Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

धनमोहन

  • 81 मूलम् _mūlam

    मूलम् [मूल्-क]
    1 A root (fig also); तरुमूलानि गृहीभवन्ति तेषाम् Ś.7.2; or शिखिनो धौतमूलाः 1.15; मूलं बन्ध् to take or strike root; बद्धमूलस्य मूलं हि महद्वैरतरोः स्त्रियः Śi.2.38.
    -2 The root, lowest edge or extremity of anything; कस्याश्चिदासीद्रशना तदानीमङ्गुष्ठमूलार्पितसूत्रशेषा R.7.1; so प्राचीमूले Me.91.
    -3 The lower part or end, base, the end of anything by which it is joined to something else; बाह्वोर्मूलम् Śi.7.32; so पादमूलम्, कर्णमूलम्, ऊरुमूलम् &c.
    -4 Beginning, commencement; आमूलाच्छ्रोतुमिच्छामि Ś.1.
    -5 Basis, foundation, source, origin, cause; सर्वे गार्हस्थ्यमूलकाः Mb.; रक्षोगृहे स्थितिर्मूलम् U.1.6; इति केना- प्युक्तं तत्र मूलं मृग्यम् 'the source or authority should be found out'; पुष्पं पुष्पं विचिन्वीत मूलच्छेदं न कारयेत् Mb.5.34. 18; समूलघातमघ्नन्तः परान्नोद्यन्ति मानवाः Śi.2.33.
    -6 The foot or bottom of anything; पर्वतमूलम्, गिरिमूलम् &c.
    -7 The text, or original passage (as distinguished from the commentary or gloss).
    -8 Vicinity, neighbourhood; सा कन्दुकेनारमतास्य मूले विभज्यमाना फलिता लतेव Mb.3.112.16.
    -9 Capital, principal, stock; मूलं भागो व्याजी परिघः क्लृप्तं रूपिकमत्ययश्चायमुखम् Kau. A.2.6.24.
    -1 A hereditary servant.
    -11 A square root.
    -12 A king's own terri- tory; स गुप्तमूलमत्यन्तम् R.4.26; Ms.7.184.
    -13 A vendor who is not the true owner; Ms.8.22 (अस्वामिविक्रेता Kull.).
    -14 The nineteenth lunar man- sion containing 11 stars.
    -15 A thicket, copse.
    -6 The root of long pepper.
    -17 A particular position of the fingers.
    -18 A chief or capital city.
    -19 An aboriginal inhabitant.
    -2 A bower, an arbour (निकुञ्ज).
    -21 N. of several roots पिप्पली, पुष्कर, शूरण &c.
    -22 A tail; मूलो मूलवता स्पृष्टो धूप्यते धूमकेतुना Rām.6.4.51. (In comp. मूल may be translated by 'first, prime, original, chief, principal' e. g. मूलकारणम् 'prime cause', &c. &c.)
    -Comp. -आधारम् 1 the navel.
    -2 a mystical circle above the organs of generation; मूलाधारे त्रिकोणाख्ये इच्छाज्ञानक्रियात्मके.
    -आभम् a radish.
    -आयतनम् the original abode.
    -आशिन् a. living upon roots.
    -आह्वम् a radish.
    -उच्छेदः utter destruction, total eradication.
    -कर्मन् n. magic; Ms.9.29.
    -कारः the author of an original work.
    -कारणम् the original or prime cause; क्रियाणां खलु धर्म्याणां सत्पत्न्यो मूलकारणम् Ku.6.13.
    -कारिका a furnace, an oven.
    -कृच्छ्रः -च्छ्रम् a kind of penance, living only upon roots; मूलकृच्छ्रः स्मृतो मूलैः.
    -केशरः a citron.
    -खानकः one who lives upon root-digging (मूलोत्पाटनजीवी); Ms.8.26.
    -गुणः the co-efficient of a root.
    -ग्रन्थः 1 an original text.
    -2 the very words uttered by Śākya- muni.
    -घातिन् a. destroying completely; (नहि...कर्मसु) मूलघातिषु सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः Rām.5.51.18; see मूलहर.
    -छिन्न a. nipped in the bud; सा$द्य मूलच्छिन्ना Dk. 2.2.
    -छेदः uprooting.
    -ज a.
    1 radical.
    -2 growing at the roots of trees (as an ant-hill).
    -3 born under the constellation Mūla. (
    -जः) plant growing from a root. (
    -जम्) green ginger.
    -त्रिकोणम् the third astrological house.
    -देवः an epithet of Kaṁsa.
    -द्रव्यम्, धनम् principal, stock, capital.
    -धातुः lymph.
    -निकृन्तन a. destroying root and branch.
    -पुरुषः 'the stock-man', the male representative of a family.
    -प्रकृतिः f. the Prakṛiti or Pradhāna of the Sāṅkhyas (q. v.); मूल- प्रकृतिरविकृतिः Sāṅ. K.3. (-pl.) the four principal sovereigns to be considered at the time of war विजि- गीषु, अरि, मध्यम, and उदासीन); see Ms.7.155.
    -प्रतीकारः protection of wives and wealth (धनदाररक्षा); कृत्वा मूल- प्रतीकारम् Mb.5.151.61.
    -फलदः the bread-fruit tree.
    -बन्धः a particular position of the fingers.
    -बर्हणम् the act of uprooting, extermination.
    -बलम् the principal or hereditary force; विन्ध्याटवीमध्ये$वरोधान् मूलबलरक्षितान् निवेशयामासुः Dk.1.1. [Kāmandaka enumerates six divisions of the army and declares that मौल (heredi- tary) is the best of them (Kām.13.2-3.)]
    -भद्रः an epithet of Kaṁsa.
    -भृत्यः an old or hereditary servant.
    -मन्त्रः 1 a principal or primary text (such as आगम); जुहुयान्मूलमन्त्रेण पुंसूक्तेनाथवा बुधः A. Rām.4.4.31.
    -2 a spell.
    -राशिः a cardinal number.
    -वचनम् an original text.
    -वापः 1 one who plants roots.
    -2 A field where crops are grown by sowing roots; पुष्पफलवाटषण्ड- केदारमूलवापास्सेतुः Kau. A.2.6.24.
    -वित्तम् capital stock.
    -विद्या the twelve-worded (द्वादशाक्षरी) spell:-- ओं नमो भगवते वासुदेवायः; जुहुयान्मूलविद्यया Bhāg.8.16.4.
    -विभुजः a chariot.
    -व्यसनवृत्तिः the hereditary occupa- tion of executing criminals; चण्डालेन तु सोपाको मूलव्यसन- वृत्तिमान् Ms.1.38.
    -व्रतिन् a. living exclusively on roots.
    -शकुनः (in augury) the first bird.
    -शाकटः, -शाकिनम् a field planted with edible roots.
    -संघः a society, sect.
    -साधनम् a chief instrument, principal expedient.
    -स्थानम् 1 base, foundation.
    -2 the Supreme Spirit.
    -3 wind, air.
    -4 Mooltan. (
    -नी) N. of Gaurī.
    -स्थायिन् m. an epithet of Śiva.
    -स्रोतस् n. the prin- cipal current or fountain-head of a river.
    -हर a. up- rooting completely; सो$यं मूलहरो$नर्थः Rām.6.46.15.
    -हरः a prodigal son; मूलहरतादात्विककदर्यांश्च प्रतिषेधयेत् Kau. A.2.9.27.

    Sanskrit-English dictionary > मूलम् _mūlam

  • 82 मौञ्जी _mauñjī

    मौञ्जी The girdle of a Brāhmaṇa made of a triple string of Munja grass; व्रताय मौञ्जीं त्रिगुणां बभार याम् Ku. 5.1; Ms.2.42; पिशङ्गमौञ्जीयुजमर्जुनच्छविम् Śi.1.6.
    -Comp. -निबन्धनम्, -बन्धनम् binding on the Munja grass girdle, investiture with the sacred thread; Ms.2.27; मातुरग्रे$धिजननं द्वितीयं मौञ्जिबन्धने 169.

    Sanskrit-English dictionary > मौञ्जी _mauñjī

  • 83 यम _yama

    यम a. [यम्-घञ्]
    1 Twin, twinborn.
    -2 Coupled.
    -मः 1 Restraining, controlling, curbing; यमो राजा धार्मिकाणां मान्धातः परमेश्वरः Mb.12.91.42.
    -2 Control, restraint.
    -3 Self control.
    -4 Any great moral or religious duty or observance (opp. नियम); तप्तं यमेन नियमेन तपो$मुनैव N.13.16; यमनियमकृशीकृतस्थिराङ्गः Ki.1. 1. (यम and नियम are thus distinguished:-- शरीरसाधनापेक्षं नित्यं यत् कर्म तद् यमः । नियमस्तु स यत् कर्म नित्यमागन्तुसाधनम् ॥ Ak.2.49; See Malli. on Śi.13.23 and Ki.1.1 also. The yamas are usually said to be ten, but, their names are given differently by different writers; e. g. ब्रह्मचर्यं दया क्षान्तिर्दानं सत्यमकल्कता । अहिंसा$स्तेयमाधुर्ये दमश्चेति यमाः स्मृताः ॥ Y.3.312; or आनृशंस्यं दया सत्यमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् । प्रीतिः प्रसादो माधुर्यं मार्दवं च यमा दश ॥ sometimes only five yamas are mentioned:-- अहिंसा सत्यवचनं ब्रह्मचर्यमकल्कता । अस्तेयमिति पञ्चैते यमाख्यानि व्रतानि च ॥).
    -5 The first of the eight aṅgas. or means of attaining Yoga; the eight aṅgas are:-- यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयो$- ष्टाङ्गानि; Śāndilya Up.1.1.2.
    -6 The god of death, death personified, regarded as a son of the sun; he presides over the पितृs and rules the spirits of the dead; दत्ताभये त्वयि यमादपि दण्डधारे U.2.11.
    -7 A twin; धर्मात्मजं प्रति यमौ च (i. e. नकुलसहदेवौ) कथैव नास्ति Ve.2.25; यमयो- श्चैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता मता Ms.9.126.
    -8 One of a pair or couple, a fellow.
    -9 N. of Saturn.
    -1 A crow.
    -11 A symbolical expression for the number 'two'.
    -12 Ved. A rein, bridle; पृष्ठे सदो नसोर्यमः Ṛv.5. 61.2.
    -13 Ved. A driver, charioteer; अग्निं रथानां यमम् Ṛv.8.13.1.
    -14 N. of a deity who chastises beings for their misdeeds; यमं कालं च मृत्युं च स्वर्गं संपूज्य चार्हतः Mb.12.2.3.
    -मम् 1 A pair or couple.
    -2 (In gram.) The twin letter of any consonant.
    -3 Pitch of the voice.
    -मी N. of the river Yamunā.
    -मौ (m. du.)
    1 Twins; कथं त्वमेतौ धृतिसंयमौ यमौ Ki.1. 36.
    -2 N. of the Aśvins; यमौ यमोपमौ चैव ददौ दानान्यनेकशः Mb.14.61.38.
    -3 Nakula and Sahadeva; भीमार्जुनयमा- श्चापि तद्युक्तं प्रतिपेदिरे Mb.3.6.14. ˚मैथुनौ twins of different sex.
    -Comp. -अनुगः, -अनुचरः a servant or attendant of Yama.
    -अनुजा N. of the river Yamunā मघोनि वर्षत्य- सकृद् यमानुजा Bhāg.1.3.51.
    -अन्तकः an epithet of
    1 Śiva.
    -2 of Yama.
    -अरिः, -घ्नः, -रिपुः &c. N. of Viṣṇu.
    -ईशम् the Nakṣatra Bharaṇī.
    -किङ्करः a messenger of death.
    -कीटः 1 a wood-louse.
    -2 an earth-worm.
    -कीलः N. of Viṣṇu.
    -कोटिः, -टी N. of a mythical town to the east of Laṅkā लङ्का कुमध्ये यमकोटिरस्याः Siddhāntaśiromaṇi.
    -घण्टः N. of an astrological Yoga (this is inauspicious).
    -जः a. twin-born, twin; यमजौ चापि भद्रं ते नैतदन्यत्र विद्यते Mb.3.14.19; भ्रातरौ आवां यमजौ U.6;4; also यमजात-जातक.
    -दंष्ट्रा 'Yama's tooth', the jaws of death. (
    -ष्ट्राः pl.) the last eight days of the month Aśvina and the whole of Kārtika (regarded as a period of general sickness).
    -दिश् f. the south.
    -दूतः, -दूतकः 1 a messenger of death.
    -2 a crow.
    -दूतिका tamarind.
    -देवता the as- terism Bharaṇī.
    -द्रुमः Bombax Heptaphyllum (Mar. सांवरी).
    -द्वितीया the second day in the bright half of Kārtika when sisters entertain their brothers (Mar. भाऊबीज); cf. भ्रातृद्वितीया.
    -धानी the abode of Yama; नरः संसारान्ते विशति यमधानीजवनिकाम् Bh.3.112.
    -धारः a kind of double-edged weapon.
    -पटः, -पट्टिका a piece of cloth on which Yama with his attendants and the punishments of hell are represented (Mar. यमपुरी); याव- देतद् गृहं प्रविश्य यमपटं दर्शयन्न् गीतानि गायामि Mu.1.18/19.
    -पदम् a repeated word.
    -पाशः the noose of Yama.
    -पुरुषः Yama's servant or minister.
    -प्रियः the fig tree.
    -भगिनी N. of the river Yamunā.
    -यातना the tortures inflicted by Yama upon sinners after death, (the word is sometimes used to denote horrible tortures', 'ex- treme pain').
    -रथः a buffalo.
    -राज् m. Yama, the god of death.
    -वाहनः = यमरथः q. v.
    -व्रतम् 1 an ob- servance or vow made to Yama.
    -2 an impartial punishment (as given by Yama); यथा यमः प्रियद्वेष्यौ प्राप्ते काले नियच्छति । तथा राज्ञा नियन्तव्याः प्रजास्तद् हि यमव्रतम् ॥ Ms.9. 37.
    -शासनः the lord Śiva; यशो यदीयं यमशासनालय-क्षमाधर- स्पर्धनमाचचार सः Rām. Ch.2.12; (यमशासनालयः = हिमा- लयः).
    -श्रायम् the abode of Yama; यात यूयं यमश्रायं दिशं नायेन दक्षिणाम् Bk.7.36.
    -सभा the tribunal of Yama.
    -सूर्यम् a building with two halls, one facing the west and the other facing the north.
    -स्वसृ f.
    1 N. of the river Yamunā; क्षणमिव पुलिने यमस्वसुस्ताम् Bhāg.3.4.27.
    -2 N. of Durgā.

    Sanskrit-English dictionary > यम _yama

  • 84 विद्या _vidyā

    विद्या [विद्-क्यप्]
    1 Knowledge, learning, lore, sci- ence; (तां) विद्यामभ्यसनेनेव प्रसादयितुमर्हसि R.1.88; विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम् &c. Bh.2.2. (Ac- cording to some Vidyās are four:-- आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता दण्डनीतिश्च शीश्वती Kāmandaka); चतसृष्वपि ते विवेकिनी नृप विद्यासु निरूढिमागता Ki.2.6; to these four Manu adds a fifth आत्मविद्या; त्रैविद्येभ्यस्त्रयीं विद्यां दण्डनीतिं च शाश्वतीम् । आन्वीक्षिकीं चात्मविद्यां वार्तारम्भांश्च लोकतः ॥ Ms.7.43. But the usual number of Vidyās is stated to be fourteen, i. e. the four Vedas, the six Aṅgas, Dharma, Mimāṁsā, Tarka or Nyāya and the Purāṇas; see चतुर्दशविद्या under चतुर्; and N.1.4. In N.1.5 the number is spoken of as being eighteen by including Medicine, Military Art, Music and Polity; अगाहताष्टादशतां जिगीषया.)
    -2 Right knowledge, spiritual knowledge; विद्याकल्पेन मरुता मेघानां भूयसामपि (क्वापि प्रविलयः कृतः) U.6.6; cf. अविद्या.
    -3 A spell, an incantation; गन्धधूपादिभिश्चार्चेद् द्वादशाक्षर- विद्यया Bhāg.8.16.39.
    -4 A mystical name of the letter इ.
    -5 A small bell.
    -6 The goddess Durgā.
    -7 Magical skill.
    -Comp. -अनुपालिन्, -अनुसेविन् a. ac- quiring knowledge; भागो यवीयसां तत्र यदि विद्यानुपालिनः Ms.9.24.
    -अभ्यासः, -अर्जनम्, -आगमः acquisition of knowledege, pursuit of learning, study.
    -अर्थः seeking for knowledge.
    -अर्थिन् m. a student, scholar, pupil.
    -आधारः a receptacle of learning; असौ विद्याधारः शिशुरपि विनिर्गत्य भवनात् Māl.2.11.
    -आरम्भः introduction of a boy to learning.
    -आलयः a school, college, any place of learning.
    -ईशः, -ईश्वरः N. of Śiva.
    -उपार्ज- नम् = विद्यार्जनम् q. v.
    -करः a learned man.
    -कोशगृहम्, -कोशसमाश्रयः library.
    -गुरुः an instructor in (sacred) science.
    -चण, -चञ्चु a. famous for one's learning.
    -जम्भक, -वार्त्तिक a. exercising magic of various kinds.
    -दलः the Bhūrja tree.
    -दातृ m. a teacher, an instruc- tor.
    -दानम् teaching, imparting instruction.
    -दायदः the inheritor of a science.
    -देवी the goddess of learning.
    -धनम् 1 wealth in the form of learning;
    -2 wealth acquired by learning; विद्याधनं तु यद्यस्य तत्तस्यवै धनं भवेत् Ms.9.26.
    -धरः, (
    -री f.) a class of demigods or semi-divine beings; विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि स्थानानि Bh.3.7. ˚यन्त्रम् an apparatus for sublimating quick- silver.
    -प्राप्तिः = विद्यार्जन q. v.
    -बलम् the power or magic.
    -भाज् a. learned.
    -मण्डलकम् a library.
    -लाभः 1 ac- quisition of learning.
    -2 wealth or any other acquisi- tion made by learning.
    -वंशः a chronological list of teachers in any branch of science.
    -विशिष्ट a. distingui- shed by learning.
    -विहीन a. illiterate, ignorant; विद्या- विहीनः पशुः Bh.2.2; आसन्नमेव नृपतिर्भजते मनुष्यं विद्या- विहीनमकुलीनमसंस्कृतं वा Pt.1.35.
    -वृद्ध a. old in knowledge, advanced in learning; अस्य नित्यश्च विद्यावृद्धसंयोगः विनय- वृद्ध्यर्थम् Kau. A.1.5.
    -व्यसनम्, -व्यवसायः pursuit of knowledge.
    -व्रतस्नातकः, -स्नातकः a Brāhmaṇa who has finished his course of religious studentship (ब्रह्मचारिव्रत); वेदविद्याव्रतस्नाताञ्श्रोत्रियान् गृहमेधिनः (पूजयेद्धव्य- कव्येन) Ms.4.31.

    Sanskrit-English dictionary > विद्या _vidyā

  • 85 संधिः _sandhiḥ

    संधिः 1 Union, junction, combination, connection; संधये सरला सूची वक्रा छेदाय कर्तरी Subhāṣ.; Me.6.
    -2 A compact, an agreement.
    -3 Alliance, league, friend- ship, peace, treaty of peace (one of the six expedients to be used in foreign politics); कति प्रकाराः संधीनां भवन्ति H.4; (the several kinds are described in H.4.16- 125); शत्रुणा न हि संदध्यात् सुश्लिष्टेनापि संधिना H.1.85.
    -4 A joint, articulation (of the body); तुरगानुधावनकाण्डितसंधेः Ś.2.
    -5 A fold (of a garment).
    -6 A breach, hole, chasm.
    -7 Especially a mine, chasm or opening made by thieves in a wall or underneath a building; संधिं छित्त्वा तु ये चौर्यं रात्रौ कुर्वन्ति तस्कराः Ms.9.276; वृक्षवाटिका- परिसरे संधिं कृत्वा प्रविष्टो$स्मि मध्यमकम् Mk.3.
    -8 Separation, division.
    -9 Euphony, euphonic junction or coalition (in gram.)
    -1 An interval, a pause.
    -11 A critical juncture.
    -12 An opportune moment.
    -13 A period at the expiration of each Yuga or age; त्रेताद्वापरयोः संधौ Mb.1.2.3.
    -14 A division or joint (in a drama); (they are five; see S. D.33-332); तौ संधिषु व्यञ्जितवृत्तिभेदम् Ku.7.91.
    -15 The vulva.
    -16 Distillation.
    -17 Land etc. donated for the worship of temple deities etc. (cf. Dr. Raghavan's note on वृत्तिसंन्धिप्रतिपादकः Cholachampū p.1 "संधिः देवपूजार्थमतिसृष्टं तादृशं भूम्यादिकं संधिपदस्य द्रविडदेवालयशिलाशासनेषु तादृशे$र्थे व्यवहारदर्शनात् ।").
    -18 Contrivance, management; तस्य सावरणदृष्टसंधयः काम्यवस्तुषु नवेषु संगिनः R.19.16.
    -19 Twilight.
    -2 A seam.
    -21 The connecting link of a perpendicular (in mensuration).
    -22 The common side of double triangle.
    -Comp. -अक्षरम् a diphthong.
    -काष्ठम् the wood below the top of a gable.
    -गृहः a bee-hive.
    -चोरः a housebreaker, a thief who breaks into a house.
    -छेदः making holes or breaches (in a wall &c.); as in संधिच्छेदशिक्षकः M.4.
    -छेदनम् burglary.
    -जम् spirituous liquor.
    -जीवकः one who lives by dishonest means (particularly as a go-between),
    -दूषणम् violation of a treaty; अरिषु हि विजयार्थिनः क्षितीशा विदधति सोपधि संधिदूषणानि Ki.1.45.
    -नालः, -लम् Unguis Odoratus (नख, क्षुर).
    -पालत्वम् maintenance of treaties.
    -प्रबन्धनम् the ligament of a joint.
    -बन्ध 1 the tissues of joints; Ś.2.
    -2 the cement or lime.
    -बन्धनम् a ligament tendon, nerve.
    -भङ्गः, -मुक्तिः f. dislocation of a joint.
    -मोक्षः the breaking of peace; Kau. A.7.
    -रन्ध्रका a hole in a wall.
    -विग्रह m. du. peace and war. ˚अधिकारः the office of the minister for foreign affairs.
    -विग्रहकः a minister presiding over the above.
    -विचक्षणः*** one skilled in negotiating treaties.
    -विद् m. a negotiator of treaties.
    -विपर्ययौ peace and war; दूते संधिविपर्ययौ Ms.7.65.
    -वेला 1 the time of twilight.
    -2 any connecting period
    -शूलम् a kind of painful indigestion (आमवात).
    -संभवः a diphthong.
    -हारकः a house-breaker.

    Sanskrit-English dictionary > संधिः _sandhiḥ

  • 86 स्त्री _strī

    स्त्री [स्त्यायेते शुक्रशोणिते यस्याम्]
    1 A woman; श्रुतं दृष्टं स्पृष्टं स्मृतमि नृणां ह्लादजननं न रत्नं स्त्रीभ्यो$न्यत् क्वचिदपि कृतं लोकपतिना । तदर्थं धर्मार्थो विभववरसौख्यानि च ततो गृहे लक्ष्म्यो मान्याः सततमबला मानविभवैः ॥ Subh. Ratn.
    -2 A female of any animal; गजस्त्री, हरिणस्त्री &c.; स्त्रीणामशिक्षितपटुत्वममानुषीषु Ś.5.22.
    -3 A wife; स्त्रीणां भर्ता धर्मदाराश्च पुंसाम् Māl.6.18; Me.28.
    -4 A white ant.
    -5 The Priyaṅgu plant.
    -6 The feminine gender, or a word used in that gender; आपः स्त्रीभूम्नि Ak.
    -Comp. -आगारः, -रम् a harem, the women's apartments.
    -अध्यक्षः a chamberlain.
    -अभिगमनम् sexual intercourse.
    -आजीवः 1 one who lives by his wife.
    -2 one who lives by keeping women for prostitu- tion; Ms.11.63.
    -करणम् sexual connection.
    -कामः 1 desire of intercourse with woman, fondness for women.
    -2 desire of a wife.
    -कार्यम् 1 the business of women.
    -2 attendance on women or women's apartments; वैदेहकानां स्त्रीकार्यं मागधानां वणिक्पथः Ms.1.47.
    -कितवः a deceiver or seducer of women.
    -कुमारम् a woman and child.
    -कुसुमम् menses, the menstrual exeretion in women.
    -कृतम् sexual connection.
    -कोशः a dagger.
    -क्षीरम् mother's milk; आरण्यानां च सर्वेषां मृगाणां माहिषं विना । स्त्रीक्षीरं चैव वर्ज्यानि... Ms.5.9.
    -ग a. cohabiting with women.
    -गवी a milch-cow.
    -गुरुः a female Guru or priestess.
    -गृहम् = स्त्र्यगार q. v.
    -ग्राहिन् (in law) acce- pting the guardianship over a woman.
    -घोषः dawn, day-break.
    -घ्नः the murderer of a woman; Ms.9.232.
    -चरितम्, -त्रम् the doing of women.
    -चिह्नम् 1 any mark or characteristic of the female sex.
    -2 the female organ, vulva.
    -चौरः a seducer of women, libertine.
    -जननी a woman who brings forth only daughters; Ms.9.81.
    -जातिः f. woman-kind, female sex.
    -जितः a hen-pecked husband; स्त्रीजितस्पर्शमात्रेण सर्व पुण्यं विनश्यति Śabdak; मृष्यन्ति ये चोपपतिं स्त्रीजितानां च सर्वशः (तेषामन्नं न भुञ्जति) Ms.4.217.
    -देहार्धः N. of Śiva.
    -धनम् a woman's private property over which she exercises independent control; it is of six kinds:-- अध्यग्न्यध्यावहनिकं दत्तं च प्रीति- कर्मणि । भ्रातृमातृपितृप्राप्तं ष़ड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम् ॥ or according to others:-- पितृमातृपतिभ्रातृदत्तमध्यग्न्युपायनम् । आधिवेदनिकाद्यं च स्त्रीधनं परिकीर्तितम्; see also अन्वाधेयम्, बन्धुदत्तम्, यौतकम्, सौदायिकम्, शुल्कम्, पारिणाय्यम्, लावण्यार्जितम् and पादवन्दनिकम्.
    -धर्मः 1 the duty of a woman or wife.
    -2 the laws concerning women; Ms.1.114.
    -3 menstruation.
    -4 copulation.
    -धर्मिणी a woman in her course; स्त्रीधर्मिणी वेपमाना शोणितेन समुक्षिता । एकवस्त्रा विकृष्टास्मि दुःखिता कुरुसंसदि ॥ Mb.3.12.62.
    -धवः a man.
    -ध्वजः 1 the female of any animal.
    -2 an elephant.
    -नाथ a. one protected by a woman.
    -निबन्धनम् a woman's peculiar sphere of action or province; domestic duty, housewifery.
    -पण्योपजीविन् m. see स्त्र्याजीवः above.
    -परः a woman- lover, lecher, libertine.
    -पिशाची a fiend-like wife.
    -पुंस् a woman who had become a man.
    -पुंसौ m. du.
    1 wife and husband.
    -2 male and female; स्त्रीपुंसावात्मभागौ ते भिन्नमूर्तेः सिसृक्षया Ku.2.7.
    -पुंसलक्षणा a hermaphro- dite.
    -पुंधर्मः the law regulating the duties of man and wife.
    -पुरम् the women's apartment.
    -पुष्पम् the men- strual excretion.
    -पूर्वः = स्त्रीजितः q. v.; स्त्रीपूर्वाः काण्डपृष्ठाश्च...... (श्राद्धे नार्हन्ति) Mb.13.23.22.
    -प्रत्ययः a feminine affix (in gram.)
    -प्रसंगः (excessive) intercourse with women.
    -प्रसूः f. a woman who brings forth only dau- ghters; Y.1.73.
    -प्रिय a. loved by women. (
    -यः) the mango tree.
    -बन्धः the sexual union.
    -बाध्यः one who suffers himself to be troubled by a woman.
    -बुद्धिः f.
    1 the female understanding.
    -2 the counsel of a woman, female advice; स्त्रीबुद्धिः प्रलयंगता (प्रलयावहा) Subhāṣ.
    -भोगः sexual intercourse.
    -मन्त्रः a female stra- tagem, woman's counsel.
    -माया women's craft.
    -मुखपः the Aśoka tree.
    -यन्त्रम् a machine-like woman, ma- chine in the form of a woman; स्त्रीयन्त्रं केन लोके विषममृ- तमयं धर्मनाशाय सृष्टम् Pt.1.191.
    -रजस् menstruation.
    -रञ्जनम् betel.
    -रत्नम् 1 an excellent woman; स्त्रीरत्नेषु ममोर्वशी प्रियतमा यूथे तवेयं वशा V.4.25.
    -2 N. of Lakṣmī.
    -राज्यम् the kingdom of women.
    -लम्पट a. desirous of women.
    -लिङ्गम् 1 the feminine gender (in gram.)
    -2 any mark of the female sex (as breast &c.).
    -3 the female organ.
    -लौल्यम् fondness for women.
    -वशः sub- missiveness to a wife, subjection to women.
    -वासः an ant-hill.
    -विधेय a. governed by a wife, uxorious; संनिवेश्य सचिवेष्वतःपरं स्त्रीविधेयनवयौवनो$भवत् R.19.4.
    -विवाहः contracting marriage with a woman; अष्टाविमान् समानेन स्त्रीविवाहान्निबोधत Ms.3.2.
    -विषयः sexual connection.
    -व्रणः the female organ.
    -शौण्ड a. fond of women.
    -संसर्गः female company.
    -संस्थान a. having a female shape; स्त्रीसंस्थानं चाप्यरस्तीर्थमारादुत्क्षिप्यैनां ज्योतिरेकं तिरो$भूत् Ś.5.3.
    -संगः attachment to women, or intercourse with women.
    -संग्रहणम् 1 the act of embracing a wo- man (improperly).
    -2 adultery, seduction.
    -सभम् an assembly of women.
    -संबन्धः 1 matrimonial alliance with a woman.
    -2 connection by marriage.
    -3 rela- tion to women.
    -सेवा Devotion or addiction to women.
    -स्वभावः 1 the nature of women.
    -2 a eunuch.
    -हत्या the murder of a woman.
    -हन्तृ the murderer of a woman; स्त्रीहन्तॄंश्च न संवसेत् Ms.11.19.
    -हरणम् 1 the forcible abduction of women.
    -2 rape.
    -हारिन् m. a ravisher or seducer (of women).

    Sanskrit-English dictionary > स्त्री _strī

  • 87 साधन


    sā́dhana
    mf (ī orﾠ ā) jn. leading straight to a goal, guiding well, furthering RV. ;

    effective, efficient, productive of (comp.) MBh. Kāv. etc.;
    procuring Kāv. ;
    conjuring up (a spirit) Kathās. ;
    denoting, designating, expressive of (comp.) Pāṇ. Sch. ;
    m. N. of the author of RV. X, 157 (having the patr. bhauvana) Anukr. ;
    (ā) f. accomplishment, performance ( seeﾠ mantra-s-);
    propitiation, worship, adoration L. ;
    (am) n. (ifc. f. ā), the act of mastering, overpowering, subduing Kir. Pañcat. ;
    subdueing by charms, conjuring up, summoning (spirits etc.) MBh. Kathās. ;
    subduing a disease, healing, cure Suṡr. MBh. etc.;
    enforcing payment orﾠ recovery (of a debt) Daṡ. ;
    bringing about, carrying out, accomplishment, fullilment, completion, perfection Nir. MBh. etc.;
    establishment of a truth, proof. argument, demonstration Yājñ. Sāh. Sarvad. ;
    reason orﾠ premiss (in a syllogism, leading to a conclusion) Mudr. V, 10 ;
    any means of effecting orﾠ accomplishing, any agent orﾠ instrument orﾠ implement orﾠ utensil orﾠ apparatus, an expedient, requisite for (gen. orﾠ comp.) Mn. R. etc.;
    a means of summoning orﾠ conjuring up a spirit ( orﾠ deity) Kālac. ;
    means orﾠ materials of warfare, military forces, army orﾠ portion of an army (sg. andﾠ pl.) Hariv. Uttar. Rājat. ;
    conflict, battle Ṡiṡ. ;
    means of correcting orﾠ punishing (as « a stick», « rod» etc.) TBr. Sch. ;
    means of enjoyment, goods, commodities etc. R. ;
    efficient cause orﾠ source (in general) L. ;
    organ of generation (male orﾠ female), Sah. ;
    (in gram.) the sense of the instrumental orﾠ agent (as expressed by the case of a noun, opp. to the action itself) Pat. ;
    preparing, making ready, preparation (of food, poison etc.) Kathās. MārkP. ;
    obtaining, procuring, gain, acquisition Kāv. BhP. ;
    finding out by calculation, computation Gaṇit. ;
    fruit, result Pañcat. ;
    the conjugational affix orﾠ suffix which is placed between the root andﾠ terminations (= vīharaṇa q.v.) Pāṇ. 8-4, 30 Vārtt. 1 ;
    (only L. matter, material, substance, ingredient, drug, medicine;
    good works, penance, self-mortification, attainment of beatitude;
    conciliation, propitiation, worship;
    killing, destroying;
    killing metals, depriving them by oxydation etc. of their metallic properties <esp. said of mercury>;
    burning on a funeral pile, obsequies;
    setting out, proceeding, going;
    going quickly;
    going after, following.)
    - साधनक्रिया
    - साधनक्षम
    - साधनचतुष्टय
    - साधनता
    - साधनत्व
    - साधनदीपिका
    - साधननिर्देश
    - साधनपञ्चक
    - साधनपत्त्र
    - साधनपद्धति
    - साधनभाग
    - साधनमालातन्त्र
    - साधनमुक्तावली
    - साधनरूपिन्
    - साधनवत्
    - साधनसागर
    - साधनसुबोधनी

    Sanskrit-English dictionary > साधन

  • 88 अगद _agada

    अगद a. [नास्ति गदो रोगो यस्य]
    1 Healthy, sound, free from disease, in good health नरो$गदः Ms.8.17.
    -2 (गद् भाषणे-अच्, न. त.) Not speaking or telling.
    -3 Free from judicial affliction.
    -दः [नास्ति गदो रोगो यस्मात्]
    1 A medicine, a medicinal drug; इति चिन्ताविषघ्नो$यमगदः किं न पीयते H.Pr.29; विषघ्नैरगदैश्चास्य सर्वद्रव्याणि योजयेत् Ms.7. 218.
    -2 Health, freedom from disease; औषधान्यगदो विद्या देवी च विविधा स्थितिः । तपसैव प्रसिध्यन्ति तपस्तेषां हि साधनम् ॥ Ms. 11.237. (अगदः गदाभावः नैरुज्यमिति यावत् Kull.)
    -3 The science of antidotes; one of the 8 parts of medical science.
    -राजः good medicine; श्रेयस्तनोत्यगदराज इवोपयुक्तः Bhāg.1.47.59.

    Sanskrit-English dictionary > अगद _agada

  • 89 अग्निः _agniḥ

    अग्निः [अङ्गति ऊर्ध्वं गच्छति अङ्ग्-नि,नलोपश्च Uṇ.4.5., or fr. अञ्च् 'to go.']
    1 Fire कोप˚, चिन्ता˚, शोक˚, ज्ञान˚, राज˚, &c.
    -2 The God of fire.
    -3 Sacrificial fire of three kinds (गार्हपत्य, आहवनीय and दक्षिण); पिता बै गार्हपत्यो$ ग्निर्माताग्निर्दक्षिणः स्मृतः । गुरुराहवनीयस्तु साग्नित्रेता गरीयसी ॥ Ms. 2.232.
    -4 The fire of the stomach, digestive faculty, gastric fluid.
    -5 Bile (नाभेरूर्ध्व हृदयादधस्तादामाशयमाचक्षते तद्गतं सौरं तेजः पित्तम् इत्याचक्षते).
    -6 Cauterization (अग्नि- कर्मन्).
    -7 Gold.
    -8 The number three. शराग्निपरिमाणम् (पञ्चत्रिंशत्) Mb.13.17.26.
    -9 N. of various plants: (a) चित्रक Plumbago Zeylanica; (b) रक्तचित्रक; (c) भल्लातक Semicarpus Anacardium; (d) निम्बक Citrus Acida.
    -1 A mystical substitute for the letter र्. In Dvandva comp. as first member with names of deities, and with particular words अग्नि is changed to अग्ना, as ˚विष्णू, ˚मरुतौ, or to अग्नी, ˚पर्जन्यौ, ˚ वरुणौ, ˚षोमौ
    -11 पिङगला नाडी; यत्र तद् ब्रह्म निर्द्वन्द्वं यत्र सोमः, (इडा) सहाग्निना (अग्निः पिङ्गला) Mb.14.2.1.
    -12 Sacrificial altar, अग्निकुण्ड cf. Rām. 1.14.28.
    -13 Sky. अग्निर्मूर्धा Muṇḍ 2.1.4. [cf. L. ignis.
    [Agni is the God of Fire, the Ignis of the Latins and Ogni of the Slavonians. He is one of the most prominent deities of the Ṛigveda. He, as an immortal, has taken up his abode among mortals as their guest; he is the domestic priest, the successful accomplisher and protector of all ceremonies; he is also the religious leader and preceptor of the gods, a swift messenger employed to announce to the immortals the hymns and to convey to them the oblations of their worshippers, and to bring them down from the sky to the place of sacrifice. He is sometimes regarded as the mouth and the tongue through which both gods and men participate in the sacrifices. He is the lord, protector and leader of people, monarch of men, the lord of the house, friendly to mankind, and like a father, mother, brother &c. He is represented as being produced by the attrition of two pieces of fuel which are regarded as husband and wife. Sometimes he is considered to have been brought down from heaven or generated by Indra between two clouds or stones, created by Dyau, or fashioned by the gods collectively. In some passages he is represented as having a triple existence, which may mean his three- fold manifestations as the sun in heaven, lightning in the atmosphere, and as ordinary fire on the earth, although the three appearances are also elsewhere otherwise explained. His epithets are numberless and for the most part descriptive of his physical characteristics: धूमकेतु, हुतभुज्, शुचि, रोहिताश्व, सप्तजिह्व, तोमरधर, घृतान्न, चित्रभानु, ऊर्ध्वशोचिस्, शोचिष्केश, हरिकेश, हिरण्यदन्त, अयोदंष्ट्र &c. In a celebrated passage he is said to have 4 horns, 3 feet, 2 heads, and 7 hands. The highest divine functions are ascribed to Agni. He is said to have spread out the two worlds and + produced them, to have supported heaven, formed the mundane regions and luminaries of heaven, to have begotten Mitra and caused the sun to ascend the sky. He is the head and summit of the sky, the centre of the earth. Earth, Heaven and all beings obey his commands. He knows and sees all worlds or creatures and witnesses all their actions. The worshippers of Agni prosper, they are wealthy and live long. He is the protector of that man who takes care to bring him fuel. He gives him riches and no one can overcome him who sacrifices to this god. He confers, and is the guardian of, immortality. He is like a water-trough in a desert and all blessing issue from him. He is therefore constantly supplicated for all kinds of boons, riches, food, deliverance from enemies and demons, poverty, reproach, childlessness, hunger &c. Agni is also associated with Indra in different hymns and the two gods are said to be twin brothers.
    Such is the Vedic conception of Agni; but in the course of mythological personifications he appears as the eldest son of Brahmā and is called Abhimānī [Viṣṇu Purāṇa]. His wife was Svāhā; by her, he had 3 sons - Pāvaka, Pavamāna and Śuchi; and these had forty-five sons; altogether 49 persons who are considered identical with the 49 fires. He is also represented as a son of Aṅgiras, as a king of the Pitṛs or Manes, as a Marut and as a grandson of Śāṇḍila, and also as a star. The Harivaṁśa describes him as clothed in black, having smoke for his standard and head-piece and carrying a flaming javelin. He is borne in a chariot drawn by red horses and the 7 winds are the wheels of his car. He is accompanied by a ram and sometimes he is represented as riding on that animal. Agni was appointed by Brahamā as the sovereign of the quarter between the south and east, whence the direction is still known as Āgneyī. The Mahābhārata represents Agni as having exhausted his vigour and become dull by devouring many oblations at the several sacrifices made by king Śvetaki, but he recruited his strength by devouring the whole Khāṇḍava forest; for the story see the word खाण्डव].
    -Comp. -अ (आ) गारम् -रः, -आलयः, -गृहम् [अग्निकार्याय अगारम् शाक˚ त.] a fire- sanctuary, house or place for keeping the sacred fire; वसंश्चतुर्थो$ग्निरिवाग्न्यगारे R.5.25. रथाग्न्यगारं चापार्चीं शरशक्तिगदे- न्धनम् Mb.11.25.14.
    -अस्त्रम् fire-missile, a rocket,
    -आत्मक a. [अग्निरात्मा यस्य] of the nature of fire सोमा- त्मिका स्त्री, ˚कः पुमान्.
    -आधानम् consecrating the fire; so ˚आहिति.
    -आधेयः [अग्निराधेयो येन] a Brāhmana who maintains the sacred fire. (
    -यम्) =
    ˚आधानम्. -आहितः [अग्निराहितो येन, वा परनिपातः P.II.2.37.] one who maintains the sacred fire; See आहिताग्नि.
    -इध् m. (अग्नीध्रः) [अग्निम् इन्द्धे स अग्नीध्] the priest who kindles fire (mostly Ved).
    -इन्धनः [अग्निरिध्यते अनेन] N. of a Mantra. (नम्) kindling the fire; अग्नीन्धनं भैक्षचर्याम् Ms.2.18.
    -उत्पातः [अग्निना दिव्यानलेन कृतः उत्पातः] a fiery portent, meteor, comet &c. In Bṛ. S.33 it is said to be of five kinds: दिवि भुक्तशुभफलानां पततां रूपाणि यानि तान्युल्काः । धिष्ण्योल्का- शनिविद्युत्तारा इति पञ्चधा भिन्नाः ॥ उल्का पक्षेण फलं तद्वत् धिष्ण्याशनिस्त्रिभिः पक्षैः । विद्युदहोभिः ष़ड्भिस्तद्वत्तारा विपाचयति ॥ Different fruits are said to result from the appearances of these portents, according to the nature of their colour, position &c.
    -उद्धरणम्, -उद्धारः 1 producing fire by the friction of two araṇis.
    -2 taking out, before sun-rise, the sacred fire from its cover of ashes previous to a sacrifice.
    -उपस्थानम् worship of Agni; the Mantra or hymn with which Agni is worshipped (अग्निरुपस्थीयते$नेन) अग्निस्त्रिष्टुभ् उपस्थाने विनियोगः Sandhyā.
    -एधः [अग्निमेधयति] an incendiary.
    -कणः; -स्तोकः a spark.
    -कर्मन् n. [अग्नौ कर्म स. त.]
    1 cauterization.
    -2 action of fire.
    -3 oblation to Agni, worship of Agni (अग्निहोत्र); so ˚कार्य offering oblations to fire, feeding fire with ghee &c.; निर्वर्तिताग्निकार्यः K.16.; ˚र्यार्धदग्ध 39, Ms.3.69, अग्निकार्यं ततः कुर्यात्सन्ध्ययोरुभयोरपि । Y.1.25.
    -कला a part (or appearance) of fire; ten varieties are mentioned धूम्रार्चिरुष्मा ज्वलिनी ज्वालिनी विस्फु- लिङ्गिनी । सुश्री: सुरूपा कपिला हव्यकव्यवहे अपि ॥ यादीनां दश- वर्णानां कला धर्मप्रदा अमूः ।).
    -कारिका [अग्निं करोति आधत्ते करणे कर्तृत्वोपचारात् कर्तरि ण्वुल्]
    1 the means of consecrating the sacred fire, the Ṛik called अग्नीध्र which begins with अग्निं दूतं पुरो दधे. 2. = अग्निकार्यम्.
    -काष्ठम् अग्नेः उद्दीपनं काष्ठं शाक ˚त.] agallochum (अगुरु)
    -कुक्कुटः [अग्नेः कुक्कुट इव रक्तवर्णस्फुलिङ्गत्वात्] a firebrand, lighted wisp of straw.
    -कुण्डम [अग्नेराधानार्थं कुण्डम्] an enclosed space for keeping the fire, a fire-vessel.
    -कुमारः, -तनयः; सुतः 1 N. of Kārttikeya said to be born from fire; Rām.7. See कार्त्तिकेय.
    -2 a kind of preparation of medicinal drugs.
    -कृतः Cashew-nut; the plant Anacardium occidentale. [Mar.काजू]
    -केतुः [अग्नेः केतुरिव]
    1 smoke.
    -2 N. of two Rākṣasas on the side of Rāvaṇa and killed by Rāma.
    -कोणः -दिक् the south-east corner ruled over by Agni; इन्द्रो वह्निः पितृपतिर्नौर्ऋतो वरुणो मरुत् । कुबेर ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ॥
    -क्रिया [अग्निना निर्वर्तिता क्रिया, शाक. त.]
    1 obsequies, funeral ceremonies.
    -2 branding; भेषजाग्निक्रियासु च Y.3.284.
    -क्रीडा [तृ. त.] fire-works, illuminations.
    -गर्भ a. [अग्निर्गर्भे यस्य] pregnant with or containing fire, having fire in the interior; ˚र्भां शमीमिव Ś 4.3. (
    --र्भः) [अग्निरिव जारको गर्भो यस्य]
    1 N. of the plant Agnijāra.
    -2 the sun stone, name of a crystal supposed to contain and give out fire when touched by the rays of the sun; cf Ś2.7.
    -3 the sacrificial stick अरणि which when churned, gives out fire.
    (-र्भा) 1 N. of the Śamī plant as containing fire (the story of how Agni was discovered to exist in the interior of the Śamī plant is told in chap. 35 of अनु- शासनपर्व in Mb.)
    -2 N. of the earth (अग्नेः सकाशात् गर्भो यस्यां सा; when the Ganges threw the semen of Śiva out on the Meru mountain, whatever on earth &c. was irradiated by its lustre, became gold and the earth was thence called वसुमती)
    -3 N. of the plant महा- ज्योतिष्मती लता (अग्निरिव गर्भो मध्यभागो यस्याः सा) [Mar. माल- कांगोणी]
    -ग्रन्थः [अग्निप्रतिपादको ग्रन्थः शाक. त.] the work that treats of the worship of Agni &c.
    -घृतम् [अग्न्युद्दीपनं घृतं शाक. त.] a kind of medicinal preparation of ghee used to stimulate the digestive power.
    -चित् m. अग्निं चितवान्; चि-भूतार्थे क्विप् P.III.2.91] one who has kept the sacred fire; यतिभिः सार्धमनग्निमग्निचित् R.8.25; अध्वरे- ष्वग्निचित्वत्सु Bk.5.11.
    -चयः, -चयनम्, -चित्या. arranging or keeping the sacred fire (अग्न्याधान); चित्याग्निचित्ये च P.III.1.132.
    -2 (
    -यः, -यनः) the Mantra used in this operation.
    -3 a heap of fire
    -चित्वत् [अग्निचयनम् अस्त्यस्मिन् मतुप्; मस्य वः । तान्तत्वान्न पद- त्वम् Tv.] having अग्निचयन or अग्निचित्.
    -चूडः A bird having a red tuft.
    -चर्णम् gunpowder. कार्यासमर्थः कत्यस्ति शस्त्रगोलाग्निचूर्णयुक् Śukranīti 2.93.
    -ज, -जात a. produced by or from fire, born from fire.
    (-जः, -जातः) 1 N. of the plant अग्निजार (अग्नये अग्न्युद्दीपनाय जायते सेवनात् प्रभवति).
    1 N. of Kārttikeya पराभिनत्क्रौञ्चमिवाद्रिमग्निजः Mb.8.9. 68.3. Viṣṇu. (
    -जम्, -जातम) gold; so ˚जन्मन्.
    -जित् m. God; Bhāg.8.14.4.
    -जिह्व a.
    1 having a fiery tongue.
    -2 one having fire for the tongue, epithet of a God or of Visṇu in the boar incarnation. (
    -ह्वा)
    1 a tongue or flame of fire.
    -2 one of the 7 tongues of Agni (कराली धूमिनी श्वेता लोहिता नीललोहिता । सुवर्णा पद्मरागा च जिह्वा: सप्त विभावसोः
    -3 N. of a plant लाङ्गली (अग्नेर्जिह्वेव शिखा यस्याः सा); of another plant (जलपिप्पली) or गजपिप्पली (विषलाङ्गला) (Mar. जल-गज पिंपळी)
    -ज्वाला 1 the flame or glow of fire.
    -2 [अग्नेर्ज्वालेव शिखा यस्याः सा] N. of a plant with red blossoms, chiefly used by dyers, Grislea Tomentosa (Mar. धायफूल, धायटी).
    -तप् a. [अग्निना तप्यते; तप्-क्विप्] having the warmth of fire; practising austerities by means of fire.
    -तपस् a. [अग्निभिः तप्यते]
    1 practising very aus- tere penance, standing in the midst of the five fires.
    -2 glowing, shining or burning like fire (तपतीति तपाः अग्निरिव तपाः) hot as fire
    -तेजस् a. having the lustre or power of fire. (अग्नेरिव तेजो यस्य). (
    -स् n.) the lustre of fire. (
    -स् m.) N. of one of the 7 Ṛiṣis of the 11th Manvantara.
    -त्रयम् the three fires, See under अग्नि.
    -द a. [अग्निं दाहार्थं गृहादौ ददाति; दा. -क.]
    1 giving or supplying with fire
    -2 tonic, stomachic, producing appetite, stimulating digestion.
    -3 incendiary; अग्निदान् भक्तदांश्चैव Ms.9.278; अग्निदानां च ये लोकाः Y.2.74; so ˚दायक, ˚दायिन्. यदग्निदायके पापं यत्पापं गुरुतल्पगे. Rām.2.75.45.
    -दग्ध a.
    1 burnt on the funeral pile; अग्निदग्धाश्च ये जीवा ये$प्यदग्धाः कुले मम Vāyu. P.
    -2 burnt with fire.
    -3 burnt at once without having fire put into the mouth, being destitute of issue (?); (pl.) a class of Manes or Pitṛis who, when alive, kept up the household flame and presented oblations to fire.
    -दमनी [अग्निर्दम्यते$नया; दम्-णिच् करणे ल्युट] a narcotic plant, Solanum Jacquini. [Mar. रिंगणी]
    -दातृ [अग्निं विधानेन ददाति] one who performs the last (funeral) ceremonies of a man; यश्चाग्निदाता प्रेतस्य पिण्डं दद्यात्स एव हि.
    -दीपन a. [अग्निं दीपयति] stimulating digestion, stomachic, tonic.
    -दीप्त a. [तृ. त्त.] glowing, set on fire, blazing (
    -प्ता) [अग्निर्जठरानलो दीप्तः सेवनात् यस्याः सा] N. of a plant ज्योतिष्मती लता (Mar. मालकांगोणी), which is said to stimulate digestion.
    -दीप्तिः f. active state of digestion.
    -दूत a. अग्निर्दूत इव यस्मिन् यस्य वा] having Agni for a messenger, said of the sacrifice or the deity invoked; यमं ह यज्ञो गच्छत्यग्निदूतो अरंकृतः Rv.1.14.13.
    -दूषितः a. branded.
    -देवः [अग्नि- रेव देवः] Agni; a worshipper of Agni.
    -देवा [अग्निर्देवो यस्याः] the third lunar mansion, the Pleiades (कृत्तिका).
    -द्वारम् the door on the south-east of a building; पूर्व- द्वारमथैशाने चाग्निद्वारं तु दक्षिणे । Māna.9.294-95.
    -धानम् [अग्निर्धियते$स्मिन्] the place or receptacle for keeping the sacred fire, the house of अग्निहोतृ; पदं कृणुते अग्निधाने Rv. 1.165.3.
    -धारणम् maintaining the sacred fire; व्रतिनां ˚णम् K. 55.
    -नयनम् = ˚प्रणयनम्.
    -निर्यासः [अग्नेर्ज- ठरानलस्येव दीपको निर्यासो यस्य] N. of the plant अग्निजार.
    -नेत्र a. [अग्निर्नेता यस्य] having Agni for the leader or conveyer of oblations, an epithet of a god in general.
    -पदम् 1 the word Agni.
    -2 fire-place.
    -3 N. of a plant.
    -परिक्रि-ष्क्रि-या care of the sacred fire, worship of fire, offering oblations; गृहार्थो$ग्निपरिष्क्रिया Ms.2.67.
    -परिच्छदः the whole sacrificial apparatus; गृह्यं चाग्निपरिच्छदम् Ms.6. 4.
    -परिधानम् enclosing the sacrificial fire with a kind of screen.
    -परीक्षा [तृ. त.] ordeal by fire.
    -पर्वतः [अग्निसाधनं पर्वतः] a volcano; महता ज्वलता नित्यमग्निमेवाग्नि- पर्वतः Rām.5.35.43.
    -पुच्छः [अग्नेः अग्न्याधानस्थानस्य पुच्छ इव]. tail or back part of the sacrificial place; the extinction of fire.
    -पुराणम् [अग्निना प्रोक्तं पुराणम्] one of the 18 Purāṇas ascribed to Vyāsa. It derives its name from its having been communicated originally by Agni to the sage Vasiṣṭha for the purpose of instructing him in the two-fold knowledge of Brahman. Its stanzas are said to be 145. Its contents are varied. It has portions on ritual and mystic worship, cosmical descriptions, chapters on the duties of Kings and the art of war, a chapter on law, some chapters on Medicine and some treatises on Rhetoric, Prosody, Grammar, Yoga, Brahmavidyā &c. &c.
    -प्रणयनम् bringing out the sacrificial fire and consecrating it according to the proper ritual.
    -प्रणिधिः Incendiary. Dk.2.8.
    -प्रतिष्ठा consecration of fire, especially the nuptial fire.
    -प्रवेशः; -शनम [स. त.] entering the fire, self-immolation of a widow on the funeral pile of her husband.
    -प्रस्कन्दनम् violation of the duties of a sacrificer (अग्निहोमाकरण); ˚परस्त्वं चाप्येवं भविष्यसि Mb.1.84.26.
    -प्रस्तरः [अग्निं प्रस्तृणाति अग्नेः प्रस्तरो वा] a flint, a stone producing fire.
    -बाहुः [अग्ने- र्बाहुरिव दीर्घशिखत्वात्]
    1 smoke.
    -2 N. of a son of the first Manu; Hariv. N. of a son of Priyavrata and Kāmyā. V. P.
    -बीजम् 1 the seed of Agni; (fig.) gold (रुद्रतेजः समुद्भूतं हेमबीजं विभावसोः)
    -2 N. of the letter र्.
    -भम [अग्नि- रिव भाति; भा-क.]
    1 'shining like fire,' gold.
    -2 N. of the constellation कृत्तिका.
    -भु n. [अग्नेर्भवति; भू-क्विप् ह्रस्वान्तः]
    1 water.
    -2 gold.
    -भू a. [अग्नेर्भवतिः भू-क्विप्] produced from fire.
    (भूः) 1 'fire-born,' N. of Kārttikeya.
    -2 N. of a teacher (काश्यप) who was taught by Agni.
    -3 (arith.) six.
    -भूति a. produced from fire. (
    -तिः) [अग्निरिव भूतिरैश्वर्यं यस्य] N. of a pupil of the last Tīrthaṅkara. (
    -तिः) f. the lustre or might of fire.
    -भ्राजस् a. Ved. [अग्निरिव भ्राजते; भ्राज्-असुन्] shining like fire. अग्निभ्राजसो विद्युतः Ṛv.5.54.11.
    -मणिः [अग्नेरुत्थापको मणिः शाक. त.] the sunstone.
    -मथ् m. [अग्निं मथ्नाति निष्पादयति; मन्थ्-क्विप्- नलोपः]
    1 the sacrificer who churns the fuel-stick.
    -2 the Mantra used in this operation, on the अरणि itself.
    -मन्थः, -न्थनम्, producing fire by friction; or the Mantra used in this operation. (
    -न्थः) [अग्निर्मथ्यते अनेन मन्थ्-करणे घञ्] N. of a tree गणिकारिका (Mar. नरवेल) Premna Spinosa (तत्काष्ठयोर्घर्षणे हि आशु वह्निरुत्पद्यते),
    -मान्द्यम् slowness of digestion, loss of appetite, dyspepsia.
    -मारुतिः अग्निश्च मरुच्च तयोरपत्यं इञ् ततो वृद्धिः इत् च; द्विपदवृद्धौ पृषो. पूर्वपदस्य ह्रस्वः Tv.] N. of the sage Agastya.
    -मित्रः N. of a king of the Śunga dynasty, son of Puṣypamitra who must have flourished before 15 B. C. -the usually accepted date of Patañjali-as the latter mentions पुष्यमित्र by name.
    -मुखः a. having Agni at the head. (
    -खः) [अग्निर्मुखमिव यस्य]
    1 a deity, god, (for the gods receive oblations through Agni who is, therefore, said to be their mouth; अग्निमुखा वै देवाः; अग्निर्मुखं प्रथमं देवतानाम् &c; or अग्निर्मुखे अग्रे येषाम्, for fire is said to have been created before all other gods.)
    -2 [अग्निर्मुखं प्रधानमुपास्यो यस्य] one who maintains the sacred fire (अग्निहोतृद्विज)
    -3 a Brāhmaṇa in general (अग्निर्दाहकत्वात् शापाग्निर्मुखे यस्य for Brāhmaṇas are said to be वाग्वज्राः).
    -4 N. of two plants चित्रक Plumbago Zeylanica and भल्लातक Semicarpus Anacardium अग्निरिव स्पर्शात् दुःखदायकं मुखमग्रम् यस्य, तन्निर्यासस्पर्शेन हि देहे क्षतोत्पत्तेस्थयोस्तथात्वम्)
    -5 a sort of powder or चूर्ण prescribed as a tonic by चक्रदत्त
    -6 'fire- mouthed, sharp-biting, an epithet of a bug. Pt. 1. (
    -खी) अग्निरिव मुखमग्रं यस्याः; गौरादि-ङीष्]
    1 N. of a plant भल्लातक (Mar. बिबवा, भिलावा) and लाङ्गलिका (विषलाङ्गला).
    -2 N. of the Gāyatri Mantra (अग्निरेव मुखं मुखत्वेन कल्पितं यस्याः सा, or अग्नेरिव मुखं प्रजापतिमुखं उत्पत्ति- द्वारं यस्याः, अग्निना समं प्रजापतिमुखजातत्वात्; कदाचिदपि नो विद्वान् गायत्रीमुदके जपेत् । गायत्र्याग्निमुखी यस्मात्तस्मादुत्थाय तां जपेत् ॥ गोभिल).
    -3 a kitchen [पाकशाला अग्निरिव उत्तप्तं मुखं यस्याः सा].
    -मूढ a. [तृ. त.] Ved. made insane or stupefied by lightning or fire.
    -यन्त्रम् A gun अग्नियन्त्रधरैश्चक्रधरैश्च पुरुषैर्वृतः Śivabhārata 12.17.
    -यानम् An aeroplane. व्योमयानं विमानं स्यात् अग्नियानं तदेव हि । अगस्त्यसंहिता.
    -योगः See पञ्चाग्निसाधन. अग्नियोगवहो ग्रीष्मे विधिदृष्टेन कर्मणा । चीर्त्वा द्वादशवर्षाणि राजा भवति पार्थिवः ॥ Mb.13.14,2.43.
    -योजनम् causing the sacrificial fire to blaze up.
    -रक्षणम् 1 con- secrating or preserving the sacred (domestic) fire or अग्निहोत्र.
    -2 [अग्निः रक्ष्यते अनेन अत्र वा] a Mantra securing for Agni protection from evil spirits &c.
    -3 the house of an अग्निहोतृ.
    -रजः, -रजस् m. [अग्निरिव रज्यते दीप्यते; रञ्ज्-असुन् नलोपः]
    1 a scarlet insect by name इन्द्रगोप.
    -2 (अग्नेः रजः) the might or power of Agni.
    -3 gold. Mb.3. 16.86.7
    -रहस्यम् mystery of (worshipping &c.) Agni; N. of the tenth book of Śatapatha Brāhmaṇa.
    -राशिः a heap of fire, burning pile.
    -रुहा [अग्निरिव रोहति रुह्-क] N. of the plant मांसादनी or मांसरोहिणी (तदङ्कुरस्य वह्नितुल्य- वर्णतया उत्पन्नत्वात्तथात्वं तस्याः).
    -रूप a. [अग्नेरिव रूपं वर्णो यस्य] fire-shaped; of the nature of fire.
    -रूपम् the nature of fire.
    -रेतस् n. the seed of Agni; (hence) gold.
    -रोहिणी [अग्निरिव रोहति; रुह्-णिनि] a hard inflammatory swelling in the armpit.
    -लोकः the world a Agni, which is situated below the summit of Meru; in the Purāṇas it is said to be in the अन्तरिक्ष, while in the Kāśī Khaṇḍa it is said to be to the south of इन्द्रपुरी; एतस्या दक्षिणे भागे येयं पूर्दृश्यते शुभा । इमामर्चिष्मतीं पश्य वीतिहोत्रपुरीं शुभाम् ॥
    -वधूः Svāhā, the daughter of Dakṣa and wife of Agni
    -वर्चस् a. [अग्नेर्वर्च इव वर्चो यस्य] glowing or bright like fire. (n.) the lustre of Agni. (-m.) N. of a teacher of the Purāṇas.
    -वर्ण a. [अग्नेरिव वर्णो यस्य] of the colour of fire; hot; fiery; सुरां पीत्वा द्विजो मोहादग्निवर्णां सुरां पिबेत् Ms.11.9; गोमूत्रमग्निवर्णं वा पिबेदुदकमेव वा 91.
    (र्णः) 1 N. of a prince, son of Sudarśana.
    -2 N. of a King of the solar race, See R.19.1. the colour of fire. (
    -र्णा) a strong liquor.
    -वर्धक a. stimulating digestion, tonic.
    (-कः) 1 a tonic.
    -2 regimen, diet (पथ्याहार).
    -वल्लभः [अग्नेर्वल्लभः सुखेन दाह्यत्वात्]
    1 the Śāla tree, Shorea Robusta.
    -2 the resinous juice of it.
    -वासस् a. [अग्निरिव शुद्धं वासो यस्य] having a red (pure like Agni) garment. (n.) a pure garment.
    -वाह a. [अग्निं वाहयति अनुमापयति वा]
    1 smoke.
    -2 a goat.
    -वाहनम् a goat (छाग).
    -विद् m.
    1 one who knows the mystery about Agni.
    -2 an अग्निहोत्रिन् q. v.
    -विमोचनम् ceremony of lowering the sacrificial fire.
    -विसर्पः pain from an inflamed tumour, inflammation.
    -विहरणम्, -विहारः 1 taking the sacrificial fire from आग्नीध्र to the उत्तरवेदि.
    -2 offering oblations to fire; प्रत्यासन्ना ˚वेला K.348.
    -वीर्यम् 1 power or might of Agni.
    -2 gold.
    -वेतालः Name of Vetāla (connected with the story of Vikra- māditya).
    -वेशः [अग्नेर्वेश इव] N. of an ancient medical authority (चरक).
    -वेश्मन् m. the fourteenth day of the karma-ṃāsa; Sūryaprajñapti.
    -वेश्यः 1 N. of a teacher, Mbh.
    -2 Name of the 22nd muhūrta; Sūryapraj- ñapti. धौम्य cf. Mb 14.64.8.
    -शरणम्, -शाला-लम् a fire-sanctuary; ˚मार्गमादेशय Ś.5; a house or place for keeping the sacred fire; ˚रक्षणाय स्थापितो$हम् V.3.
    -शर्मन् a. [अग्निरिव शृणाति तीव्रकोपत्वात् शॄ-मनिन्] very passionate. (-m.) N. of a sage.
    -शिख a. [अग्नेरिव अग्निरिव वा शिखा यस्य] fiery, fire-crested; दहतु ˚खैः सायकैः Rām.
    (-खः) 1 a lamp.
    -2 a rocket, fiery arrow.
    -3 an arrow in general.
    -4 safflower plant.
    -5 saffron.
    -6 जाङ्गलीवृक्ष.
    (-खम्) 1 saffron.
    -2 gold.
    (-खा) 1 a flame; शरैरग्निशिखोपमैः Mb.
    -2 N. of two plants लाङ्गली (Mar. वागचबका or कळलावी) Gloriosa Superba; of other plants (also Mar. कळलावी) Meni- spermum Cordifolium.
    -शुश्रूषा careful service or worship of fire.
    -शेखर a. fire-crested. (
    -रः) N. of the कुसुम्भ, कुङ्कुम and जाङ्गली trees (
    -रम्) gold,
    -शौच a. [अग्नेरिव शौचं यस्य] bright as fire; purified by fire K.252.
    -श्री a. [अग्नेरिव श्रीर्यस्य] glowing like fire; lighted by Agni
    -ष्टुत्, -ष्टुभ, -ष्टोम &c. see ˚ स्तुत्, ˚स्तुभ् &c.
    -ष्ठम् 1 kitchen; अग्निष्ठेष्वग्निशालासु Rām.6.1.16.
    -2 a fire-pan.
    -संयोगाः explosives. Kau. A.2.3.
    -ष्वात्तः see स्वात्तः
    -संस्कारः 1 consecration of fire.
    -2 hallowing or con- secrating by means of fire; burning on the funeral pile; यथार्हं ˚रं मालवाय दत्वा Dk.169; नास्य कार्यो$ग्निसंस्कारः Ms.5.69, पितरीवाग्निसंस्कारात्परा ववृतिरे क्रियाः । R.12.56.
    -सखः; -सहायः 1 the wind.
    -2 the wild pigeon (smoke- coloured).
    -3 smoke.
    -सम्भव a. [प. ब.] sprung or pro- duced from fire.
    (-वः) 1 wild safflower.
    -2 lymph, result of digestion. (
    -वम्) gold.
    -साक्षिक [अग्निः साक्षी यत्र, कप्] a. or adv. keeping fire for a witness, in the presence of fire; पञ्चबाण˚ M.4.12. ˚मर्यादो भर्ता हि शरणं स्त्रियाः H.1.v. l, R.11.48.
    -सारम् [अग्नौ सारं यस्य अत्यन्तानलोत्तापनेपि सारांशादहनात् Tv.] रसाञ्जन, a sort of medical preparation for the eyes. (
    -रः -रम्) power or essence of fire.
    -सुतः Kārttikeya; त्वामद्य निहनिष्यामि क्रौञ्चमग्निसुतो यथा । Mb.7.156.93.
    -सूत्रम् a thread of fire.
    -2 a girdle of sacrificial grass (मौञ्जीमेखला) put upon a young Brāhmaṇa at the time of investiture.
    -सूनुः (See -सुतः), (सेनानीरग्निभूर्गुहः । Amar.); देव्यङ्कसंविष्ट- मिवाग्निसूनुम् । Bu. ch.1.67.
    -स्तम्भः 1 stopping the burning power of Agni.
    -2 N. of a Mantra used in this operation.
    -3 N. of a medicine so used.
    -स्तुत् m. (अग्निष्टुत्) [अग्निः स्तूयते$त्र; स्तु-आधारे क्विप् षत्वम्] the first day of the Agniṣṭoma sacrifice; N. of a por- tion of that sacrifice which extends over one day; यजेत वाश्वमेधेन स्वर्जिता गोसवेन वा । अभिजिद्विश्वजिद्भ्यां वा त्रिवृता- ग्निष्टुतापि वा ॥ Ms.11.74.
    -स्तुभ् (˚ष्टुभ्) m. [अग्निः स्तुभ्यते$त्र; स्तुभ्-क्विप् षत्वम्]
    1 = अग्निष्टोम.
    -2 N. of a son of the sixth Manu.
    -रतोमः (˚ष्टोमः) [अग्नेः स्तोमः स्तुतिसाधनं यत्र]
    1 N. of a protracted ceremony or sacrificeial rite extending over several days in spring and forming an essential part of the ज्योतिष्टोम.
    -2 a Mantra or Kalpa with reference to this sacrifice; ˚मे भवो मन्त्रः ˚मः; ˚मस्य व्याख्यानम्, कल्पः ˚मः P.IV.3.66. Vārt.
    -3 N. of the son of the sixth Manu.
    -4 a species of the Soma plant; ˚सामन् a part of the Sāma Veda chanted at the conclu- sion of the Agniṣṭoma sacrifice.
    -सावर्णिः Name of Manu.
    -स्थ a. (ष्ठ) [अग्नौ स्थातुमर्हति; स्था-क षत्वम्] placed in, over, or near the fire. (ष्ठः) an iron frying-pan; in the अश्वमेध sacrifice the 11th Yūpa which of all the 21 is nearest the fire.
    -स्वात्तः (written both as ˚स्वात्त and ˚ष्वात्त) (pl.) [अग्नितः i. e. श्राद्धीयविप्रकर- रूपानलात् सुष्ठु आत्तं ग्रहणं येषां ते] N. of a class of Pitṛs or Manes who, when living on earth, maintained the sacred or domestic fires, but who did not perform the Agniṣṭoma and other sacrifices. They are regarded as Manes of Gods and Brāhmaṇas and also as descen- dants of Marīchi; Ms.3.195. अग्निष्वात्ताः पितर एह गच्छत Tsy.2.5.12.2. (मनुष्यजन्मन्यग्निष्टोमादियागमकृत्वा स्मार्तकर्मनिष्ठाः सन्तो मृत्वा च पितृत्वं गताः इति सायणः).
    -हुत्, -होतृ Ved. sacrificing to Agni, having Agni for a priest; Rv.1.66.8.
    -होत्रम् [अग्नये हूयते$त्र, हु-त्र, च. त.]
    1 an oblation to Agni (chiefly of milk, oil and sour gruel.).
    -2 maintenance of the sacred fire and offering oblation to it; (अग्नये होत्रं होमो$स्मिन् कर्मणीति अग्निहोत्रमिति कर्मनाम); or the sacred fire itself; तपोवनाग्निहोत्रधूमलेखासु K.26. होता स्यात् ˚त्रस्य Ms.11.36. ˚त्रमुपासते 42; स्त्रीं दाहयेत् ˚त्रेण Ms.5.167,6.4, दाहयित्वाग्निहोत्रेण स्त्रियं वृत्तवतीम् Y.1.89. The time of throwing oblations into the fire is, as ordained by the sun himself, evening (अग्नये सायं जुहुयात् सूर्याय प्रातर्जुहुयात्). Agnihotra is of two kinds; नित्य of constant obligation (यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहोति) and काम्य occasional or optional (उपसद्भिश्चरित्वा मासमेकमग्निहोत्रं जुहोति). (
    -त्र) a. Ved.
    1 destined for, connected with, Agnihotra.
    -2 sacrificing to Agni. ˚न्यायः The rule according to which the नित्यकर्मन्s (which are to be performed यावज्जीवम्) are performed at their stipulated or scheduled time only, during one's life time. This is discussed and established by जैमिनि and शबर at Ms.6. 2.23-26. in connection with अग्निहोत्र and other कर्मन्s. ˚हवनी (णी) a ladle used in sacrificial libations, or अग्निहोत्रहविर्ग्रहणी ऋक् Tv.; See हविर्ग्रहणी; ˚हुत् offering the अग्निहोत्र; ˚आहुतिः invocation or oblation connected with अग्निहोत्र.
    -होत्रिन् a. [अग्निहोत्र-मत्वर्थे इनि]
    1 one who practises the Agnihotra, or consecrates and maintains the sacred fire.
    -2 one who has prepared the sacrifi- cial place.
    -होत्री Sacrificial cow; तामग्निहोत्रीमृषयो जगृहु- र्ब्रह्मवादिनः Bhāg.8.8.2.

    Sanskrit-English dictionary > अग्निः _agniḥ

  • 90 अङ्गम् _aṅgam

    अङ्गम् [अम् गत्यादौ बा˚ -गन्; according to Nir. अङ्ग, अङ्ग- नात् अञ्चनात् वा]
    1 The body.
    -2 A limb or member of the body; शेषाङ्गनिर्माणविधौ विधातुः Ku.1.33; क्लेशस्याङ्गमदत्वा Pt.5. 32 without undergoing troubles; इति स्वप्नोपमान्मत्वा कामान्मा गास्तदङ्गताम् । Ki.11.34 do not be influenced or swayed by them (do not be subject to them)
    -3 (a.) A division or department (of anything), a part or portion, as of a whole; as सप्ताङ्गम् राज्यम्, चतुरङ्गम् बलम्, चतुःषष्ट्ष्ट्यङ्गम् ज्योतिः- शास्त्रम् see the words; गीताङ्गानाम् Pt.5.56; यज्ञश्चेत्प्रतिरुद्धःस्या- देकेनाङ्गेन यज्वनः Ms.11.11. (Hence) (b.) A supple- mentary or auxiliary portion, supplement; षडङ्ग or साङ्ग वेदः A peculiar use of the word अङ्ग in masculine gender may here be noted वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् Bṛhadyogiyājñaval- kya Smṛiti 12.34. (c.) A constituent part, essential requisite or component; सर्वैर्बलाङ्गैः R.7.59; तदङ्गमग्ऱ्यं मघवन् महाक्रतो R.3.46. (d.) An attributive or secondary part; secondary, auxiliary or dependent member (serving to help the principal one) (opp. प्रधान or अङ्गिन्); अङ्गी रौद्र- रसस्तत्र सर्वे$ङ्गानि रसाः पुनः S. D.517; अत्र स्वभावोक्तिरुत्प्रेक्षाङ्गम् Malli. on Ki 8.26. (e.) An auxiliary means or expe- dient (प्रधानोपयोगी उपायः or उपकरणम्); सर्वकार्यशरीरेषु मुक्त्वा- ङ्गस्कन्धपञ्चकम् । मन्त्रो योध इवाधीर सर्वाङ्गैः संवृतैरपि ॥ Śi.2.28-29; See अङ्गाङ्गि, पञ्चाङ्ग also ( the angas of the several sciences or departments of knowledge will be given under those words).
    -4 (Gram.) A name for the base of a word; यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादिप्रत्यये अङ्गम् P.I.4.13; यः प्रत्ययो यस्मात्क्रियते तदादिशब्दस्वरूपं तस्मिन्प्रत्यये परे अङ्गसंज्ञं स्यात् Sk. The अङ्ग terminations are those of the nominative, and accusative singular and dual.
    -5 (Drama) (a.) One of the sub-divisions of the five joints or sandhis in dramas; the मुख has 12, प्रतिमुख 13, गर्भ 12, विमर्ष 13 and उपसंहार 14, the total number of the angas being thus 64; for details see the words. (b.) The whole body of subordinate characters.
    -6 (astr.) A name for the position of stars (लग्न), See अङ्गाधीश.
    -7 A symbolical expression for the number six (derived from the six Vedāngas).
    -8 The mind; हिरण्यगर्भाङ्गभुवं मुनिं हरिः Śi.1.1, See अङ्गज also.
    -9 N. of the chief sacred texts of the jainas.
    -ङ्गः (pl.) N. of a country and the people inhabiting it, the country about the modern Bhāgalpur in Bengal. [It lay on the south of Kauśikī Kachchha and on the right bank of the Ganges. Its capital was Champā, sometimes called Aṅgapurī Lomapādapurī, Karṇapurī or Mālinī. According to Daṇḍin (अङ्गेषु गङ्गातटे बहिश्चम्पायाः) and Hiouen Thsang it stood on the Ganges about 24 miles west of a rocky island. General Cunningham has shown that this description applies to the hill opposite Pātharghāṭā, that it is 24 miles east of Bhāgalpur, and that there are villages called Champanagar and Champapura adjoininng the last. According to Sanskrit poets the country of the Aṅgas lay to the east of Girivraja, the capital of Magadha and to the north- east or south-east of Mithilā. The country was in ancient times ruled by Karṇa] cf. अङ्गं गात्रा- न्तिकोपाय प्रतीकेष्वप्रधानके । देशभेदे तु पुंसि स्यात्...॥ Nm. -a.
    1 Contiguous.
    -2 Having members or divisions.
    -Comp. -अङ्गि, [
    अङ्गीभावः -अङगस्य अङ्गिनो भावः] the relation of a limb to the body, of the subordinate to the principal, or of that which is helped or fed to the helper or feeder (गौणमुख्यभावः, उपकार्येपकारकभावश्च); e. g. प्रयाज and other rites are to दर्श as its angas, while दर्श is to them the aṅgi; अङ्गाङ्गिभावमज्ञात्वा कथं सामर्थ्यनिर्णयः । पश्य टिट्टिभमात्रेण समुद्रो व्याकुलीकृतः ॥ H.2.138; अत्र वाक्ये समास- गतयोरुपमयोः साध्यसाधनभावात् ˚वेन सम्बन्धः Malli. on Ki.6.2; अविश्रान्तिजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वं तु संकरः K.P.1. (अनुग्राह्यानुग्राह- कत्वम्).
    -अधिपः, -अधीशः 1 lord of the Aṅgas, N. of Karṇa (cf. ˚राजः, ˚पतिः, ˚ईश्वरः, ˚अधीश्वरः).
    -2 'lord of a लग्न', the planet presiding over it; (अङ्गाधिपे बलिनि सर्वविभूतिसम्पत्; अङ्गाधीशः स्वगेहे बुधगुरुकविभिः संयुतो वीक्षितो वा Jyotiṣa).
    -अपूर्वम् effect of a secondary sacrificial act.
    -कर्मन् n.
    -क्रिया 1 besmearing the body with fragrant cosmetics, rubbing it &c. Dk.39.
    -2 a supplementary sacrificial act.
    -क्रमः the order of the performance with reference to the अङ्गs. The rule in this connection is that the अङ्गक्रम must conform to the मुख्यक्रम. cf. MS. 5.1.14.
    -ग्रहः spasm; seizure of the body with some illness.
    -ज-जात a. [अङ्गात् जायते जन्-ड]
    1 produced from or on the body, being in or on the body, bodily; ˚जं रजः, ˚जाः अलङ्काराः &c.
    -2 produced by a supple- mentary rite.
    -3 beautiful, ornamental. (
    -जः)
    -जनुस् also
    1 a son.
    -2 hair of the body (n. also); तवोत्तरीयं करिचर्म साङ्गजम् Ki.18.32.
    -3 love, cupid (अङ्गं मनः तस्मा- ज्जातः); intoxicating passion; अङ्गजरागदीपनात् Dk.161.
    -4 drunkenness, intoxication.
    -5 a disease. (
    -जा) a daugh- ter. (
    -जम्) blood, अङ्गजं रुधिरे$नङ्गे केशे पुत्रे मदे पुमान् । नागरे नखरे$पि स्यात्... । Nm.
    -ज्वरः [अङ्गमङ्गम् अधिकृत्य ज्वरः] the disease called राजयक्ष्मा, a sort of consumption.
    -दूष- णम् 1 the defects of the limbs; the penalties of a defec- tive construction; Māna.
    -2 name of the 79th chapter.
    -द्वीपः one of the six minor Dvīpas.
    -न्यासः [अङ्गेषु मन्त्र- भेदस्य न्यासः] touching the limbs of the body with the hand accompanied by appropriate Mantras.
    -पालिः f. [अङ्गं पाल्यते सम्बध्यते$त्र, अङ्ग-पाल्-इ] an embrace (probably a corruption of अङ्कपालि).
    -पालिका = अङ्कपालि q. v.
    -प्रत्यङ्गम् [समा. द्वन्द्व] every limb, large and small; ˚गानि पाणिना स्पृष्ट्वा K.167,72.
    -प्रायश्चित्तम् [अङ्गस्य शुद्ध्यर्थं प्राय- श्चित्तम्] expiation of bodily impurity, such as that caused by the death of a relative, consisting in making pre- sents (पञ्चसूनाजन्यदुरितक्षयार्थं कार्यं दानरूपं प्रायश्चित्तम् Tv.).
    -भूः a. [अङ्गात् मनसो वा भवति; भू-क्विप्] born from the body or mind.
    (-भूः) 1 a son.
    -2 Cupid.
    -3 [अङ्गानाम् अङ्गमन्त्राणां भूः स्थानम्] one who has touched and purified, and then restrained, his limbs by repeating the Man- tras pertaining to those limbs; ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (सद्योजातादिमन्त्राणाम् अङ्गानां हृदयादिमन्त्राणां भूः स्थानं, कृतमन्त्रन्यासः Malli.).
    -भङ्गः 1 palsy or paralysis of limbs; ˚विकल इव भूत्वा स्थास्यामि Ś.2.
    -2 twisting or stretching out of the limbs (as is done by a man just after he rises from sleep); साङ्गभङ्गमुत्थाय Vb.; जृम्भितैः साङ्गभङ्गैः Mu.3.21, K.85.
    -3 The middle part of the anus and testicles.
    -मन्त्रः N. of a Mantra.
    -मर्दः [अङ्ग मर्दयति; मृद्-णिच्]
    1 one who shampoos his master's body.
    -2 [भावे घञ्] act of shampooing; so ˚मर्दका or ˚मर्दिन्, मृद्- णिच् ण्वुल् or णिनि) one who shampoos.
    -मर्षः [ष. त.] rheumatism; ˚प्रशमनम् the curing of this disease. ˚मेजयत्वम् subtle throbbing of the body; Pātañjala 1.31.
    -यज्ञः, -यागः [अङ्गीभूतः यज्ञः] a subordinate sacrificial act which is of 5 sorts; समिधो यजति, तनूनपातं यजति, इडो यजति, बर्हिर्यजति, स्वाहाकारं यजति इति पञ्चविधाः । एतेषां सकृदनुष्ठा- नेनैव तन्त्रन्यायेन प्रधानयागानामाग्नेयादीनामुपकारितेति मीमांसा Tv.
    -रक्तः, -क्तम् [अङ्गे अवयवे रक्तः] N. of a plant गुडारोचनी found in काम्पिल्य country and having red powder (रक्ताङ्गलोचनी).
    -रक्षकः [अङ्गं रक्षति; रक्ष्-ण्वुल्] a body- guard, personal attendant Pt.3.
    -रक्षणी [अङ्ग रक्ष्यते अनया] a coat of mail, or a garment. (
    -णम्) protection of person.
    -रागः [अङ्गं रज्यते अनेन करणे घञ्]
    1 a scented cosmetic, application of perfumed unguents to the body, fragrant unguent; पुष्पगन्धेन अङ्गरागेण R.12.27, 6.6, स्तनाङ्गरागात् Ku.5.11.
    -2 [भावे ल्युट्] act of anointing the body with unguents.
    -रुहम् [अङ्गे रोहति; रुह्-क स. त. P.III.9.135.] hair; मम वर्णो मणिनिभो मृदून्य- ङ्गरुहाणि च Rām.6.48.12. विहङ्गराजाङ्गरुहैरिवायतैः Śi.1.7.
    -लिपिः f. written character of the Aṅgas.
    -लेपः [अङ्गं लिप्यते अनेन; लिप्-करणे घञ्]
    1 a scented cosmetic.
    -2 [भावे घञ्] act of anointing.
    -लोड्यः (लोड ण्यत्) a kind of grass, ginger or its root, Amomum Zingiber.
    -वस्त्रोत्था f. A louse.
    -विकल a. [तृ. त.]
    1 maimed, paralysed.
    -2 fainting, swooning.
    -विकृतिः f.
    1 change 2of bodily appearance; collapse.
    -2 [अङ्गस्य विकृतिश्चालनादिर्यस्मात् प. ब.] an apoplectic fit, swooning, apoplexy (अपस्मार).
    -विकारः a bodily defect.
    -विक्षेपः 1 movement of the limbs; gesticulation.
    -2 a kind of dance.
    -विद्या [अङ्गरूपा व्याकरणादिशास्त्ररूपा विद्या ज्ञानसाधनम्]
    1 the science of grammar &c. contributing to knowledge.
    -2 the science of foretelling good or evil by the movements of limbs. Kau. A.1.12; N. of chapter 51 of Bṛhat Saṁhitā which gives full details of this science; न नक्षत्राङ्गविद्यया...भिक्षां लिप्सेत कर्हिचित् Ms.6.5.
    -विधिः [अङ्गस्य प्रधानोपकारिणः विधिः विधानम् [a subordinate or subsidiary act sub- servient to a knowledge of the principal one (प्रधान- विधिविधेयकर्मणो$ङ्गबोधकतया अङ्गविधिः).
    -वीरः chief or princi- pal hero.
    -वैकृतम् [अङ्गेन अङ्गचेष्टया वैकृतं हृदयभावो ज्ञाप्यते यत्र बहु.]
    1 a sign, gesture or expression of the face leading to a knowledge of internal thoughts (आकार)
    -2 a nod, wink.
    -3 changed bodily appearance.
    -वैगुण्यम् a defect or flaw in the performance of some subordinate or subsidiary act which may be expiated by thinking of Viṣṇu); श्राद्धादिपद्धतौ कर्मान्ते यत्किञ्चिदङ्गवैगुण्यं जातं तद्दोषप्रशमनाय विष्णुस्मरणमहं करिष्ये इत्यभिलापवाक्यम् Tv.).
    -संस्कारः, -संस्क्रिया [अङ्गं संस्क्रियते अनेन; कृ-करणे or भावे- घञ्)
    1 embellishment of person, personal decoration, doing whatever secures a fine personal appearance, such as bathing, rubbing the body, perfuming it with cosmetic &c.
    -2 [कर्त्रर्थे अण्] one who decorates or embellishes the person.
    -संहतिः f. compactness, symmetry; body; स्थेयसीं दधतमङ्गसंहतिम् Ki.13.5; or strength of the body.
    -संहिता The phonetic relation between consonants and vowels in the body of a word Ts. Prāt.
    -सङ्गः bodily contact, union; coition.
    -सुप्तिः f. Benumbing of the body.
    -सेवकः a personal attend- ant, body-guard.
    -स्कन्धः [कर्मधा.] a subdivision of a science.
    -स्पर्शः fitness or qualification for bodily con- tact or being touched by others.
    -हानिः f. 1. a defect or flaw in the performance of a secondary or subsidi- ary act (= ˚वैगुण्यम्); दैवाद् भ्रमात् प्रमादाच्चेदङ्गहानिः प्रजायते । स्मरणादेव तद्विष्णोः संपूर्णं स्यादिति श्रुतिः ॥
    -हारः [अङ्गं ह्रियते इतस्ततः चाल्यते यत्र, हृ-आधारे or भावे घञ्] gesticulation, movements of the limbs, a dance; अङ्गहारैस्तथैवान्या कोमलै- र्नृत्यशालिनी Rām.5.1.36. संसक्तैरगुरुवनेषु साङ्गहारम् Ki.7.37. Ku.7.91.
    -हारिः [अङ्गं ह्रियते$त्र; हृ-बा˚णि]
    1 gesticula- tion.
    -2 stage; dancing hall.
    -हीन a. [तृ. त.]
    1 muti- lated, deprived of some defective limb (अङ्गं हीनं यथो- चितप्रमाणात् अल्पं यस्य) according to Suśruta a man is so born, if the mother's दोहद has not been duly fulfilled (सा प्राप्तदौर्हृदा पुत्रं जनयेत गुणान्वितम् । अलब्धदौर्हृदा गर्भे लभेता- त्मनि वा भयम् ॥ येषु येष्विन्द्रियार्थेषु दौर्हृदे वै विमानना । जायते तत्सुतस्यार्तिस्तस्मिंस्तस्मिंस्तथेन्द्रिये ॥).

    Sanskrit-English dictionary > अङ्गम् _aṅgam

  • 91 अण़्डः _aṇ&tod;ḍḥ _ण्डम् _ṇḍam

    अण़्डः ण्डम् [अमन्ति संप्रयोगं यान्ति अनने; अम्-ड Uṇ.1. 111]
    1 The testicles.
    -2 The scrotum.
    -3 An egg; oft. used with reference to the world as having sprung from the primordial, egg of Brahman; शब्दैरनेकैरशनिप्ररूढै- र्भिन्दन्निवाणुम् Rām.5.54.33. ब्रह्माण्डच्छत्रदण्डः Dk.1.
    -4 The musk bag.
    -5 semen virile.
    -6 N. of Śiva.
    -Comp. -आकर्षणम् castration.
    -आकार, -आकृति a. [बहु.] egg-shaped, oval, elliptical. (
    -रः-तिः) an ellipse.
    -कटाहः, -हम् [अण्डं ब्रह्माण्डं कटाहमिव] the shell of the ब्रह्माण्ड or mun- dane egg.
    -कोटरपुष्पी [अण्डमिव कोटरे मध्ये पुष्पं यस्याः.] N. of a plant अजान्त्री or नीलवुह्ना.
    -कोशः-षः, -षकः [ष. त.] the scrotum.
    -ज a.. [अण़्डात जायते; जन्-ड born from an egg. रोमजं वालजं चर्म व्याघ्नजं चाण्डजं बहु Rām.6.75.12.
    (-जः) 1 a bird, oviparous being; मूकाण्डजम् (काननम्) Ku. 3.42.
    -2 a fish.
    -3 a snake.
    -4 a lizard.
    -5 Brahmā. (
    -जा) musk.
    -धरः [ष. त.]N. of Śiva.
    -वर्धनम्, -वृद्धिः f. swelling of the scrotum, hydrocele.
    -सू a oviparous.

    Sanskrit-English dictionary > अण़्डः _aṇ&tod;ḍḥ _ण्डम् _ṇḍam

  • 92 अधन _adhana

    अधन a. [न. ब.]
    1 Without wealth, poor. कृत्वा नृशंसं ह्यधने धिगस्त्वधनतामिह Mb.12.8.11.
    -2 Not entitled or competent to possess independent property (in law); भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः स्मृताः । यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम् ॥ Ms.8.416.

    Sanskrit-English dictionary > अधन _adhana

  • 93 अधिकरणम् _adhikaraṇam

    अधिकरणम् [कृ-ल्युदट्]
    1 Placing at the head of, appointing &c.
    -2 Relation, reference, connection; रामाधिकरणाः कथाः Rām. referring to.
    -3 (In gram.) Agreement, concord, government or grammatical relation (as of subject and predicate &c.); तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः P.1.2.42 having the members (of the compound) in the same relation or apposition; समानाधिकरणो or व्यधिकरणो बहुर्व्रीहिः; पीताम्बरः, चक्रपाणिः &c.
    -4 A receptacle or subject, technically substratum ज्ञानाधिकरणम् आत्मा T. S. the soul is the substratum of knowledge.
    -5 Location, place, the sense of the locative case; आधारोधिकरणम् P.1.4.45; कर्तृकर्म- व्यवहितामसाक्षाद्धारयत् क्रियाम् । उपकुर्वत् क्रियासिद्धौ शास्त्रेधिकरणं स्मृतम् ॥ Hari; as गेहे स्थाल्यामन्नं पचति.
    -6 A topic, subject; section, article or paragraph; a com- plete argument treating of one subject; A chapter in Kauṭilīya Arthaśāstra. e. g. प्रथमाधिकरणम् the Sūtras of Vyāsa and Jaimini are divided into Adhyāyas, the Adhyāyas into Pādas and the Pādas into Adhikara- ṇas or sections. (According to the Mīmāṁsakas a complete Adhikaraṇa consists of five members: विषय the subject or matter to be explained, विशय or संशय the doubt or question arising upon that matter, पूर्वपक्ष the first side or prima facie argument concerning it, उत्तर or उत्तरपक्ष or सिद्धान्त the answer or demonstrated conclusion, and संगति pertinency or relevancy, or (according to others निर्णय the final conclusion); विषयो विशयश्चैव पूर्वपक्षस्तथोत्तरम् । निर्णयश्चैति सिद्धान्तः शास्त्रे$धिकरणं स्मृतम् ॥ The Vedāntins put संगति in th 3 rd place, and सिद्धान्त last; तत्र एकैकमधिकरणं पञ्चावयवम्, विषयः संदेहः संगतिः पूर्वपक्षः सिद्धान्तश्च. Generally speaking, the five members may be विषय, संशय, पूर्वपक्ष, उत्तरपक्ष and सिद्धान्त or राद्धान्त).
    -7 Court of justice, court, tribunal; स्वान्दोषान् कथयन्ति नाधिकरणे Mk.9.3; ˚रणे च साधनम् Dk.4.
    -8 Stuff, material; विप्रतिषिद्धं चानधिकरणवाचि P.II.4.13 (अद्रव्यवाचि); अधिकरणै ˚एतावत्त्वे च P.II.4.15 fixed number of things, as दश तन्तोष्ठः Sk.
    -9 A claim, Bhāg, 5.1.16.
    -1 Supremacy.
    -11 A government department; सर्वाधिकरणरक्षणम् Kau. A.4.
    -12 A gathering place प्रत्यक्षाश्च परोक्षाश्च सर्वाधिकरणेष्वथ । वृत्तेर्भरतशार्दूल नित्यं चैवान्ववेक्षणम् ॥ Mb.12.59.68.
    -13 A department; अश्वागारान् गजागारान् बलाधिकरणानि च Mb.12. 69.54.
    -णी One who superintends.
    -Comp. -भोजकः a court-dignitary, a judge, भीतभीता अधिकरणभोजकाः Mk.9.
    -मण्डपः court or hall of justice. अधिकरणमण्डपस्य मार्गमादेशय Mk.9.
    -लेखकः a. official recorder or scribe, who drew up sale-deeds and other documents after getting the land measured in his presence; RT.VI.38.
    -विचालः [अधिकरणस्य विचालः अन्यथाकरणम्] changing the quantity of any thing, increasing or decreasing it so many times; ˚विचाले च P.V.3.43; द्रव्यस्य संख्यान्तरापादने संख्याया धा स्यात्; एकं राशिं पञ्चधा कुरु Sk.
    -सिद्धान्तः a conclusion which involves others.

    Sanskrit-English dictionary > अधिकरणम् _adhikaraṇam

  • 94 अनुज्ञा _anujñā

    अनुज्ञा 9 U.
    1 To permit, allow (a person or thing); assent or consent to, approve; authorise, sanction; तदनुजानीहि मां गमनाय U. 3. so let me go; सेयं याति शकुन्तला पतिगृहं सर्वैरनुज्ञायताम् Ś.4.9 permitted to go; ततो$नुजज्ञे गमनं सुतस्य Bk.1.23; M.1.19; तन्मया प्रीतिमता$नुज्ञातम् Ś.5 approved, agreed to.
    -2 To betroth, affiance; मां जातमात्रां धनमित्रनाम्ने$न्वजानाद्भार्यां मे पिता Dk.5.
    -3 to excuse, forgive; अनुप्रवेशे यद्वीर कृतवास्त्वं ममाप्रियम् । सर्वं तदनुजानामि Mb.
    -4 To repent, be sorry for.
    -5 To request, en- treat, beg; त्वां साहमनुजानामि न गन्तव्यमितो वनम् Rām.
    -6 To treat or behave kindly, favour; ते मां वीर्येण यशसा... अस्त्रैश्चाप्यन्वजानत Mb.
    -7 To dismiss, bid farewell (usually in caus.). -Caus. (-ज्ञापयति)
    1 To ask or beg for, request.
    -2 To ask permission, ask for leave; take leave of, bid adieu to; सो$पि तत् श्रुत्वा... वानरमनुज्ञाप्य स्वाश्रयं गतः Pt.4; तं चक्रधरमनुज्ञाप्य स्वगृहं गतः 5; अतिथिं चाननुज्ञाप्य Ms.4.122;9.82; स मातरमनुज्ञाप्य तपस्येव मनो दधे । जग्मतुश्च यथाकाममनुज्ञाप्य परस्परम् Mb.

    Sanskrit-English dictionary > अनुज्ञा _anujñā

  • 95 अनुध्या _anudhyā

    अनुध्या [ध्यै-अङ्]
    1 Thinking or wishing well of, favouring, attachment. यदनुध्यासिना युक्ताः कर्मग्रन्थिनिबन्धनम् Bhāg.1.2.15.
    -2 Sorrow; प्रेतो यन्तु व्याधः प्रानुध्याः Av. 7.114.2.

    Sanskrit-English dictionary > अनुध्या _anudhyā

  • 96 अनुनय _anunaya

    अनुनय a. [नी-अच्] Kind, conciliatory, pacifying (as words). तुल्यदुःखो$ब्रवीद्भ्राता लक्ष्मणो$नुनयं वचः Rām.4.27.33.
    -यः 1 Conciliation, propitiation, pacification (of anger), friendly persuasion; कथं नु शक्यो$नुनयो महर्षेर्विश्राणना- च्चान्यपयस्विनीनाम् R.2.54; कथं वा तेषामनुनयः कृतः H.4; प्रकृति- वक्रः स कस्यानुनयं प्रितगृह्णाति Ś.4.
    -2 Courtesy, civility, courteous or polite behaviour, modesty, modest or respectful deportment, conciliatory act (such as salu- tation); showing respect (to a guest, deity &c.); विविधैरनुतप्यन्ते दयितानुनयैर्मनस्विन्यः V.3.5; दयितजनः˚ 2. 22; वाक्यैः स्निग्धैरनुनयो भवेदर्थस्य साधनम् S. D.458.
    -3 An humble supplication or entreaty, a request in general; भद्र प्रियं नः कींतु त्वदभिप्रायापरिज्ञानान्तरितो$यमस्मदनुनयः Mu.2; R.6.2; निषेधवाक्यालङ्कारजिज्ञासानुनये खलु Ak; ˚आम- न्त्रणम् conciliatory address.
    -4 Discipline, training, regulation of conduct.
    -यम् adv. Fitly, suitably.

    Sanskrit-English dictionary > अनुनय _anunaya

  • 97 अनुसारक _anusāraka _सारिन् _sārin

    अनुसारक सारिन् a. Following, pursuing, going after, attendant on; तामभ्यगच्छद्रुदितानुसारी R.14.7; मृगानुसारिणं पिनाकिनम् Ś.1.6; परिमलः पवनानुसारी Dk.91; कृपणानुसारि च धनम् Pt.1.278 going after, falling to the lot of.
    -2 According or conformable to, following; यथाशास्त्र˚ Ms.7.31.
    -3 Seeking, looking out for, investigating, scrutinizing; नित्यं छिद्रानुसार्यरेः Ms.7.12.

    Sanskrit-English dictionary > अनुसारक _anusāraka _सारिन् _sārin

  • 98 अनृत _anṛta

    अनृत a. [न. त.]
    1 Not true, false (words); ˚तं धनम् Ms.4.17 wrongly got; प्रियं च नानृतं ब्रूयात् 4.138.
    -तम् Falsehood, lying, cheating; deception, fraud; सत्यानृते अवपश्यञ्जनानाम् Rv.7.49.3; अनृतं जीवितस्यार्थे वदन्न स्पृश्यते$नृतैः Mb.7.19.47;1.74.15;8.69.65. ऋतानृते Ms.1.29; साक्ष्ये$नृतं वदन् 8.97; oft. in comp.; पशु˚, भूमि˚, गो˚, पुरुष˚ giving false evidence in the matter of &c.; Ms.9.71.; cf. also: पञ्च कन्यानृते हन्ति दश हन्ति गवानृते । शतमश्वानृते हन्ति सहस्रं पुरुषानृते ॥ Pt.3.18. अनृत personified is the son of अधर्म and हिंसा, husband and brother of निकृति, father of भय, नरक, माया and वेदना. Viṣṇu P.
    -2 Agriculture, 'सेवाश्ववृत्तिरनृतं कृषिः' इति कोशात्; आमिषं यच्च पूर्वेषां राजसं च मलं भृशम् । अनृतं नाम तद् भूतं क्षिप्तेन पृथिवीतले ॥ Rām.7.74.16. (opp. सत्य); Occupation of a Vaiśya (वाणिज्य); सत्यानृतं तु वाणिज्यं तेन चैवापि जीव्यते Ms.4.5.
    -Comp. -देव a. whose gods are not true (Sāy.); यदि वाहमनृतदेव आस Rv.7.14.14; not playing fairly (?).
    -वदनम्, -भाषणम्, -आख्यानम् lying, falsehood.
    -वादिन् -वाच् a. a liar. उद्विजन्ते यथा सर्पान्नरादनृतवादिनः Rām.2.19.12.
    -व्रत a. false to one's vows or promises.

    Sanskrit-English dictionary > अनृत _anṛta

  • 99 अन्तरित _antarita

    अन्तरित p. p.
    1 Gone between, intervening.
    -2 Gone within, hidden, concealed, covered, screened, shielded, protected (from view) by something; पादपान्तरित एव विश्वस्तामेनां पश्यामि Ś.1 hid behind a creeper; सारसेन स्वदेहान्तरितो राजा H.3 screened; विटपान्तरितस्तिष्ठ Ś.3; नलिनीपत्रान्तरितं प्रियसहचरमपश्यन्ती Ś.4; शार्दूलचर्मान्तरितोरुपृष्ठम् Ku.7.37 covered; Dk.21,146; K.28,152,2; पर्व- तान्तरितो रविः set. Ak.; त्वगन्तरिततृतीयलोचनम् K.18, R.1. 8; उन्मादमोहान्तरितो$पि Māl.9; तल्पमन्तरितभूमिभिः कुथैः R. 19.2.
    -3 Gone in, reflected; स्फटिकभित्त्यन्तरितान् मृगशावकान् reflected in the crystal wall.
    -4 (a) Concealed, made dormant, impeded, hindered, prevented; त्वदभिप्रायापरि- ज्ञानान्तरित एवायमनुनयः Mu.2 prevented from being made; त्वद्वाञ्छान्तरितानि साध्यानि Mu.4.15 prevened from being actually effected &c.; द्विषत्प्रतापान्तरितोरुतेजाः Ki.3.45 obscured; नोपालभ्यः पुमांस्तत्र दैवान्तरितपौरुषः Pt.2.133. (b) Separated, lost to view, made invisible by inter- position; मुहूर्तान्तरितमाधवा दुर्मनायमाना Māl.8; भर्तुरेतान्यक्ष- राणि बिम्बान्तरितानि M.3; धनमित्राख्ययान्तरितः Dk.36; चन्द्रा- पीडनामान्तरितस्य चन्द्रमसः K.338; प्रतिनिवर्तमानयात्राजनसंकुलेन अन्तरिते तस्मिन् Māl.2; क्रियतां कथमन्त्यमण्डनं परलोकान्तरितस्य ते मया Ku.4.22 separated (from me) by the next world, i. e. dead, deceased; मेघैरन्तरितः प्रिये तव मुखच्छा- यानुकारी शशी S. D. (c) Drowned, obscured removed, eclipsed; परलोकभयभैहिकदुःखेनान्तरितम् Dk.82. drowned, eclipsed, obscured; वीरलोकसाधुवादेनान्तरितः समरतूर्यरवः Ve. 4 drowned; विस्मयान्तरितशोकवृत्तान्ता K.322; कार्यान्तरितोत्कण्ठम् V.3.4 forgotten, removed; इन्दुप्रकाशान्तरितोडुतुल्याः R.16. 65 obscured by moon-light.
    -5 Disappeared, vanished, departed, retired, withdrawn; (महामृगः) आश्रमान्तरितः शीघ्रं प्लवमानो महाजवः Mb.3.311.9. अन्तरिते तस्मिञ्- शयरसेनापतौ K.33; नाथदेहस्पर्शेन अन्तरित एव सन्तापः U.6 has disappeared, has been removed.
    -6 Passed over, omitted; अये मध्यमाम्बावृत्तान्तो$न्तरित एवार्येण U. i; कथान्तरेणान्तरितमिदम् M.5 put off, delayed.
    -7 Slighted, despised.
    -8 (In Math.) That which remains, the remainder.
    -9 A technical term in architecture.

    Sanskrit-English dictionary > अन्तरित _antarita

  • 100 अन्त्य _antya

    अन्त्य a. [अन्ते भवति वसति &c., अन्ताय हितः; अन्त-यत्]
    1 Last, final (as a letter, word &c.); last (in time, order or place) P.I.1.47; as ह of letters, Revatī of asterisms, Mīna of the zodiacal signs. &c.; अन्त्ये वयसि in old age R.9.79; अन्त्यं ऋणम् R.1.71 last debt; ˚मण़्डनम् 8.71 last funeral decoration, Ku.4.22.
    -2 Immediately following (in comp.); अष्टम˚ ninth.
    -3 perishable, transitory; देहाद्यपार्थमसदन्यमभिज्ञमात्रं (विन्देत) Bhāg.12.8.44.
    -4 Lowest (in rank, degree or position), undermost, worst, inferior, base, vile, wretched; ˚अवस्थां गतः Pt.4.11 reduced to the worst plight; अन्त्यासु दशासु Pt.1.336 at perilous (critical) times; belonging to the lowest caste; चण्डाल ˚स्त्रियःMs.11.175; ˚स्त्रीनिषेविणः 12.59; अन्त्यादपि वरं रत्नं स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि; शूद्राश्च सन्तः शूद्राणामन्त्यानामन्त्ययोनयः (साक्ष्यं कुर्युः) 8.68, 3.9; 4.79; Y.1.148, 2.294.
    -न्त्यः 1 A man of the lowest caste; see above.
    -2 N. of a plant (मुस्ता Mar. नागर- मोथा) (f. also) (the roots of which are prescribed for colic).
    -3 The last syllable of a word.
    -4 The last lunar month i. e. Fālguna.
    -5 A Mlechcha, foreigner, barbarian. अन्त्येषु स विनिक्षिप्य पुत्रान् यदुपुरोगमान् Mb.1.86.12.
    -6 (In Vaiśeṣika Phil.) A name for the category विशेष; अन्त्यो नित्यद्रव्यवृत्तिर्विशेषः परिकीर्तितः Bhāṣā P.
    -न्त्या 1 A technical name for त्रिज्या in astronomy.
    -2 A woman of the lowest tribe.
    -न्त्यम् 1 A measure of number; 1 billions (1,,,,.)
    -2 The 12th sign of the zodiac.
    -3 The last member or term of a progression (series), the last figure; स्थाप्योन्तवर्गो द्विगुणान्त्यनिघ्नः Līlā.
    -Comp. -अनुप्रासः see under अनुप्रास.
    -अवसायिन् m., f. (
    ˚यी, ˚यिनी) a man or woman of the lowest caste, begotten by a chāṇḍāla on a Niṣādī woman; निषादस्त्री तु चाण्डालात्पुत्रमन्त्यावसा- यितम् । स्मशानगोचरं सूते बाह्यानामपि गर्हितम् ॥ Ms.1.39; the following 7 are regarded as belonging to this class; चाण्डालः श्वपचः क्षत्ता सूतो वैदेहकस्तथा । मागधायोगवौ चैव सप्तैते$- न्त्यावसायिनः ॥ सो$हमन्त्यावसायानां हराम्येनां प्रतिगृहात् Mb.12.141.41. see अन्तेवसायिन्.
    -आश्रमिन् m. one who belongs to the last or mendicant order.
    -आहुतिः -इष्टिः f.
    -कर्मन्, -क्रिया last or funeral oblations, sacrifices or rites; ˚कर्म Ms.11.197,5.168; अन्त्याहुतिं हावयितुं सविप्राः Bk.
    -ऋणम् the last of the three debts which every one has to pay, i. e. begetting children; see अनृण.
    -गमनम् intercourse by a woman of the higher caste with a man of the lowest caste.
    -ज. a
    1 latest born, younger
    -2 belonging to the lowest caste; ˚जैर्नृभिः Ms.4.61; ˚स्त्री 8.385.
    (-जः) 1 a śūdra (अन्त्यः सन् जायते, वर्णमध्ये शेषभवत्वात्).
    -2 one of the 7 inferior tribes; chāṇḍāla &c.; रजकश्चर्मकारश्च नटो वरुड एव च । कैवर्तमेदभिल्लाश्च सप्तैते चान्त्यजाः स्मृता ॥ Yama; also Ms.8.279; Y.1.273.
    (-जा) a woman of the lowest caste; Ms.11.59.171; Y.3.231.
    -जन्मन्, -जाति, -जातीय a.
    1 one belonging to the lowest caste; प्रतिग्रहस्तु क्रियते शूद्रादप्यन्त्यजन्मनः Ms.1.11.
    -2 a Śūdra; ˚तिता Ms.12.9.
    -3 a chāṇḍāla.
    -धनम् the last term of a progression or series.
    -पदम्, -मूलम् the last or greatest root (in a square).
    -भम् 1 the last lunar mansion रेवती.
    -2 the last sign of zodiac; मीन Pisces..
    -युगम् the last or Kali age.
    -योनि. a. of the lowest origin; अन्त्याना- मन्त्ययोनयः (साक्ष्यम्) Ms.8.68. (
    -निः) the lowest source or origin.
    -लोपः dropping of the last letter or syllable of a word.
    -वर्णः, -वर्णा a man or woman of the lowest caste, a śūdra male or female.
    -विपुला N. of a metre.

    Sanskrit-English dictionary > अन्त्य _antya

Страницы

См. также в других словарях:

  • dhána-mitra — धनमित्र …   Indonesian dictionary

  • dhána-mohana — धनमोहन …   Indonesian dictionary

  • dhána-mūla — धनमूल …   Indonesian dictionary

  • dhána-mūlya — धनमूल्य …   Indonesian dictionary

  • Krishna Institute of Engineering and Technology — (KIET) is one of the largest of the many emerging private engineering institute in Delhi NCR situated near the old Ghaziabad city. The college aims towards creating engineers for the industries. Placement and marks obtained in the UPTU are… …   Wikipedia

  • Mahamrityunjaya Mantra — The Mahamrityunjaya Mantra (Sanskrit: महामृत्युंजय मंत्र, Mahāmṛtyuṃjaya Mantra great death conquering mantra ), also called the Tryambakam Mantra, is a verse of the Rigveda (RV 7.59.12).It is addressed to Tryambaka the three eyed one , an… …   Wikipedia

  • Índrabhūti — Indrabhūti (siglo X d. C.) es el más antiguo rey conocido de Sambalpur y como budista fue el fundador del vashraiana (‘sendero del diamante’, budismo tántrico). Se considera que su hermana, de nombre desconocido, que estaba casada con Iuvarash… …   Wikipedia Español

  • Mahamrityunjaya Mantra — Das Mahamrityunjaya Mantra (महामृत्युंजय मंत्र, Mahāmṛtyuṃjaya Mantra großes Tod besiegendes Mantra ), auch Tryambakam Mantra genannt ist ein Vers aus dem Rigveda (RV 7.59.12). Es wendet sich an Tryambaka den dreiäugigen Gott , eine Ansprache für …   Deutsch Wikipedia

  • Махамритьюмджая-мантра — Статья по тематике Литература индуизма Веды Риг · Яджур …   Википедия

  • sā́dhana-mālā-tantra — साधनमालातन्त्र …   Indonesian dictionary

  • sā́dhana-muktâ̱valī — साधनमुक्तावली …   Indonesian dictionary

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»