पुरजन

m. (of doubtful derivation) a Ṡūdra, a man of the fourth orﾠ lowest of the four original classes orﾠ castes (whose only business accord. toﾠ Mn. I, 91,

अतिक्रम् 1 U., 4 P.

1 (a) To step or pass beyond, get accross, go over, cross यत्कथयितुं प्रवृत्तस्तत्परित्यज्य अतिदूरमतिक्रान्तो$स्मि K.346 led far away from my story, rambled, made a great digression; सप्त कक्षान्तराण्यति- क्रम्य 92; निमिषमात्रेणातिदूरमतिक्रामति 12; समीपे$प्यक्रामन्ती M.1. going so near; अतिक्रम्य तांस्तान् विशेषान् Me.57. (b) To pass over, pass by, walk past, go beyond; सेनानिवेशदेशमतिक्रम्य Dk.4.1; कथमतिक्रान्तमगस्त्याश्रमपदम् Mv.7. is it passed or left behind; तस्मिन्नतिक्रामति Ś.7. 31. इदं कदलीगृहमतिक्रम्य दृश्यते Ratn.3. beyond the plan- tain-bower; तच्चातिक्रम्य कैलासगिरिः K.121; जम्बुद्वीपमति- क्रम्य शिशिरो नाम पर्वतः Rām; अतिक्रामत्ययम् K.85. is going or departing.

-2 To excel, surpass; exceed (in number, strength &c.); इरावतीमतिक्रामन्ती भव M. 4. अतिक्रामन्तीमिवेरावतीं प्रेक्षे M.1; वृद्धिर्नातिक्रामति पञ्चताम् Ms.8.151; कर्णीसुतमप्यतिक्रान्तः Dk.74; कलासु रूपे चाप्सरसो$प्यतिक्रान्ता 78; surpassing, superior to; शक्तिमनति- क्रम्य यथाशक्ति Sk.

-3 To transgress, violate, go beyond, overstep; जनकाग्रजन्मनोः शासनमतिक्रम्य Dk.2; नालं पुरुषो नियतिलिखितां लेखामतिक्रमितुम् 61; एवमतिक्रान्तमर्यादे त्वयि Ve.1, अये वात्सल्यादतिक्रामति प्रसङ्गः Māl.6. Oh, the event through excessive affection transgresses all due limits; अतिक्रम्य सदाचारम् K.16,181.

-4 To exclude, pass by, neglect, set aside, leave; अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तमेव वा Ms.9.78. किं वा परिजनमतिक्रम्य भावन् संदिष्टः M.4. प्रथितयशसां प्रबन्धानतिक्रम्य M.1. to the exclusion of.

-5 To go or pass away, elapse, roll on (as time); सा निशा अतिचक्राम Pt.1; यथा यथा यौवनमतिचक्राम K.59; शैशबम् 74; भवतामप्यतिक्रामति देवार्चनविधिवेला 47; is passing away (is being violated); अतिक्रान्ते दशाहे Ms. 5.76; also trans. allow to pass; द्वित्राणि दिनान्यतिक्रम्य Dk. 1; अत्यक्राममिमान्मासांस्तद्वधं परिचिन्तयन् Rām.; नाहार- वेलातिक्रमणीया K.266.

-6 To overcome, overpower, seize; व्यालद्विप इवास्माभिरतिक्रम्यैव दम्यसे Mv.3.31. by seizing or falling upon, by main force; केनापि सत्त्वेन अतिक्रम्य Ś.6.

-7 To lose; स हि स्वाम्यादतिक्रामेत् ऋतूनां प्रतिरोधनात् Ms.9.93. -Caus. To let pass, allow to go.

अतिवृत् 1 A. (P. in epic poetry)

1 To pass over or by, cross (as a place &c.). उपासते पुरुषं ये ह्यकामास्ते शुक्रमेतदतिवर्तन्ति धीराः Muṇḍ.3.2.1.

-2 (a) To go beyond, exceed (fig. also); वाग्विभवातिवृत्तमाचार्यकम् Māl.1. 26 exceeding or transcending the powers of speech, indescribable; मुकुलावस्थामतिवृत्तेषु तण्डुलेषु Dk.132; का ते स्तुतिः स्तुतिपथादतिवृत्तधाम्नः Mv.4.29 transcending praise. (b) To offend, overstep, transgress, violate; यो$स्याः शासनमतिवर्तेत Dk.167; को$तिवर्तते दैवम् 51 who can trans- gress the decrees of Fate? को$न्यो जीवितुकामो देवस्य शासनमतिवर्तेत Mu.3. न खलु दूरगतो$तिवर्तते Śi.6.19. (c) To neglect, omit, let +slip. (d) To have no regard to, disregard, slight; offend (especially by unfaithful- ness), injure; शपथशतातिवर्ती Dk.62 disregarding; ऋतुस्नातां सतिं भार्यां... अतिवर्तेत दुष्टात्मा; यथाहं कर्मणा वाचा शरीरेण च राघवम् । सततं नातिवर्तेय Rām. अपत्यलोभाद् या तु स्त्री भर्तार- मतिवर्तते Ms.5.161.

-3 (a) To surpass, excel; मनुष्य-- संख्यामतिवर्तितुं वा Ki.3.4; एष जनतातिवर्तिनो Śi.14.59; बान्धवस्नेहं राज्यलोभो$तिवर्तते Ks.41.4; to outweigh, preponderate. (b) To overcome, subdue, vanquish, get the better of; get over, escape or get loose from; असाध्यानतिवर्तन्ते प्रमेहा रजनीं यथा Suśr.; किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन् गुणानतिवर्तते Bg.14.21 transcend these three qualities; दैवं पौरुषेण˚ Mb., Dk.73, Ks.121.67.

-4 (Intrans.) To pass away, glide away, elapse (as time); to be late or delay; एवं तयोः प्रत्यहमन्योन्याहारादि दानेन कालो$तिवर्तते H.1; महता स्नेहेन कालो$तिवर्तते H.2; समयो नातिवर्तते Mv.6; आषोड- शाद् ब्राह्मणस्य सावित्री नातिवर्तते Ms.2.38 is not late (नातिक्रान्तकाला भवति).

-5 To go away from, leave, abandon (abl.); यथा मे हृदयं नित्यं नातिवर्तति राघवात् Rām. -Caus.

1 To slight, not to heed, disregard सुहृदश्चाति- वर्तिताः Dk.136.

-2 To let out, discharge (as excrement).

अती [अति-इ] 2 P.

1 To go beyond, pass on, over or beyond, cross (time or space); स्तोकमन्तरमतीत्य Ś. 1; जवादतीये हिमवानधोमुखैः Ki.14.54 was gone to or reached; स्थातव्यं ते नयनविषयं यावदत्येति भानुः Me.36 passes out of sight; अतीत्यैकादशाहं तु नामकर्म तथा$करोत् Rām. after 11 days; गृहपङ्क्तयश्चिरमतायिरे जनैः Śi.13.53.

-2 To enter, step over; अद्वारेण च नातीयात् ग्रामं वा वेश्म वा वृतम् Ms.4.73.

-3 To excel, surpass, outstrip, be more than a match for; त्रिस्रोतसः कान्तिमतीत्य तस्थौ Ku.7.15; सत्यमतीत्य हरितो हरिंश्च वर्तन्ते वाजिनः Ś.1; अग्निस्त्विषा नात्येति पूषणम् Śi.2.23; to exceed, go beyond, transcend; कुसीदवृद्धिर्द्वैगुण्यं नात्येति Ms.8.151 does not exceed; अतीत्य वाचां मनसां च गोचरं स्थिताय Ki.18.41, अपराधशतक्षमं नृपः क्षमयात्येति भवन्तमेकया Śi 16.48.

-4 To overcome, subdue, vanquish, get the better of; न प्रदीप इव वायुमत्यगात् R. 19.53 did not overcome, outlive or survive; to over- take, out-do

-5 To walk by, walk past, pass by, leave behind; स्रोतोवहां पथि निकामजलामतीत्य Ś.6.16; सो$त्य- गाद् आश्रमम् R.15.37.

-6 To omit, neglect, disregard, violate, transgress, overstep; न दिष्टमर्थमत्येतुमीशो मर्त्यः कथंचन Mb. avoid; अतीत्य ही गुणान् सर्वान् स्वभावो मूर्ध्नि वर्तते H.1.18 देशं कालं च यो$तीयात् Y.2.195; अतीयात्सागरो वेलां न प्रतिज्ञामहं पितुः Rām.; भूतान्यत्येति पञ्च वै Ms.12.9 over- steps the five elements (मोक्षं प्राप्नोति Kull.); अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा Bg.8.28,14.2.

-7 (Intrans.) To pass, elapse (time); अत्येति रजनी या तु सा न प्रतिनिवर्तते Rām.; अतीते दक्षिणायने &c.

-8 To overflow, be redun- dant, be in excess.

-9 To die.

अनङ्ग a. [न. ब.]

1 Bodiless, without a body; form- less, incorporeal; त्वमनङ्गः कथमक्षता रतिः Ku.4.9.

-2 Different from the body.

-3 Without a supple- ment or auxiliary.

-ङ्गः 1 Cupid (the bodiless one; so called from his having been reduced to ashes by Siva with the fire of his third eye, when he tried to seduce the God's mind towards Pārvatī for the birth of a deliverer of the Gods from Tāraka.)

-2 Wind.

-3 A goblin.

-4 A shadow, cf. अनङ्गे मन्मथे वायौ पिशाचच्छाययोरपि Nm.

-ङ्गम् 1 Sky, air, ether.

-2 The mind (आकाशस्य निरवयवत्वात् न्यायवैशेषिकमते चित्तस्य अगुणत्वेन तस्य तथात्वम्).

-Comp. -आपीडः N. of a king of Kashmir.

-क्रीडा [तृ. त.]

1 amorous sports.

-2 N. of a metre of two lines, the first with 16 long, and second with 32 short, syllables.

-द a. [उप. स.] inspiring love; ˚दे तनुभूते ते भुजलते K.22. (also without Aṅgada); बाह्वोरनङ्गदत्वस्य बाले ते कारणे उभे Bhār. Ch.

-देवी N. of a queen of Kashmir.

-द्वादशी N. of the 83rd chapter of भविष्योत्तरपुराण; ˚त्रयोदशीव्रतम्, see under व्रत.

-पालः N. of a king's chamberlain at Kashmir.

-लेखः (मदनलेखः) a love letter; ˚लेखक्रिय- योपयोगं (व्रजन्ति) Ku.1.7.

-रङ्गः N. of a erotic work describing the several postures (आसन) pertaining to sexual intercourse.

-लेखा 1 A love letter.

-2 N. of a queen of Kashmir.

-शत्रुः, -असुहृत् &c. N. of Siva.

-शेखरः N. of a metre of four lines, each with 15 iambic feet.

अनित a. [अन्-इत] Not gone with, unattended, desti- tute of; वनितया$नितया रजनीवधूः R.9.38; पृथु निरन्तरमिष्ट- भुजान्तरं वनितया$नितया न विषेहिरे Si.6.6. ˚भा

1 having no splendour.

-2 N. of a river; मा वो रसानितभा कुभा क्रुमुर्मा वः सिन्धुर्निरीरमत् । Rv.5.53.9.

अनुपत् 1 P.

1 To fly to or towards.

-2 To fly or run after, follow (fig. also); pursue, chase; मुहुरनुपतति स्यन्दने दत्तदृष्टिः Ś.1.7; कथमनुपतत एव मे प्रयत्नप्रेक्षणीयः संवृत्तः Ś.1; न यत्र प्रत्याशामनुपतति नो वा रहयति (चेतः) Māl.9.8. does not run after (cherish), hope or leave it; यस्यैवं भवन्तः कुटुम्बवृत्तिमनुपतिताः Mv.1; अनुपतति रजनीं पूर्वसन्ध्या Śi.11.4.

-2 To fall upon, attack; प्राग्वीराननुपत्य Māl 8.9. -Caus.

1 To fly to.

-2 To throw another down along with oneself.

अनुपेत a.

1 Not endowed with.

-2 Not invested with the sacred thread (अनुपनीत). यं प्रव्रजन्तमनुपेतमपेत- कृत्यम् Bhāg.1.2.2.

अनुष्ठा 1 U. (˚स्था)

1 To do, perform or carry out, execute, attend to (order, duty &c.); bring about, effect, accomplish (business); अनुतिष्ठसि धर्मेण ये चान्ये विदितास्त्वया Mb.3.267.11. विवाहदीक्षाविधिमन्वतिष्ठत् Ku.7. 1,1.17; किमनुतिष्ठति भगवान् मारीचः Ś.7; आज्ञापयतु आर्यः को नियोगो$नुष्ठीयतामिति Ś.1; ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः Bg.3.31 follow; गुरोर्वचनमनुतिष्ठ V.5 do as your papa orders; अनुतिष्ठस्वात्मनो नियोगम् M.1 look or attend to your own duty, do your business.

-2 To follow, prac- tise, observe (धर्म, व्रत &c.); commit (a sin).

-3 To rule, govern, superintend; appoint.

-4 To stand by or near (with loc.); तिष्ठन्तीष्वनुतिष्ठेत्तु व्रजन्तीष्वप्यनुव्रजेत् Ms.11.112; sit on; occupy; अनुष्ठास्यति रामस्य सीता प्रकृतमासनम् Rām.;

-5 To follow, go after (lit.); स्वकान्तामनुतिष्ठति Rām.; नारा- जके पतिं भार्या यथावदनुतिष्ठति Subhāṣ.; follow, obey.

-6 To imitate, tread in. पदं चेहानुतिष्ठन्ति पूर्वेषां पूर्वजैः कृतम् Bhāg.

-7 (Intrans.) (a) To place or put oneself on, be in a position, present oneself. (b) To remain, continue. (c) To be engaged in religious ceremonies (muttering prayers &c.); अनुतिष्ठतां ब्राह्मणानाम् M.5.

अनुष्ठा a. Standing after, in succession; अभीमिन्द्रो नद्यो वव्रिणा हिता विश्वा अनुष्ठाः प्रवणेषु जिघ्नते Rv.1.54.1.

अन्योन्य a. [अन्य-कर्मव्यतिहारे द्वित्वं, पूर्वपदे सुश्च] One another, each other, mutual (treated like a pronoun). In many cases the use of this word corresponds to the use of the word 'each other' or 'one another' in English; अन्योन्यं ताडयतः Mk.9 they strike each other (अन्यः अन्यं ताडयति). Thus अन्यः may be regarded as the subject and अन्यम् as the object of the verb, as in English. The second अन्य may, therefore, in many cases stand in the instr., gen., or loc. cases; अन्योन्यैराहताः सन्तः सस्वनुर्भीमनिःस्वनाः Rām.; अन्योन्यस्य व्यतिलुनन्ति P.I. 3.16 Sk. But there are several instances, especially when अन्योन्य enters into compound, in which the first अन्य loses all its nominative force and becomes a sort of oblique case, or an irregular compound of अन्य and अन्य, see P.VIII.1.12 Sk.; अन्योन्यस्याव्यभीचारः Ms. 9.11; oft. in comp. and translated by 'mutual', 'reciprocal', 'mutually'; ˚शोभाजननात् Ku.1.42; so ˚कलह, ˚दर्शन, &c.

-न्यम् ind. Mutually.

-न्यम् (In Rhet.) A figure of speech, the 'Reciprocal', in which two things do the same act to each other; अन्योन्यमुभयो- रेकक्रियायाः करणं मिथः । त्वया सा शोभते तन्वी तया त्वमपि शोभसे ॥ रजन्या शोभते चन्द्रश्चन्द्रेणापि निशीथिनी । S. D.724.

-Comp. -अध्यासः reciprocal attribution of identity (अन्योन्य- तादात्म्यारोपः); जलव्योम्ना घटाकाशो यथा सर्वस्तिरोहितः । तथा जीवे च कूटस्थः सो$न्योन्याध्यास उच्यते ॥

-अपहृत a. taken from one another, taken secretly.

-अभावः mutual non-existence or negation; one of the two main kinds of अभाव; it is reciprocal negation of identity, essence, or respective peculiarity, and is equivalent to difference (भेद); तादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिको$न्योन्याभावः, as घटः पटो न भवति; it exists between two notions which have no property in common.

-आश्रय a. mutually dependent. (

-यः) mutual or reciprocal dependence, support, or con- nection; reciprocal relation of cause and effect (a term in Nyāya).

-उक्तिः f. conversation.

-कार्यम् Sexual intercourse (मैथुन); अन्योन्यकार्याणि यथा तथैव न पापमात्रेण कृतं हिनस्ति Mb.12.141.7.

-पक्षनयनम् transposition of numbers from one side to another.

-भेदः mutual dissension or enmity; so ˚कलह.

-मिथुनम् mutual union.

-विभागः mutual partition of an inheritance made by the sharers (without the presence of any other party).

-वृत्तिः f. mutual effect of one thing upon another.

-व्यतिकरः, -संश्रयः reciprocal action or influence; mutual relation of cause and effect.

अपेक्षा क्षणम् 1 Expectation, hope, desire.

-2 Need, requirement, necessity; निरपेक्ष without hope or need, regardless of; निर्विशङ्का निरुद्विग्ना निरपेक्षा च भैथिली Rām.6. 47.9. द्रोणस्तथोक्तः कर्णेन सापेक्षः फाल्गुनं प्रति (उवाच) Mb.12. 2.12. सापेक्षत्वे$पि गमकत्वात्समासः; अनपेक्षः शुचिर्दक्षः Bg.12.16; or in comp.; स्फुलिङ्गावस्थया वह्निरेधापेक्ष इव स्थितः Ś.7.15 awaiting kindling.

-3 Consideration, reference, regard, with the obj. in loc. case; more usually in comp.; मध्यभङ्गानपेक्षम् Ratn.1.15 regardless of; the instr. and sometimes loc. of this word frequently occur in comp. meaning 'with reference to', 'out of regard for', 'with a view to', 'for the sake of'; सा$पि कार्यकरणापेक्षया क्षुरमेकमा- दाय तस्याभिमुखं प्रेषयामास Pt.1; नियमापेक्षया R.1.94; वृषला- पेक्षया Mu.1; पौरजनापेक्षया 2 out of regard for; किमकौश- लादुत प्रयोजनापेक्षया 3 with a view to gain some object; प्रथमसुकृतापेक्षया Me.17; दण़्डं शक्त्यपेक्षम् Y.2.26, in propor- tion to, in accordance with; अत्र व्यङ्ग्यं गुणीभूतं तदपेक्षया वाच्यस्यैव चमत्कारिकत्वात् K. P.1 as compared with it.

-4 Connection, relation, dependence as of cause with effect or of individual with species; शरीरसाधनापेक्षं नित्यं यत्कर्म तद्यमः Ak.

-5 Care, attention, heed; देशा$पेक्षास्तथा यूयं यातादायाङ्गुलीयकम् Bk.7.49.

-6 respect, reference.

-7 (In gram.) = आकाङ्क्षा q. v.

-Comp. -बुद्धिः (In Vaiśeṣika Phil.) the distinguishing perception by which we apprehend 'this is one', 'this is one' &c. and which gives rise to the notion of duality; see Sarva. chap. 1 where अपेक्षाबुद्धिः = विनाशकविनाशप्रति- योगिनी बुद्धिः; cf. Bhāshā P. द्वित्वादयः परार्धान्ता अपेक्षाबुद्धिजा मताः । अनेकाश्रयपर्याप्ता एते तु परिकीर्तिताः ॥ अपेक्षाबुद्धिनाशाच्च नाश- स्तेषां निरूपितः । 17-8.

अभिज्ञात a. One who knows, understands; महात्मा रजनीचरः अभिज्ञातस्य मायानाम् Rām.6.85.23.

अमृत a.

1 Not dead; अमृते जारजः कुण्डः Ak.

-2 Im- mortal; अपाम सोममृता अभूम Rv.8.48.3; U.1.1. ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च Bg.14.27.

-3 Imperishable, Indestructible, eternal.

-4 Causing immortality.

-5 Beautiful, agreeable, desired. पाञ्चजन्याभिषिक्तश्च राजा$- मृतमुखो$भवत् Mb.12.4.17.

-तः 1 A god, an immortal, deity. आरुरोह यथा देवः सोमो$मृतमयं रथम् Mb.12.37.44.

-2 N. of Dhanvantari, physician of the gods; also N. of Indra, of the sun, of Prajāpati, of the soul, Viṣṇu and Śiva.

-3 N. of a plant (वनमुद्ग, Mar. मटकी)

-4 N. of the root of a plant (वाराहीकन्द, Mar. डुकरकंद).

-ता 1 Spirituous liquor.

-2 N. of various plants; e. g. आमलकी, हरीतकी, गुडूची, मागधी, तुलसी, इन्द्रवारुणी, ज्योतिष्मती, गोरक्षदुग्धा, अतिविषा, रक्तत्रिवृत्, दूर्वा, स्थूलमांसहरीतकी.

-3 N. of one of the Nāḍīs in the body; नाडीनामुदयक्रमेण जगतः पञ्चामृताकर्षणात् Māl.5.2.

-5 One of the rays of the sun; सौरीभिरिव नाडीभिरमृताख्याभिरम्मयः R.1.58.

-तम् 1 (a) Immortality, imperishable state; न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि Rv.1.129.2; Ms.22.85. (b) Final beatitude, absolution; तपसा किल्विषं हन्ति विद्ययामृतमश्रुते Ms.12.14; स श्रिये चामृताय चAk.

-2 The collective body of immortals.

-3 (a) The world of immortality, Paradise, Heaven; the power of eternity, immortal light, eternity.

-4 Nectar of immortality, ambrosia, beverage of the gods (opp. विष) supposed to be churned out of the ocean; देवासुरैरमृतमम्बुनिधिर्ममन्थे Ki.5.3; विषादप्यमृतं ग्राह्यम् Ms.2.239; विषमप्यमृतं क्वचिद्भवेदमृतं वा विषमीश्वरेच्छया R.8.46; oft. used in combination with words like वाच्, वचनम्, वाणी &c; कुमारजन्मामृतसंमिताक्षरम् R.3.16; आप्यायितो$सौ वचनामृतेन Mb.; अमृतं शिशिरे वह्निरमृतं क्षीरभोजनम् Pt.1.128 the height of pleasure or gratification.

-5 The Soma juice.

-6 Antidote against poison.

-7 The residue or leavings of a sacrifice (यज्ञशेष); विघसाशी भवेन्नित्यं नित्यं वा$मृतभोजनः Ms.3.285.

-8 Unsolicited alms, alms got without solicitation; मृतं स्याद्याचितं भैक्षम- मृतं स्यादयाचितम् Ms.4.4-5.

-9 Water; मथितामृतफेनाभमरजो- वस्त्रमुत्तमम् Rām.5.18.24. अमृताध्मातजीमूत U.6.21; अमृता- दुन्मथ्यमानात् K.136; cf. also the formulas अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा and अमृतापिधानमसि स्वाहा; Mahānār. Up.7 and 1; repeated by Brāhmaṇas at the time of sipping water before the commencement and at the end of meals.

-1 A drug.

-11 Clarified butter; अमृतं नाम यत् सन्तो मन्त्रजिह्वेषु जुह्वति Śi.2.17.

-12 Milk; अमृतं च सुधा चैव सुधा चैवामृतं तथा Mb.13.67.12.

-13 Food in general.

-14 Boiled rice.

-15 Anything sweet, anything lovely or charming; a sweetmeat. यथामृतघटं दंशा मकरा इव चार्णवम् Rām.7.7.3.

-16 Pro- perty.

-17 Gold.

-18 Quicksilver.

-19 Poison.

-2 The poison called वत्सनाभ.

-21 The Supreme Spirit (ब्रह्मन्).

-22 N. of sacred place.

-23 N. of particular conjunc- tions of Nakṣatras (lunar asterisms) with week days (वारनक्षत्रयोग) or of lunar days with week days (तिथि- वारयोग).

-24 The number four.

-25 splendour, light. [cf. Gr. ambrotos, ambrosia; L. immortalis]. cf. अमृतं वारि सुरयोर्निर्वाणे चातिसुन्दरे । अयाचिते यज्ञशेषे पुंसि धन्वन्तरे$पि च । पीयूषे च धृते दीप्तावाचार्ये विबुधे$पि च । हरीतक्यामाम- लक्यां गलूच्यामपि तत्स्त्रियाम् । Nm.

-Comp. -अंशुः, -करः, -दीधितिः, -द्युतिः, -रश्मिः &c. epithets of the moon; अमृतदीधितिरेष विदर्भजे N.4.14; अमृतांशूद्भव born from the moon; from whom was born the moon, N. of Viṣṇu.

-अंशुकः An interior variety of gems having white rays, Kau. A.2.11.

-अक्षर a. immortal and imperishable; क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः Śvet. Up.

-अग्रभूः N. of the horse of Indra (उच्चैःश्रवस्); अमृताग्रभुवः पुरेव पुच्छम् Śi. 2.43.

-अन्धस्, -अशनः, -आशिन् m. 'one whose food is nectar'; a god, an immortal.

-अपिधानम् Water sipped after eating nectar-like food so as to overlay it like a cover.

-असु a. whose soul is immortal; अमृतासुर्वर्धमानः सुजन्मा Av.5.1.1.

-आशः 1 N. of Viṣṇu.

-2 a god; इदं कार्यममृताशाः शृणोमि Mb.12.299.7.

-आसङ्गः a sort of collyrium.

-आहरणः N. of Garuḍa who once stole Amṛita.

-इष्टका a kind of sacrificial brick shaped like the golden head of men, beasts &c. (पशुशीर्षाणि).

-ईशः, ईश्वरः N. of Śiva.

-उत्पन्ना a fly.

(-न्नम्), -उद्भवम् 1 A kind of collyrium (खर्परीतुत्थम्).

-2 Potassium permanganate

-उपस्तरणम् Water sipped as a substratum for the nectar-like food. (

-वः) N. of the Bilva tree.

-ओदनः Name of a son of Siṁhahanu, and uncle of Śākyamuni.

-करः, -किरणः 'nectar-rayed', the moon.

-कुण्डम् a vessel containing nectar.

-क्षारम् sal ammoniac. (Mar. नवसागर).

-गतिः N. of a metre consisting of 4 syllables.

-गर्भ a. filled with water or nectar; ambrosial.

(-र्भः) 1 the indivi- dual soul.

-2 the Supreme Soul.

-3 child of immorta- lity (said of sleep); देवानाममृतगर्भो$सि स्वप्न Av.6.46.1.

-चितिः f. an arrangement or accumulation of sacrifi- cial bricks conferring immortality.

-ज a. produced by or from nectar. (

-जः) a sort of plant, Yellow Myro- balan (Mar. हिरडा).

-जटा N. of a plant (जटामासी).

-तरङ्गिणी moonlight.

-तिलका N. of a metre of 4 lines, also called त्वरितगति.

-द्रव a. shedding nectar. (

-वः) flow of nectar.

-धार a. shedding nectar. (

-रा)

1 N. of a metre.

-2 flow of nectar.

-नन्दनः A pavilion with 58 pillars (Matsya P.27.8.).

-नादोपनिषद् f. 'The sound of immortality', Name of an Upaniṣad.

-पः 1 a drinker of nectar' a god or deity.

-2 N. of Viṣṇu.

-3 one who drinks wine; ध्रुवममृतपनामवाञ्छयासावधरममुं मधुपस्तवा- जिहीते Śi.7.42. (where अ˚ has sense

1 also).

-पक्षः 1 having golden or immortal wings, a sort of hawk.

-2 the immortal or golden wings of sacrificial fire.

-3 fire itself.

-फलः N. of two trees पटोल and पारावत.

(-ला) 1 a bunch of grapes, vine plant, a grape (द्राक्षा)

-2 = आमलकी. (

-लम्) a sort of fruit (रुचिफल) found in the country of the Mudgalas according to Bhāva P.

-बन्धुः Ved.

1 a god or deity in general.

-2 a horse or the moon.

-3 A friend or keeper of immortality; तां देवा अन्वजायन्त भद्रा अमृतबन्धवः Rv.1.72.5.

-बिन्दू- पनिषद् f. 'drop of nectar',:N. of an Upaniṣad of the Atharvaveda.

-भल्लातकी a sort of medicinal prepara- tion of ghee mentioned by Chakradatta.

-भवनम् N. of a monastery (built by Amṛitaprabha); Raj. T.

-भुज् m. an immortal, a god, deity; one who tastes the sacrificial residues.

-भू a. free from birth and death.

-मति = ˚गति q. v.

-मन्थनम् 1 churning (of the ocean) for nectar.

-2 N. of the chapters 17 to 19 of Mb.1.

-मालिनी N. of Durgā.

-मूर्तिः The moon; आप्याययत्यसौ लोकं वदनामृतमूर्तिना Bhāg.4.16.9.

-योगः see under अमृत.

-रसः 1 nectar, ambrosia; काव्यामृतरसास्वादः H.1; विविधकाव्यामृतरसान् पिवामः Bh.3.4.

-2 the Supreme Spirit.

(-सा) 1 dark-coloured grapes.

-2 a sort of cake (Mar. अनर्सा).

-लता, -लतिका a nectar-giving creeping plant (गुडूची).

-वाक a. producing nectar like sweet words.

-संयावम् a sort of dish mentioned in Bhāva P.

-सार a. ambrosial; ˚राणि प्रज्ञानानि U.7.

(-रः) 1 clarified butter.

-2 a sort of अयःपाक. ˚जः raw sugar, molasses (गुड).

-सूः, -सूतिः 1 the moon (distilling nectar).

-2 mother of the gods.

-सोदरः 1 'brother of nectar', the horse called उच्चैःश्रवस्.

-2 a horse in general.

-स्रवः flow of nectar. (

-वा) N. of a plant and tree (रुदन्ती-रुद्रवन्ती; Mar. रानहरभरा).

-स्त्रुत् a. shedding or distilling nectar; स्वरेण तस्याममृतस्रुतेव Ku.1.45.

अवगुण्ठित p. p.

1 Veiled, covered, concealed; रजनीतिमिरावगुण्ठिते Ku.4.11 enveloped in nocturnal darkness.

-2 Powdered, pounded.

अवतीर्ण p. p.

1 Descended, alighted, come down; शैलराजावतीर्णां जह्नोः कन्याम् Me.52; जलनिधिमनुरूपं जह्नुकन्या- वतीर्णा R.6.85; संसारपथमवतीर्णानाम् K.175 who have entered upon mundane life.

-2 Bathed in; उदधिमिवाव- तीर्णः K.158; come to, entered into.

-3 Appeared as an incarnation; तदर्थमवतीर्णो$सौ मन्नियोगाच्चतुर्भुजः Mb.; Pt.1.

-4 Crossed, passed over; अपि नामावतीर्णो$सि बाणगोचरम् Māl.1 crossed the path, gone within the range, of arrows; दर्शनपथमवतीर्णः Ś.3.

-5 Fallen (as the night); अवतीर्णायां तस्यां यामिन्याम् K.269; भरेणावतीर्णायां रजन्याम् K.368.

-6 Translated.

-र्णम् (= अवतारः) Manifestation; cf. पद्मावतीर्णपूर्णा Svapna.1.1.

-Comp. -ऋण a. absolved from debt.

अवदात a. [अव-दै-क्त]

1 Beautiful; अवदातकान्तिः Dk. 17,37

-2 Clean, clear, pure, spotless, refined, purified, polished; येषां त्रीण्यवदातानि विद्या योनिश्च कर्म च Mb.3.1.27. सर्वविद्यावदातचेताः K.36; so विद्यावदातं मुखम्; Bh.2.2.5; शास्त्र˚

-3 Bright, white; आपिशङ्गा- वदातया देहप्रभया K.36,65,128,187,189,43,62,95. रजनिकरकलावदातं कुलम् K.233; कुन्दावदाताः कलहंसमाला; Bk.2.18; cf. also Ki.11.75,3.25;13.37; Śānti.3.14.

-4 Virtuous, meritorious; अन्यस्मिञ्ज- न्मनि न कृतमवदातं कर्म K.62.

-5 Yellow.

-तः White or yellow colour. cf. अवदातः सिते पीते Nm.

अवधू 5 U.

1 To shake, move, wave, cause to tremble; रेणुः पवनावधूतः R.7.43; लीलावधूतैः चामरैः Me. 37; Rs.6.15; Ki.6.3; Śi.13.36.

-2 To shake off or out, shake, toss (lit. and fig.), remove (fig. also); overcome, get the better of; राजसत्वमवधूय मातृकम् R.11. 9; सुरवधूरवधूतभयाः शरैः 9.19 removing the fears of; अवधूय तद्वयथाम् 3.61; व्रजन्ति शत्रूनवधूय निःस्पृहाः शमेन सिद्धिं मुनयो न भूभृतः Ki.1.42; रुषावधूय रक्षांसि Rām.

-3 To discard, spurn, reject or treat with contempt, dis- regard; चण्डी मामवधूय पादपतितम् V.4.67; Ku.3.8; अवधूत- प्रणिपाताः V.3.5; अवधूतदुहितृप्रार्थनस्य Dk.13. -Caus. (-धूनयति) To shake.

अवनत p. p. Bent down, hung down, downcast; विनय˚, प्रश्रय˚, लज्जा˚, ˚उत्तरकायम् R.9.6; फलपुष्पैरवनतान् Rām. cf. also लिखन्नास्ते भूमिं बहिरवनतः प्राणदयितः Amaru 7.

-2 Verging in the west, setting; रजनिरवनतेन्दुर्लज्जयाधो- मुखी च Śi.1.91.

-3 Bending, stooping, deepened, not projecting.

-4 Humble.

-Comp. -अङ्ग a. with stooping; limbs; अद्य प्रभृत्यवनताङ्गि तवास्मि दासः Ku.5.86.

-काय a. bending the body, crouching down; ˚उत्तरकाय R.9.6.

-मुख a. with down-cast countenance.

-शीर्षन् a. bowing the head.

अवशिष्ट p. p.

1 Left, remaining; स्तम्बेन नीवार इवाव- शिष्टः R.5.15; किमवशिष्टमह्नः Ratn.3; निद्रागमसीम्नः कियद- वशिष्टम् Mv.6; कियदवशिष्टं रजन्याः Ś.4 how much of the night yet remains (has yet to run).

-2 Remaining over and above, surplus.

-ष्टम्, -ष्टकम् Rest, remainder, remnant; सुराकामद्यूतकृतं द्रण्डशुल्कावशिष्टकम् Y.2.47.

आलोकः कनम् 1 Seeing, beholding.

-2 Sight, aspect. appearance; यदालोके सूक्ष्मम् Ś.1.9; Ku.7.22,46; व्रजति हि सफलत्वं वल्लभालोकनेन Śi. सुख˚ V.4.24; Ś1.32; R.1.84; Me.3,39.

-3 Range of sight; आलोके ते निपतति पुरा सा बलिव्याकुला वा Me.87; R.7.5; Ku.2.45.

-4 Light, lustre, splendour; आलोकमार्गं सहसा व्रजन्त्या R.7.6 air- hole, or window; निरालोकं लोकम् Māl.5.3;9.37;1. 4,11; Ve.2; K.16,29,348,68,98.

-5 Panegyric, praise, complimentary language; especially, a word of praise uttered by a bard (such as जय, आलोकय); ययावुदीरितालोकः R.17.27;2.9; K.14.

-6 Section, chapter.

-7 Mild light (सात्त्विकः प्रकाशः) cf. Pātañjala Yogadarśana 3.25.

-8 A trace of sight; आलोकमपि रामस्य न पश्यन्ति स्म दुःखिताः Rām.2.47.2.

-9 A lamp, light; आलोकदानं नामैतत्कीदृशं भरतर्षभ Mb.13.98.1.