a particular artery; ('अश्वत्थपत्रनाडीव द्विसप्ततिशताधिका । नाडी मनोवहेत्युक्तं योगशास्त्र- विशारदैः'); मध्ये च हृदयस्यैका शिरा तत्र मनोवहा । शुकं संकल्पजं नॄणां सर्वगात्रैर्विमुञ्चति ॥ Mb.12.214.19.

-वाक्कर्मन् n. pl. thoughts, words and deeds.

-वाञ्छा, -वाञ्छितम् a wish of the heart, a desire,

-विकारः, -विकृतिः f. emotion of the mind.

-विनयनम् mental discipline.

-विरुद्ध a.

1 incomprehensible.

-2 against the dictates of mind or conscience.

-वृत्तिः f.

1 working of the mind, volition.

-2 disposition, temper.

-वेगः quickness of thought.

-व्यथा mental pain or anguish.

-शल्य a. rankling in the mind; (बाहुः) कुबेरस्य मनःशल्यं शंसतीव पराभवम् Ku.2.22.

-शिलः, -ला red arsenic; मनःशिला- विच्छुरिता निषेदुः Ku.1.55; R.12.8; टङ्कैर्मनःशिलगुहैरवदीर्य- माणा Mk.; गन्धाश्मानं मनःशिलाम् Śiva B.3.19; मनःशिला- पङ्कलिखितेन च विद्योतितललाटपट्टाम् K.

-शीघ्र a. quick as thought.

-संकल्पः desire of the heart.

-संगः attach- ment of the mind (to anything).

-संचेतनाहारः (with Buddhists) one of the four kinds of food (in a mate- rial and spiritual senses)

-संतापः anguish of the mind.

-समृद्धिः heart's content; Bhāg.

-संवरः coercion of mind.

-सुख a. agreeable to the mind.

-स्थ a. being in the heart, mental.

-स्थैर्यम् firmness of mind.

-हत a. disappointed.

-हर a. pleasing, charming, attractive, fascinating, lovely; अव्याजमनोहरं वपुः Ś.1.18; Ku.3.39; R.3.32. (

-रः) a kind of jasmine. (

-रम्) gold.

-हर्तृ, -हारिन् a. heart-stealing, captivating, agreeable, plea- sing; हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः Ki.1.4; गाङ्गं वारि मनोहारि मुरारिचरणच्युतम् Gaṅgāṣṭaka by Vālmīki 7.

-हारी an unchaste or unfaithful woman.

-ह्लादः gladness of heart.

-ह्वा red arsenic; मनःशिला मनोगुप्ता मनोह्वा नागजिह्विका Bhāva. P.

मन्द a. [मन्द्-अच्]

1 Slow, tardy, inactive, lazy, dull, loitering; (न) भिन्दन्ति मन्दां गतिमश्वमुख्यः Ku.1.11; तच्चरितं गोविन्दे मनसिजमन्दे सखी प्राह Gīt.6.

-2 Cold, indifferent, apathetic.

-3 Stupid, dull-witted, foolish, ignorant, weak-brained; प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दो$पि प्रवर्तते Subhāṣ.; मन्दो$प्यमन्दतामेति संसर्गेण विपश्चितः M.2.8; मन्दः कवियशःप्रार्थी गमिष्याम्युपहास्यताम् R.1.3; द्विषन्ति मन्दाश्चरितं महात्मनाम् Ku.5.75.

-4 Low, deep, hollow (as sound).

-5 Soft, faint, gentle; as in मन्दस्मितम्.

-6 Small, little, slight; मन्दोदरी; see अ ind. 1 (d) also.

-7 Weak, defective, feeble, as मन्दाग्नि.

-8 Unlucky, unhappy.

-9 Faded.

-1 Wicked, vile.

-11 Addicted to drinking.

-12 Weak, slack (as a bow).

-13 Sick, afflicted with disease.

-14 Independent (स्वतन्त्र).

-न्दः 1 The planet Saturn.

-2 An epithet of Yama.

-3 The dissolution of the world.

-4 A kind of elephant; मन्दो$पि नाम न महानवगृह्य साध्यः Śi.5.49 (where मन्द means 'a fool' also).

-5 The apsis of a planet's course.

-न्दा A pot, vessel.

-न्दम् ind.

1 Slowly, gradually, by degree; यातं यच्च नितम्बयो- र्गुरुतया मन्दं विलासादिव Ś.2.2.

-2 Gently, softly, not violently; मन्दं मन्दं नुदति पवनश्चानुकूलो यथा त्वाम् Me.9.

-3 Faintly, feebly, weakly, lightly.

-4 In a low tone, deeply.

-Comp. -अक्ष a. weak-eyed. (

-क्षम्) sense of shame, modesty, bashfulness; मन्दाक्षं ह्रीस्त्रपा व्रीडा लज्जा सा$पत्रपा$न्यतः Ak; मन्दाक्षमन्दाक्षरमुद्रमुक्त्वा N.3.61;14.47; 22.33.

-अग्नि a. having a weak digestion. (

-ग्निः) slowness of digestion.

-अनिलः a gentle breeze.

-असु a. having weak or faint breath.

-आक्रान्ता N. of a metre; see App.I; सुवशा कालिदासस्य मन्दाक्रान्ता प्रवल्गति । सदश्व- दमकस्येव काम्बोजतुरगाङ्गना ॥ According to prof. Sukumāra Sen, Kālidāsa is the inventor of this metre.

-आचार a. badly conducted.

-आत्मन् a. dull-witted, silly, ignorant; मन्दात्मानुजिघृक्षया Malli.

- आदर a.

1 having little respect for, disregarding, caring little for.

-2 neglectful.

-आस्यम् shyness.

-उच्चः the upper apsis of the course of a planet.

-उत्साह a. discouraged, dispirited; मन्दोत्साहः कृतो$स्मि मृगयापवादिना माढव्येन Ś.2.

-उदरी N. of the wife of Rāvaṇa, regarded as one of the five very chaste women; cf. अहल्या. She advised her husband to deliver Sītā to Rāma and thus save himself from certain ruin, but he did not heed her; मन्दोदरीकुटिलकोमलकेशपाशमन्दारदाममकरन्दरसं पिबन्तः P. R.1. 58.

-उष्ण a. tepid, lukewarm. (

-ष्णम्) gentle heat.

-औत्सुक्य a. slackened in eagerness, cast down, disinclined; मन्दौत्सुक्यो$स्मि नगरगमनं प्रति Ś.1.

-कर्ण a. slightly deaf; (Proverb:-- बधिरान्मन्दकर्णः श्रेयान् 'something is better than nothing').

-कर्मन् a. inactive. -n. the process for determining the apsis of a planet's course.

-कान्तिः the moon.

-कारिन् a. acting slowly or foolishly.

-गः Saturn.

-गति, -गामिन् a. walking slowly, slow of pace.

-चेतस् a.

1 dull-witted, silly, foolish.

-2 absent-minded.

-3 fainting away, scarcely conscious.

-छाय a. dim, faint, lustreless; Me.82 (v. l.).

-जननी the mother of Saturn.

-जरस् a. slowly growing old.

-धार a. flowing in a slow stream.

-धी, -प्रज्ञ, -बुद्धि, -मति, -मेधस् a. dull-witted, silly, foolish.

-परिधिः m. (in astr.) the epicycle of the apsis.

-पुण्य a. unfortunate, ill-fated.

-फलम् equation of the apsis.

-भागिन्, -भाग्य, -भाज् unfortunate, ill-fated, wretched, miserable.

-भास् a. dim, of fading lustre; सेनानिवेशान् पृथिवीक्षितो$पि जग्मुर्विभातग्रहमन्दभासः R.7.2.

-मन्दम् ind. slowly, leisurely.

-रश्मि a. dim.

-विचेष्टित a. slowly moving.

-विभव a. poor, impoverished; नश्यति विपुलमतेरपि बुद्धिः पुरुषस्य मन्दविभवस्य Pt.5.5.

-विभ्रंश a. slightly purgative.

-विसर्पिन् a. creeping along slowly (as a louse); cf. Pt.1.252 (N. of a louse).

-वीर्य a. weak.

-वृष्टिः f. slight rain.

-स्मितम्, -हासः, -हास्यम् a gentle laugh, a smile.

रम्य a. [रम्यते$त्र यत्]

1 Pleasing, pleasant, delightful, agreeable; रम्यास्तपोधनानां क्रियाः समवलोक्य Ś.1.13. (v. l.).

-2 Beautiful, lovely, handsome; सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम् Ś.1.2;5.2.

-म्यः The tree called चम्पक.

-म्या 1 Night.

-2 A land-growing lotus; L. D. B.

-3 (In music) A kind of Śruti.

-म्यम् Semen virile.

-Comp. -अन्तर a. having the intervening spaces made pleasant; रम्यान्तरः कमलिनीहरितैः सरोभिः Ś.4.11.

-पुष्पः the Śālmalī tree.

-श्रीः N. of Viṣṇu.

विभूतिः f. Might, power, greatness; सा विभूतिरनुभाव- संपदां भूयसी तव Śi.14.5; Ku.2.61.

-2 Prosperity, welfare; अघोपघातं मघवा विभूत्यै भवोद्भवाराधनमादिदेश Ki. 11.8.

-3 Dignity, exalted rank.

-4 Riches, plenty, magnificence, splendour; ममैष कामो भूतानां यद् भूयासुर्वि- भूतयः Bhāg.6.4.44; अहो राजाधिराजमन्त्रिणो विभूतिः Mu.3; R.8.36.

-5 Wealth, riches; (लोकान्) त्रीनत्यरोच उपलभ्य ततो विभूतिम् Bhāg.1.16.34; विभूतयस्तदीयानां पर्यस्ता यशसामिव R.4.19;6.76;17.43.

-6 Superhuman power (which consists of eight faculties, अणिमन्, लघिमन्, प्राप्ति, प्राकाम्य, महिमन्, ईशिता, वशिता and कामावसायिता); Ku.2.11.

-7 Ashes of cow-dung.

-8 N. of Lakṣmī; हित्वेतरान् प्रार्थयतो विभूतिर्यस्याङ्घ्रिरेणुं जुषते$नभीप्सोः Bhāg.1.18.2.

-9 Ex- pansion (विस्तार); एतां विभूतिं योग च मम यो वेत्ति तत्त्वतः Bg.1.7.

-1 Disposition; क्षेत्रज्ञ एता मनसो विभूतीर्जीवस्य मायारचितस्य नित्याः Bhāg.5.11.12.

वेल्लनम् ना 1 Shaking, moving.

-2 Rolling (on the ground).

-3 Surging (of waves).

-4 Churning violently; आयस्तभीमभुजमन्दरवेल्लनाभिः Ve.6.9.

व्याजः 1 Deciet, trick, deception, fraud.

-2 Art, cunning; अव्याजमनोहरं वपुः Ś.1.18 'artlessly lovely'; Māl.5.12.

-3 A pretext, pretence, semblance; ध्यान- व्याजमुपेत्य Nāg.1.1; R.4.25,58;1.76;11.66.

-4 An artifice, a device, contrivance; व्याजार्धसंदर्शितमेखलानि R.13.42.

-5 Wickedness, depravity.

-Comp. -आह्वयः a false name.

-उक्तिः f.

1 a figure of speech in which what is apparently the effect of one cause is inten- tionally ascribed to another; in other words, where a feeling is dissembled by being attributed to a different cause; see K. P.1 under व्याजोक्ति.

-2 covert allusion, insinuation.

-गुरुः a teacher, only in appearance.

-निद्रित a. feigning sleep.

-निन्दा artful censure.

-पूर्व a. having only the appearance of anything.

-व्यवहारः artful conduct.

-सुप्त a. feigning to be asleep.

-स्तुतिः f. a figure of speech resembling the English 'irony', wherein censure is implied by apparent praise; or praise by apparent censure; व्याजस्तुतिर्मुखे निन्दा स्तुतिवी रूढिरन्यथा K. P.1.

शैवलः [शी-वलच् Uṇ.4.38] A kind of aquatic plant, moss; सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम् Ś.1.2; न षट्पदश्रेणिभि- रेव पङ्कजं सशैवलासंगमपि प्रकाशते Ku.5.9.

-लम् A kind of fragrant wood.

सरस् n. [सृ-असुन्]

1 A lake, pond, pool, a large sheet of water; सरसामस्मि सागरः Bg.1.24.

-2 Water.

-3 Speech; cf. सरस्-वती.

-Comp. -काकः (-की) A swan; L. D. B.

-जम्, -जन्मन् n.,

-रुहम् (सरोजम्, सरोजन्मन्, सरोरुहम्) also

-सरसिजम्, सरसिरुहम् a lotus; सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम् Ś.1.2; [Shri. Kṣītiśachandra Chatterji points out in Mañjūṣā (March, 1958) that the word सरसिजम् has been used in the sense of 'a lotus' probably for the first time by Kālidāsa. According to lexicographers the word सरसिज is met with first in the Suśruta Saṁhitā (1.46. 124) as an adjective qualifying मत्स्याः; Bhāravi uses the word in the sense of 'a land lotus in उत्फुल्लस्थल- नलिनीवनादमुष्मादुद्धूतः सरसिजसंभवः परागः. Three stages of being यौगिक, योगरूढ and रूढ are thus clearly seen in the history of the word.]; सरोरुहद्युतिमुषः पादांस्तवासेवितुम् Ratn. 1.3.

-जः (also

-सरसिजः) Sārasa bird. (

-सरोजिन् m. an epithet of Brahman).

-जिनी, -रुहिणी 1 a lotus plant; भ्रमर कथं वा सरोजिनीं त्यजसि Bv.1.1.

-2 a pond abounding in lotuses.

-3 a multitude of lotuses.

-4 a lotus.

-रक्षः (सरोरक्षः) the guardian of a pool.

-रुह् (सरोरुह्) n. a lotus.

-वरः (सरोवरः) a lake.

1. ठोस बनना या बनाना/जमना या जमाना

The freezer solidifies water into ice.

2. दृढ करना

Gandhiji's opposition to the British solidified into firm fight on returning to India.

mf (ā Mn. II, 148 ;