पापपति

ind. accñaccording to the event orﾠ occasion, as may happen ĀṡvṠr.

( rūpá-) m. lord of forms (N. of Tvashṭṛi) ṠBr. KātyṠr.

f. ( pad) re-birth Divyâ̱v.

m. a snake-king Hariv.

mfn. living together with a wife's paramour Vishṇ. Yājñ.

mfn. well founded orﾠ substantiated, correct, right Nāg. Sāh. Nīlak.

m. « small-leaved», a kind of Madhūka orﾠ Bassia Latifolia L.

उपपत्तिः f.

1 Happening, occurring, becoming visi- ble, appearance, production, birth; अथोपपत्तिं छलनापरो$- पराम् Śi.1.69 (जन्म); इष्टानिष्टोपपत्तिषु Bg.13.9.

-2 Cause, reason, ground; प्रियेषु यैः पार्थ विनोपपत्तेः Ki.3.52.

-3 Reasoning, argument; उपपत्तिमदूर्जितं वचः Ki.2.1; देवि सोपपत्तिकमभिहितम् । Nāg.5 argumentative; giving a reason for the establishment of a matter; S. D.482.

-4 Fitness, propriety.

-5 Termination, end.

-6 Asso- ciation, connection.

-7 Acceptance, adoption; Mv.5.

-8 Ascertainment, demonstration, demonstrated con- clusion; उपपत्तिरुदाहृता बलात् Ki.2.28.

-9 (In Arith. or Geom.) Proof, demonstration.

-1 A means, an expedient.

-11 Assistance, support, help; ततः प्रजह्रे सममेव तत्र तैरपेक्षितान्योन्यबलोपपत्तिभिः Ki.14.44.

-12 Doing, effecting, gaining; accomplishment; स्वार्थोपपत्तिं दुर्बलाशः R.5.12; तात्पर्यानुपपत्तितः Bhāṣā P.; H.3.111; see अनुपपत्ति.

-13 Attainment, getting; असंशयं प्राक् तनयोपपत्तेः R.14.78; Ki.3.1.

-14 Religious abstraction (समाधि).

-15 Accident, chance; उपपत्त्योपलब्धेषु लोकेषु च समो भव Mb.12.288.11.

-16 Suitability, expediency; उपपत्ति- मदूर्जिताश्रयं नृपमूचे वचनं वृकोदरः Ki.2.1; Bhag.4.28.68.

-Comp. -समः (in logic) a kind of contradiction in which both the contradictory ascertions are supposed to be demonstrable (e. g. sound is eternal because it is produced; it is eternal because it is not tangible). Nyāyadarśana.

-परित्यक्त a. Unproved, unreasonable, destitute of argument or proof; Raj. T.

अभ्युपपद् 4 A.

1 To deliver (from distress), protect; to console, comfort, take compassion or pity on, pity, favour; स सुहृद्यो विपन्नार्थं दीनमभ्युपपद्यते Rām.6.63. 27; रतिमभ्युपपत्तुमातुरां मधुरात्मानमदर्शयत्पुरः Ku.4.25; (कदा) तपः कृशामभ्युपपत्स्यते सखीं वृषेव सीतां तदवग्रहक्षताम् 5.61; U.2; 3.7; Māl.4.

-2 To ask for help, seek protection, submit; अभ्युपपन्नवत्सलः Mk.7.

-3 To furnish with.

ब्राह्मण a. (

-णी f.) [ब्रह्म वेदं शुद्धं चैतन्यं वा वेत्त्वधीते वा अण्]

1 Belonging to a Brāhmaṇa.

-2 Befitting a Brāhmaṇa.

-3 Given by a Brāhmaṇa.

-4 Relating to religious worship.

-5 One who knows Brahma.

-णः 1 A man belonging to the first of the four original castes of the Hindus, a Brāhmaṇa (born from the mouth of the puruṣa); ब्राह्मणो$स्य मुखमासीत् Rv.1.9. 12; Ms.1.31,96; (जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयः संस्कारैर्द्विज उच्यते । विद्यया याति विप्रत्वं त्रिभिः श्रोत्रिय उच्यते ॥ or जात्या कुलेन वृत्तेन स्वाध्यायेन श्रुतेन च । एभिर्युक्तो हि यस्तिष्ठेन्नित्यं स द्विज उच्यते ॥).

-2 A priest, theologian.

-3 An epithet of Agni.

-4 N. of the twentyeighth Nakṣatra.

-णम् 1 An assem- blage or society of Brāhmaṇas.

-2 That portion of the Veda which states rules for the employment of the hymns at the various sacrifices, their origin and detailed explanation, with sometimes lengthy illustra- tions in the shape of legends or stories. It is distinct from the Mantra portion of the Veda.

-3 N. of that class of the Vedic works which contain the Brāhmaṇa portion (regarded as Śruti or part of the revelation like the hymns themselves). Each of the four Vedas has its own Brāhmaṇa or Brāhmaṇas:-- ऐतरेय or आश्व- लायन and कौषीतकी or सांख्यायन belonging to the Ṛigveda; शतपथ to the Yajurveda, पञ्चविंश and षड्विंश and six more to the Sāmaveda, and गोपथ to the Atharvaveda.

-4 The Soma vessel of the Brahman priest.

-Comp. -अतिक्रमः offensive or disrespectful conduct towards Brāhmaṇas, insult to Brāhmaṇas; ब्राह्मणातिक्रमत्यागो भवता- मेव भूतये Mv.2.1.

-अगर्शनम् absence of Brahma- nical instruction or guidance; वृषलत्वं गता लोके ब्राह्मणादर्शनेन च Ms.1.43.

-अपाश्रयः seeking shelter with Brāhma- ṇas.

-अभ्युपपत्तिः f. protection or preservation of, or kindness shown to, a Brāhmaṇa; ब्राह्मणाभ्युपपत्तौ च शपथे नास्ति पातकम् Ms.8.112.

-आत्मक a. belonging to Brāhmaṇas.

-घ्नः the slayer of a Brāhmaṇa; स्त्रीबाल- ब्राह्मणघ्नांश्च हन्याद् द्विट्सेविनस्तथा Ms.9.232.

-चाण्डालः 1 a degraded or outcast Brāhmaṇa; यथा ब्राह्मणचाण्डालः पूर्व- दृष्टस्तथैव सः Ms.9.87.

-2 the son of a Śūdra father by a Brāhmaṇa woman.

-जातम्, -जातिः f. the Brāhmaṇa caste.

-जीविका the occupation or means of livelihood prescribed for a Brāhmaṇa; अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा । दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्रजन्मनः ॥ षण्णां तु कर्मणामस्य त्रीणि कर्माणि जीविका । याजनाध्यापने चैव विशुद्धाच्च प्रतिग्रहः ॥.

-द्रव्यम्, -स्वम् a Brāhmaṇa's property.

-निन्दकः a blasphemer or reviler of Brāhmaṇas.

-प्रसंगः the applicability of the term Brāhmaṇa.

-प्रातिवेश्यः a neighbouring Brāh- maṇa; ब्राह्मणप्रातिवेश्यानामेतदेवानिमन्त्रणे Y.2.263.

-प्रियः N. of Viṣṇu.

-ब्रुवः one who pretends to be a Brāhmaṇa, one who is a Brāhmaṇa only in name and neglects the duties of his caste; बहवो ब्राह्मणब्रुवा निवसन्ति Dk.; सममब्राह्मणे दानं द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे Ms.7.85;8.2.

-भावः the rank or condition of a Brāhmaṇa.

-भूयिष्ठ a. consisting for the most part of Brāhmaṇas.

-यष्टिका, -यष्टी Clerodendrum Siphonantus (Mar. भारंग).

-वधः the murder of a Brāhmaṇa, Brahmanicide.

-वाचनम् the recitation of benedictions.

-संतर्पणम् feeding or satis- fying Brāhmaṇas.

श्वेत a. (

-श्वेता or

-श्वेती f.) [श्वित्-अच् घञ् वा] White; ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ Bg.1.14.

-तः 1 The white colour.

-2 A conch-shell.

-3 A cowrie.

-4 The planet Venus.

-5 Śukra, the regent of the planet; न शेकुः पाण्डवा द्रष्टुं श्वेतं ग्रहमिवोदितम् Mb.6.82.12.

-6 A white cloud.

-7 Cumin seed.

-8 N. of a range of mountains; शृङ्गैः श्वेतमिव स्थितम् Bhāg.1.39.45. (ac- cording to some com. कैलास); see कुलाचल or कुलपर्वत.

-9 N. of a division of the world.

-1 A white goat; वायव्यं श्वेतमालभेत । cf. तस्मात् प्रत्यक्षो$पि श्वेतशब्दश्छागमेव परिच्छिन्द्यान्नान्यं पशुम् इति ŚB. on MS.1.2.68.

-11 A white horse.

-12 A silver coin.

-13 A comet; श्वेतो ग्रहस्तिर्यगिवापतन् खे Mb. 5.37.43.

-तम् 1 Silver.

-2 The white of the eye.

-3 Butter-milk and water mixed half and half.

-Comp. -अंशुः the moon.

-अद्रिः, -पर्वतः N. of a mountain; दन्तै- श्चतुर्भिः श्वेताद्रेर्हरन् भगवतो महीम् Bhāg.8.8.4 (com. कैलास).

-अम्बरः, -वासस् m. a class of Jaina ascetics.

-अर्चिस् the moon.

-अश्वः N. of Arjuna.

-इक्षुः a kind of sugar cane.

-उदरः an epithet of Kubera.

-कपोतः 1 A kind of mouse.

-2 a kind of snake.

-कमलम्, -पद्मम् a white lotus.

-काकीय a. unusual, unheard of.

-कुञ्जरः an epithet of Airāvata, the elephant of Indra.

-कुष्ठम् white leprosy.

-केतुः 1 a Bauddha or Jaina saint.

-2 the descending node.

-कोलः a kind of fish (शफर).

-क्षारः saltpetre, alkali.

-गजः, -द्विपः 1 a white elephant.

-2 the elephant of Indra.

-गरुत् m.,

-गरुतः a goose.

-छदः 1 a goose; श्वेतच्छदश्च विधुतच्छदचामरेण प्रासेवत प्रियतमां सुरतश्रमार्ताम् Rām. ch.5.15.

-2 a kind of basil.

-द्वीपः N. of one of the eighteen minor divisions of the known continent; ˚पतिः Viṣṇu; श्वेतद्वीपपतिश्चित्तं मनो योगेश्वरो$वतु Bhāg.1.6.24; श्वेतद्वीपपतौ चित्तं शुद्धे धर्ममये मयि Bhāg.11.15.18.

-धातुः 1 a white mineral.

-2 chalk.

-3 the milkstone.

-धामन् m.

1 the moon.

2 camphor.

-3 the foam of the sea.

-4 cuttle-fish bone.

-नीलः a cloud.

-पत्रः a goose.

n. (for pushka?) a flower, blossom (ifc. f. ā, in names of plants oftener ī;

अनुवादः 1 Repetition (in general); गुण˚ K.26.

-2 Repetition by way of explanation, illustration or cor- roboration; अनुवादे चरणानाम् P.II.4.3. (सिद्धस्योपन्यासे Sk.)

-3 Explanatory repetition or reference to what is al- ready mentioned, such as paraphrase or free transla- tion; particularly, any portion of the Brāhmaṇas which comments on, illustrates, or explains a Vidhi or direction previously laid down and which does not it- self lay down any directions; a supplementary repeti- tion, opp. to विधि 'authoritative or direct injunction'; विधिविहितस्य अनुवचनमनुवादः । नानुवादपुनरुक्तयोः विशेषः शब्दाभ्या- सोपपत्तेः Nyāya sūtra; cf. also विध्यनुवादयोर्विधिर्ज्यायान्, अपू- र्वार्थप्रकल्पत्वादिति ŚB. on MS.1.6.3. It is of 3 kinds:- भूतार्थ˚ (सदेव सौम्येदमग्र आसीत्); स्तुत्यर्थ˚ (वायुर्वै क्षेपिष्ठा देवता) and गुण˚ (अग्निहोत्रं जुहोति इत्युक्ते दध्ना जुहोति इति गुणविधानात्); see अर्थवाद also.

-4 Corroboration, confirmation.

-5 Slan- der, abuse, reviling.

-6 Advertisement, notice; report, rumour.

-7 Commencement of speech (वाचारम्भणमात्रम्).

अन्यथा ind. [अन्य-प्रकारार्थे था]

1 Otherwise, in another way or manner, in a different manner; यदभावि न तद्भावि भावि चेन्न तदन्यथा H. प्रस्ताविका 24; with अतः, इतः or ततः otherwise than, in a manner different from; अतो$न्यथा प्रवृत्तिस्तु राक्षसो विधिरुच्यते Ms.5.31; एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतो$न्यथा Bg.13.11. अन्यथा-अन्यथा in one way, in another (different) way; यो$न्यथा सन्तमा- त्मानमन्यथा भाषते Ms.4.255; सत्त्वभङ्गभयाद्राज्ञां कथयन्त्य- न्यथा पुरः । अन्यथा विवृतार्थेषु स्वैरालापेषु मन्त्रिणः Mu.4.8. अन्यथा कृ (a) to do otherwise, change or alter; न हि दैवं शक्यमन्यथा कर्तुमभियुक्तेनापि K.62; न स्वभावो$त्र मर्त्यानां शक्यते कर्तुमन्यथा Pt.1.258; Ś.6.14; (b) to act other- wise, violate, transgress, go against; त्वया कदाचिदपि मम वचनं नान्यथा कृतम् Pt.4; (c) to destroy, undo, frustrate, baffle, defeat (hope, plan &c.), कर्तुमकर्तुमन्यथाकर्तुं समर्थ ईश्वरः; ममेच्छां मान्यथा कृथाः Ks.22.51; लाभं कुर्याच्च यो$न्यथा Y.2.195; (d) to make false, falsify; ख्यातो लोकप्रवादो$यं भरतेनान्यथा कृतः Rām.; अमात्यः प्राड्विवाको वा यत्कुर्युः कार्यमन्यथा Ms.9.234 to do wrongly; ˚ग्रह्, -मन्, -संभावय्, -समर्थय्, -विकल्पय् &c. to take or think to be otherwise, to misunder- stand, understand wrongly; अलमन्यथा गृहीत्वा न खलु मन- स्विनि मया प्रयुक्तमिदम् M.1.2; अलमस्मानन्यथा संभाव्य Ś.1; किं मामन्यथा संभावयसि K.147; Ś.3.19; जनो$न्यथा भर्तृमतीं विशङ्कते Ś.5.17 suspects to be otherwise (than chaste), ˚भू or या to be otherwise, be changed or altered, be falsified; न मे वचनमन्यथा भवितुमर्हति Ś.4; शोकार्तस्य प्रवृत्तो मे श्लोको भवतु नान्यथा Rām.; तयोर्महात्मनोर्वाक्यं नान्यथा याति सांप्रतम् Rām.

-2 Otherwise, or else, in the contrary case; व्यक्तं नास्ति कथमन्यथा वासन्त्यपि तां न पश्येत् U.3; स्तेनो$न्यथा भवेत् Ms.8.144; Y.1.86,2.288; on the other hand, on the contrary.

-3 Falsely, untruly; किमन्यथा भट्टिनी मया विज्ञापितपूर्वा V.2; किमन्यथा भट्टिन्यै विज्ञापितम् M.4; न खल्वन्यथा ब्राह्मणस्य वचनम् V.3; यो न्यायमन्यथा ब्रूते स याति नरकं नरः Pt.3.17; H.3.15; Ms.8.9.

-4 Wrongly, erroneously, badly, as in अन्यथासिद्ध q. v. below; see under (1) also.

-5 From another motive, cause, or ground; दुर्वाससः शापादियं त्वया प्रत्यादिष्टा नान्यथा Ś.7. [cf. L. aliuta.].

-Comp. -अनुपपत्तिः f. see अर्थापत्ति.

-कारः changing, altering. (

-रम्) adv. in a different manner, differently P.III.4.27.

-ख्यातिः f.

1 erroneous conception of the Spirit.

-2 Name of a philosophical work.

-3 wrong conception in general (in phil.). In Sāṅkhya philosophy it means the assertion that something is not really what it appears to be according to sensual perception; title of a philosophical work.

-भावः alteration, change, being otherwise, difference; एकस्या व्यक्तेः सर्वावयवावच्छेदेनान्यथाभावः कार्त्स्न्यम् P.V.4.53; Sk. change of view or mind; मयि ˚भावो न कर्तव्यः Ch. Up.

-वादिन् a. speaking differently or falsely; speaking falsely or inconsistently; (in law) a prevaricator, prevaricating witness.

-वृत्ति a.

1 changed, altered.

-2 affected, perturbed; disturbed by strong emotions; मेघालोके भवति सुखिनोप्यन्यथावृत्ति चेतः Me.3.

-सिद्ध a. proved or demonstrated wrongly; (in Nyāya) said of a cause (कारण) which is not the true one, but only refers to accidental and remote circumstances (as the ass employed to fetch clay &c. in the case of a घट or jar) which do not invariably contribute to the result, see कारण; this अन्यथा˚ is said to be of 3 kinds in Tarka. K., but 5 are mentioned in Bhāṣā P.19-22.

-द्धम्, -सिद्धिः f. wrong demonstration; one in which arguments, not being true causes are advanced; an unessential cause, an accidental or concomitant circumstance. Bhāṣā P.16.

-स्तोत्रम् satire, irony; सत्यासत्यान्यथास्तोत्रैर्न्यूनाङ्गेन्द्रियरोगिणाम् (क्षेपं करोति) cf. यत्र विकृताकृतिरेव दर्शनीयस्त्वमसीत्युच्यते तदन्यथास्तोत्रम् । Mitākṣarā. Y.2.24.

अप्राप्तिः f.

1 Non-acquisition; तदप्राप्तिमहादुःखविलीनाशेष- पातका K. P.4.

-2 Not being proved or established by a rule before; विधिरत्यन्तमप्राप्तौ नियमः पाक्षिके सति Mīm.

-3 Not taking place or occurring.

-4 Not being applicable = अनुपपत्ति q. v.

अर्थः [In some of its senses from अर्थ्; in others from ऋ-थन् Uṇ.2.4; अर्थते ह्यसौ अर्थिभिः Nir.]

1 Object, pur- pose, end and aim; wish, desire; ज्ञातार्थो ज्ञातसंबन्धः श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते, सिद्ध˚, ˚परिपन्थी Mu.5; ˚वशात् 5.8; स्मर्तव्यो$स्मि सत्यर्थे Dk.117 if it be necessary; Y.2.46; M.4.6; oft. used in this sense as the last member of compounds and translated by 'for', 'intended for', 'for the sake of', 'on account of', 'on behalf of', and used like an adj. to qualify nouns; अर्थेन तु नित्य- समासो विशेष्यनिघ्रता च Vārt.; सन्तानार्थाय विधये R.1.34; तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थाम् (धेनुम्) 2.16; द्विजार्था यवागूः Sk.; यज्ञार्थात्कर्मणो$न्यत्र Bg.3.9. It mostly occurs in this sense as अर्थम्, अर्थे or अर्थाय and has an adverbial force; (a) किमर्थम् for what purpose, why; यदर्थम् for whom or which; वेलोपलक्षणार्थम् Ś.4; तद्दर्शनादभूच्छम्भोर्भूयान्दारार्थ- मादरः Ku.6.13; (b) परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् H.1.41; गवार्थे ब्राह्मणार्थे च Pt.1.42; मदर्थे त्यक्तजीविताः Bg.1.9; (c) सुखार्थाय Pt.4.18; प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः Nala.13.19; ऋतुपर्णस्य चार्थाय 23.9.

-2 Cause, motive, reason, ground, means; अलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः R. 2.55 means or cause; अतो$र्थात् Ms.2.213.

-3 Meaning, sense, signification, import; अर्थ is of 3 kinds:-- वाच्य or expressed, लक्ष्य or indicated (secondary), and व्यङ्ग्य or suggested; तददोषौ शब्दार्थौ K. P.1; अर्थो वाच्यश्च लक्ष्यश्च व्यङ्ग्यश्चेति त्रिधा मतः S. D.2; वागर्थाविव R.1.1; अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थवित् 3.21.

-4 A thing, object, substance; लक्ष्मणो$र्थं ततः श्रुत्वा Rām.7.46.18; अर्थो हि कन्या परकीय एव Ś.4.22; that which can be perceived by the senses, an object of sense; इन्द्रिय˚ H.1.146; Ku.7.71; R.2.51; न निर्बद्धा उपसर्गा अर्थान्निराहुः Nir.; इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः Kaṭh. (the objects of sense are five: रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द); शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः Bhāg.11.22.16.

-5 (a) An affair, business, matter, work; प्राक् प्रतिपन्नो$यमर्थो$- ङ्गराजाय Ve.3; अर्थो$यमर्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18; अर्थो$र्था- नुबन्धी Dk.67; सङ्गीतार्थः Me.66 business of singing i. e. musical concert (apparatus of singing); सन्देशार्थाः Me. 5 matters of message, i. e. messages; (b) Interest, object; स्वार्थसाधनतत्परः Ms.4.196; द्वयमेवार्थसाधनम् R.1. 19;2.21; दुरापे$र्थे 1.72; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121; माल- विकायां न मे कश्चिदर्थः M.3 I have no interest in M. (c) Subject-matter, contents (as of letters &c.); त्वामव- गतार्थं करिष्यति Mu.1 will acquaint you with the matter; उत्तरो$यं लेखार्थः ibid.; तेन हि अस्य गृहीतार्था भवामि V.2 if so I should know its contents; ननु परिगृहीतार्थो$- स्मि कृतो भवता V.5; तया भवतो$विनयमन्तरेण परिगृहीतार्था कृता देवी M.4 made acquainted with; त्वया गृहीतार्थया अत्रभवती कथं न वारिता 3; अगृहीतार्थे आवाम् Ś.6; इति पौरान् गृहीतार्थान् कृत्वा ibid.

-6 Wealth, riches, property, money (said to be of 3 kinds: शुक्ल honestly got; शबल got by more or less doubtful means, and कृष्ण dishonestly got;) त्यागाय संभृतार्थानाम् R.1.7; धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163; अर्थानामर्जने दुःखम् ibid.; सस्यार्थास्तस्य मित्राणि1.3; तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् Ms.7.62.

-7 Attainment of riches or worldly prosperity, regarded as one of the four ends of human existence, the other three being धर्म, काम and मोक्ष; with अर्थ and काम, धर्म forms the well-known triad; cf. Ku.5.38; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25.

-8 (a) Use, advantage, profit, good; तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः R.1.29 for the good of others; अर्थान- र्थावुभौ बुद्ध्वा Ms.8.24 good and evil; क्षेत्रिणामर्थः 9.52; यावानर्थ उदपाने सर्वतः सांप्लुतोदके Bg.2.46; also व्यर्थ, निरर्थक q. v. (b) Use, want, need, concern, with instr.; को$र्थः पुत्रेण जातेन Pt.1 what is the use of a son being born; कश्च तेनार्थः Dk.59; को$र्थस्तिरश्चां गुणैः Pt.2.33 what do brutes care for merits; Bh.2.48; योग्येनार्थः कस्य न स्याज्ज- नेन Ś.18.66; नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन Bg.3.18; यदि प्राणैरिहार्थो वो निवर्तध्वम् Rām. को नु मे जीवितेनार्थः Nala.12. 65.

-9 Asking, begging; request, suit, petition.

-1 Action, plaint (in law); अर्थ विरागाः पश्यन्ति Rām.2.1. 58; असाक्षिकेषु त्वर्थेषु Ms.8.19.

-11 The actual state, fact of the matter; as in यथार्थ, अर्थतः, ˚तत्वविद्, यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्ययः Bhāg.3.7.1.

-12 Manner, kind, sort.

-13 Prevention, warding off; मशकार्थो धूमः; prohibition, abolition (this meaning may also be derived from 1 above).

-14 Price (perhaps an incorrect form for अर्घ).

-15 Fruit, result (फलम्). तस्य नानुभवेदर्थं यस्य हेतोः स रोपितः Rām.6.128.7; Mb.12.175.5.

-16 N. of a son of धर्म.

-17 The second place from the लग्न (in astr.).

-18 N. of Viṣṇu.

-19 The category called अपूर्व (in पूर्वमीमांसा); अर्थ इति अपूर्वं ब्रूमः । ŚB. on MS.7.1.2.

-2 Force (of a statement or an expres- sion); अर्थाच्च सामर्थ्याच्च क्रमो विधीयते । ŚB. on MS.5.1.2. [अर्थात् = by implication].

-21 The need, purpose, sense; व्यवधानादर्थो बलीयान् । ŚB. on MS.6.4.23.

-22 Capacity, power; अर्थाद्वा कल्पनैकदेशत्वात् । Ms.1.4.3 (where Śabara paraphrases अर्थात् by सामर्थ्यात् and states the rule: आख्यातानामर्थं ब्रुवतां शक्तिः सहकारिणी ।), cf. अर्थो$भिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु । मोक्षकारणयोश्च...... Nm.

-Comp. -अतिदेशः Extension (of gender, number &e.) to the objects (as against words), i. e. to treat a single object as though it were many, a female as though it were male. (तन्त्रवार्त्तिक 1.2.58.3;6.3.34.7).

-अधिकारः charge of money, office of treasurer ˚रे न नियोक्तव्यौ H.2.

-अधिकारिन् m. a treasurer, one charged with finan- cial duties, finance minister.

-अनुपपत्तिः f. The difficulty of accounting for or explaining satisfactorily a particular meaning; incongruity of a particular meaning (तन्त्रवार्त्तिक 4.3.42.2).

-अनुयायिन् a. Following the rules (शास्त्र); तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुयायि च Rām.5.51.21.

-अन्वेषणम् inquiry after a matter.

-अन्तरम् 1 another or different meaning.

-2 another cause or motive; अर्थो$यम- र्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18.

-3 A new matter or circum- stance, new affair.

-4 opposite or antithetical meaning, difference of meaning. ˚न्यासः a figure of speech in which a general proposition is adduced to support a particular instance, or a particular instance, to support a general proposition; it is an inference from parti- cular to general and vice versa; उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्यविशेषयोः । (1) हनूमानब्धिमतरद् दुष्करं किं महात्मनाम् ॥ (2) गुणवद्वस्तुसंसर्गाद्याति नीचो$पि गौरवम् । पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते Kuval.; cf. also K. P.1 and S. D.79. (Ins- tances of this figure abound in Sanskrit literature, especi- ally in the works of Kālidāsa, Māgha and Bhāravi).

-अन्वित a.

1 rich, wealthy.

-2 significant.

-अभिधान a.

1 That whose name is connected with the purpose to be served by it; अर्थाभिधानं प्रयोजनसम्बद्धमभिधानं यस्य, यथा पुरोडाश- कपालमिति पुरोडाशार्थं कपालं पुरोडाशकपालम् । ŚB. on MS.4.1. 26.

-2 Expression or denotation of the desired meaning (वार्त्तिक 3.1.2.5.).

-अर्थिन् a. one who longs for or strives to get wealth or gain any object. अर्थार्थी जीवलोको$यम् । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी Bg.7.16.

-अलंकरः a figure of speech determined by and dependent on the sense, and not on sound (opp. शब्दालंकार). अलंकारशेखर of केशवमिश्र mentions (verse 29) fourteen types of अर्थालंकारs as follows:- उपमारूपकोत्प्रेक्षाः समासोक्तिरपह्नुतिः । समाहितं स्वभावश्च विरोधः सारदीपकौ ॥ सहोक्तिरन्यदेशत्वं विशेषोक्तिर्विभावना । एवं स्युरर्थालकारा- श्चतुर्दश न चापरे ॥

-आगमः 1 acquisition of wealth, income; ˚गमाय स्यात् Pt.1. cf. also अर्थागमो नित्यमरोगिता च H.

-2 collection of property.

-3 conveying of sense; S. D.737.

-आपत्तिः f. [अर्थस्य अनुक्तार्थस्य आपत्तिः सिद्धिः]

1 an inference from circumstances, presumption, im- plication, one of the five sources of knowledge or modes of proof, according to the Mīmāṁsakas. It is 'deduc- tion of a matter from that which could not else be'; it is 'assumption of a thing, not itself perceived but necessarily implied by another which is seen, heard, or proved'; it is an inference used to account for an apparent inconsistency; as in the familiar instance पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते the apparent inconsistency between 'fatness' and 'not eating by day' is accounted for by the inference of his 'eating by night'. पीनत्वविशि- ष्टस्य देवदत्तस्य रात्रिभोजित्वरूपार्थस्य शब्दानुक्तस्यापि आपत्तिः. It is defined by Śabara as दृष्टः श्रुतो वार्थो$न्यथा नोपपद्यते इत्यर्थ- कल्पना । यथा जीवति देवदत्ते गृहाभावदर्शनेन बहिर्भावस्यादृष्टस्य कल्पना ॥ Ms.1.1.5. It may be seen from the words दृष्टः and श्रुतः in the above definition, that Śabara has sug- gested two varieties of अर्थापत्ति viz. दृष्टार्थापत्ति and श्रुता- र्थापत्ति. The illustration given by him, however, is of दृष्टार्थापत्ति only. The former i. e. दृष्टार्थापत्ति consists in the presumption of some अदृष्ट अर्थ to account for some दृष्ट अर्थ (or अर्थs) which otherwise becomes inexplicable. The latter, on the other hand, consists in the presump- tion of some अर्थ through अश्रुत शब्द to account for some श्रुत अर्थ (i. e. some statement). This peculiarity of श्रुतार्थापत्ति is clearly stated in the following couplet; यत्र त्वपरिपूर्णस्य वाक्यस्यान्वयसिद्धये । शब्दो$ध्याह्रियते तत्र श्रुतार्थापत्ति- रिष्यते ॥ Mānameyodaya p.129 (ed. by K. Raja, Adyar, 1933). Strictly speaking it is no separate mode of proof; it is only a case of अनुमान and can be proved by a व्यतिरेकव्याप्ति; cf. Tarka. K.17 and S. D.46.

-2 a figure of speech (according to some rhe- toricians) in which a relevant assertion suggests an inference not actually connected with the the subject in hand, or vice versa; it corresponds to what is popularly called कैमुतिकन्याय or दण्डापूपन्याय; e. g. हारो$यं हरिणाक्षीणां लुण्ठति स्तनमण्डले । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः Amaru.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43.; S. D. thus defines the figure:- दण्डापूपिकन्यायार्थागमो$र्थापत्तिरिष्यते.

-उत्पत्तिः f. acquisition of wealth; so ˚उपार्जनम्.

-उपक्षेपकः an introductory scene (in dramas); अर्थोपक्षेपकाः पञ्च S. D.38. They are विष्कम्भ, चूलिका, अङ्कास्य, अङ्कावतार, प्रवेशक.

-उपमा a simile dependent on sense and not on sound; see under उपमा.

-उपार्जनम् Acquiring wealth.

-उष्मन् m. the glow or warmth of wealth; अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव Bh.2.4.

-ओघः, -राशिः treasure, hoard of money.

-कर (

-री f.),

-कृत a.

1 bringing in wealth, enriching; अर्थकरी च विद्या H. Pr.3.

-2 useful, advan- tageous.

-कर्मन् n.

1 a principal action (opp. गुणकर्मन्).

-2 (as opposed to प्रतिपत्तिकर्मन्), A fruitful act (as opposed to mere disposal or प्रतिपत्ति); अर्थकर्म वा कर्तृ- संयोगात् स्रग्वत् । MS.4.2.17.

-काम a. desirous of wealth. (-˚मौ dual), wealth and (sensual) desire or pleasure; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25. ह्रत्वार्थकामास्तु गुरूनिहैव Bg.2.5.

-कार्ष्यम् Poverty. निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्घ्यमचिन्तयित्वा गुरुणाहमुक्तः R.5.21.

-काशिन् a. Only apparently of utility (not really).

-किल्बिषिन् a. dishonest in money-matters.

-कृच्छ्रम् 1 a difficult matter.

-2 pecuniary difficulty; व्यसनं वार्थकृच्छ्रे वा Rām.4.7.9; Mb.3.2.19; cf. also Kau. A.1.15 न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु Nīti.

-कृत्यम् doing or execution of a business; अभ्युपेतार्थकृत्याः Me.4.

-कोविद a. Expert in a matter, experienced. उवाच रामो धर्मात्मा पुनरप्यर्थकोविदः Rām.6.4.8.

-क्रमः due order or sequ- ence of purpose.

-क्रिया (a) An implied act, an act which is to be performed as a matter of course (as opposed to शब्दोक्तक्रिया); असति शब्दोक्ते अर्थक्रिया भवति ŚB. on MS.12.1.12. (b) A purposeful action. (see अर्थकर्मन्).

-गत a.

1 based on the sense (as a दोष).

-2 devoid of sense.

-गतिः understanding the sense.

-गुणाः cf. भाविकत्वं सुशब्दत्वं पर्यायोक्तिः सुधर्मिता । चत्वारो$र्थगुणाः प्रोक्ताः परे त्वत्रैव संगताः ॥ अलंकारशेखर 21.

-गृहम् A treasury. Hariv.

-गौरवम् depth of meaning; भारवेरर्थगौरवम् Udb., Ki.2.27.

-घ्न a. (

घ्नी f.) extrava- gant, wasteful, prodigal; सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्यार्थघ्न्य- प्रियंवदा Y.1.73; व्याधिता वाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा Ms.9.8.

-चित्रम् 'variety in sense', a pun, Kāvya- prakāśa.

-चिन्तक a.

1 thinking of profit.

-2 having charge of affairs; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121.

-चिन्ता, -चिन्तनम् charge or administration of (royal) affairs; मन्त्री स्यादर्थचिन्तायाम् S. D.

-जात a.

1 full of meaning.

-2 wealthy (जातधन).

(-तम्) 1 a collection of things.

-2 large amount of wealth, considerable property; Dk.63, Ś.6; ददाति च नित्यमर्थजातम् Mk.2.7.

-3 all matters; कवय इव महीपाश्चिन्तयन्त्यर्थजातम् Śi.11.6.

-4 its own meaning; वहन्द्वयीं यद्यफले$र्थजाते Ki.3.48.

-ज्ञ a. knowing the sense or purpose; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir.

-तत्त्वम् 1 the real truth, the fact of the matter; यो$र्थतत्त्वमविज्ञाय क्रोधस्यैव वशं गतः H.4.94.

-2 the real nature or cause of anything.

-द a.

1 yielding wealth; Dk.41.

-2 advantageous, productive of good, useful.

-3 liberal, munificent Ms.2.19.

-4 favour- able, compliant. (

-दः) N. of Kubera.

-दर्शकः 'one who sees law-suits'; a judge.

-दर्शनम् perception of objects; कुरुते दीप इवार्थदर्शनम् Ki.2.33; Dk.155.

-दूषणम् 1 extravagance, waste; H.3.18; Ms.7.48.

-2 unjust seizure of property or withholding what is due.

-3 finding fault with the meaning.

-4 spoiling of another's property.

-दृश् f. Consideration of truth; क्षेमं त्रिलोकगुरुरर्थदृशं च यच्छन् Bhāg.1.86.21.

-दृष्टिः Seeing profit; Bhāg.

-दोषः a literary fault or blemish with regard to the sense, one of the four doṣas or blemishes of literary composition, the other three being परदोष, पदांशदोष, वाक्यदोष; for definitions &c. see K. P.7. अलंकारशेखर of केशवमिश्र who mentions eight types of doṣas as follows: अष्टार्थदोषाः विरस, -ग्राम्य, -व्याहत, -खिन्नताः । -हीना, -धिका, सदृक्साम्यं देशादीनां विरोधि च ॥ 17

-द्वयविधानम् Injunction of two ideas or senses; विधाने चार्थद्वयविधानं दोषः ŚB. on MS.1.8.7.

-नित्य a. = अर्थ- प्रधान Nir.

-निबन्धन a. dependent on wealth.

-निश्चयः determination, decision.

-प्रतिः 1 'the lord of riches', a a king; किंचिद् विहस्यार्थपतिं बभाषे R.2.46;1.59;9.3;18.1; Pt.1.74.

-2 an epithet of Kubera.

-पदम् N. of the Vārt. on Pāṇini; ससूत्रवृत्त्यर्थपदं महार्थं ससंग्रहं सिद्ध्यति वै कपीन्द्रः Rām.7.36.45.

-पर, -लुब्ध a.

1 intent on gaining wealth, greedy of wealth, covetous.

-2 niggardly, parsimonious; हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या Bh.2.47; Pt.1.425.

-प्रकृतिः f. the leading source or occasion of the grand object in a drama; (the number of these 'sources' is five:-- बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च । अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि S. D.317.)

-प्रयोगः 1 usury.

-2 administration of the affairs (of a state)

-प्राप्त a. derived or understood from the sense included as a matter of course, implied; परिसमाप्तिः शब्दार्थः । परिसमाप्त्यामर्थप्राप्तत्वादारम्भस्य । ŚB. on MS.6.2.13.

-˚त्वम् Inplication.

-बन्धः 1 arrange- ment of words, composition, text; stanza, verse; संचिन्त्य गीतक्षममर्थबन्धम् Ś.7.5; ललितार्थबन्धम् V.2.14 put or expressed in elegant words.

-2. connection (of the soul) with the objects of sense.

-बुद्धि a. selfish.

-बोधः indication of the (real) import.

-भाज् a. entitled to a share in the division of property.

-भावनम् Delibera- tion over a subject (Pātañjala Yogadarśana 1.28).

-भृत् a. receiving high wages (as a servant).

-भेदः distinc- tion or difference of meaning; अर्थभेदेन शब्दभेदः.

-मात्रम्, -त्रा 1 property, wealth; Pt.2.

-2 the whole sense or object.

-युक्त a. significant, full of यस्यार्थयुक्तं meaning; गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति Ku.1.13.

-लक्षण a. As determined by the purpose or need (as opposed to शब्दलक्षण); लोके कर्मार्थलक्षणम् Ms.11.1.26.

-लाभः acquisition of wealth.

-लोभः avarice.

-वशः power in the form of discrimination and knowledge. अर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् Sāvk.65.

-वादः 1 declaration of any purpose.

-2 affirmation, declaratory assertion, an explanatory remark, exegesis; speech or assertion having a certain object; a sentence. (It usually recommends a विधि or precept by stating the good arising from its proper observance, and the evils arising from its omission, and also by adducing historical instances in its support; स्तुतिर्निन्दा परकृतिः पुराकल्प इत्यर्थवादः Gaut. Sūt.; said by Laugākṣi to be of 3 kinds:- गुणवादो विरोधे स्यादनु वादो$वधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थ- वादस्त्रिधा मतः; the last kind includes many varieties.)

-3 one of the six means of finding out the tātparya (real aim and object) of any work.

-4 praise, eulogy; अर्थवाद एषः । दोषं तु मे कंचित्कथय U.1.

-विकरणम् = अर्थ- विक्रिया change of meaning.

-विकल्पः 1 deviation from truth, perversion of fact.

-2 prevarication; also ˚वैकल्प्यम्

-विज्ञानम् comprehending the sense, one of the six exercises of the understanding (धीगुण).

-विद् a. sensible, wise, sagacious. भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु Bhāg.11.18.15. विवक्षतामर्थविदस्तत्क्षणप्रतिसंहृताम् Śi.

-विद्या knowledge of practical life; Mb.7.

-विपत्तिः Failing of an aim; समीक्ष्यतां चार्थविपत्तिमार्गताम् Rām.2.19.4.

-विभावक a. money-giver; विप्रेभ्यो$र्थविभावकः Mb.3.33. 84.

-विप्रकर्षः difficulty in the comprehension of the sense.

-विशेषणम् a reprehensive repetition of something uttered by another; S. D.49.

-वृद्धिः f. accumulation of wealth.

-व्ययः expenditure; ˚ज्ञ a. conversant with money-matters.

-शब्दौ Word and sense.

-शालिन् a. Wealthy.

-शास्त्रम् 1 the science of wealth (political economy).

-2 science of polity, political science, politics; अर्थशास्त्रविशारदं सुधन्वानमुपाध्यायम् Rām.2.1.14. Dk.12; इह खलु अर्थशास्त्रकारास्त्रिविधां सिद्धिमुपवर्णयन्ति Mu.3; ˚व्यवहारिन् one dealing with politics, a politician; Mu.5.

-3 science giving precepts on general conduct, the science of practical life; Pt.1.

-शौचम् purity or honesty in money-matters; सर्वेषां चैव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतं Ms. 5.16.

-श्री Great wealth.

-संस्थानम् 1 accumulation of wealth.

-2 treasury.

-संग्रहः, -संचयः accumulation or acquisition of wealth, treasure, property. कोशेनाश्रयणी- यत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः R.17.6. कुदेशमासाद्य कुतो$र्थसंचयः H.

-संग्रहः a book on Mīmāṁsā by Laugākṣi Bhāskara.

-सतत्त्वम् truth; किं पुनरत्रार्थसतत्त्वम् । देवा ज्ञातुमर्हन्ति MBh. or P.VIII.3.72.

-समाजः aggregate of causes.

-समाहारः 1 treasure.

-2 acquisition of wealth.

-संपद् f. accomplishment of a desired object; उपेत्य संघर्ष- मिवार्थसंपदः Ki.1.15.

-संपादनम् Carrying out of an affair; Ms.7.168.

-संबन्धः connection of the sense with the word or sentence.

-संबन्धिन् a. Concerned or interested in an affair; Ms.8.64.

-साधक a.

1 accomplishing any object.

-2 bringing any matter to a conclusion.

-सारः considerable wealth; Pt.2.42.

-सिद्ध a. understood from the very context (though not expressed in words), inferable from the connection of words.

-सिद्धिः f. fulfilment of a desired object, success. द्वारमिवार्थसिद्धेः R.2.21.

-हानिः Loss of wealth

-हारिन् a. stealing money Ks.

-हर a. inheriting wealth.

-हीन a.

1 deprived of wealth, poor.

-2 unmeaning, nonsensical.

-3 failing.

अवैरहत्यम् Ved. Security from slaughter; अवैरहत्या- येदमा पपत्यात् Av.6.29.3.

उपपद् 4 Ā.

1 To reach, come to, approach, go near; यमुनातटमुपपेदे Pt.1; उपपद्यख स्वकर्मोचितां गतिम् Dk.93.

-2 To be got or obtained, fall to one's share; त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते Bg.6.39;13.18.

-3 To take place, occur, happen, be produced; देवि एवमुपपद्यते M.1 even as you say, just so; अर्थास्तस्योपपत्स्यन्ते Mb.; उपपन्ना हि दारेषु प्रभुता सर्वतोमुखी Ś.5.26.

-4 To be possible; कर्तव्यं वो न पश्यामि स्याच्चेत्किं नोपपद्यते Ku.6.61; Ms.9.121,4; 1.12; नेश्वरो जगतः कारणमुपपद्यते Ś. B.

-5 To be suitable, be fit for, be adequate for, fit, suit (with loc.); क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वरय्युपपद्यते Bg.2.3;18.7; उपपद्यते it is fit; ते गुणाः परस्मिन् ब्रह्मण्युपपद्यन्ते Ś. B.

-6 To go against, attack.

-7 To put in a word or statement; इति ह विश्वामित्र उपपपाद Ait. Br. -Caus.

1 To bring into any state, cause to arrive or be obtained; विश्वासमुपपादिता Rām. inspired with confidence; get ready; रथमुपपादय Ve.2.

-2 To offer, present any one with (acc.), bring to; दिष्टया त्वमसि मे धात्रा भीतेनेवोपपादितः R.15.18,14.8;16.32; Ms.9.72,73;3.96; sometimes with dat.; सर्वस्वं वेद- विदुषे ब्राह्मणायोपपादयेत् Ms.11.76;9.244; or with loc.; अक्षयो$यं निधी राज्ञां यद्विप्रेषूपपादितम् Y.1.315.

-3 (a) To cause to happen or occur, bring about; मरणमुपपादयेत K.36. (b) To accomplish, effect, cause, do, perform; यावत्तु मानुष्यके शक्यमुपपादयितुम् K.62,113,12,134; देव- कार्यम् R.11.91;17.55; Me.29.

-4 (a) To make a statement, adduce, put forward. (b) To justify.

-5 To make good, establish, prove; कथमीश्वरं विनाशधर्मिणमुप- पादयसि Prab.

-6 To pronounce, declare.

-7 To make fit or adequate for; कालोपपादिते क्षेत्रे Ms.9.36.

-8 To furnish with, endow with; Kām.11.57; K.2; आत्मानं प्रथमं राजा विनयेनोपपादयेत् Subhāṣ.

-9 To find out, ascertain; दक्षिणाप्रवणं चैव प्रयत्नेनोपपादयेत् Ms.3.26.

-1 To examine.

चैल a. Made of cloth.

-लम् A piece of cloth, garment.

-लः A month.

-Comp. -अशकः A goblin feeding on moths Ms.12.72.

-धावः a washerman; चैलधावसुराजीवसहोपपतिवेश्मनाम् Y.1.164.

छलनम् ना [छल् णिच् भावे ल्युट्]

1 Deceiving, cheating, outwitting; अथोपपत्तिं छलनापरो$पराम् Śi.1.69.

-2 Fraud, trick.