तमराज

n. tin L.

m. = tava-r- L.

औत्तमर्णिकम् Debt; सवृद्धिकं गृहीतं यदृणं तच्चौत्तमर्णिकम् Śukra.2.317.

उत्तमर a. Excellent.

( uttama-ṛiṇa) m. a creditor Pāṇ. 1-4, 35 Mn. etc.. ;

m. a creditor L.

m. Strychnos potatorum L.

m.= - kiraṇa Kāv. ;

m. a kind of Moringa Pterygosperma Dhanv. ;

mfn. 7-rayed;

n. white pepper L.

उत्तम a. [उद्-तमप्]

1 Best, excellent (oft. in comp.); उत्तमे शिखरे देवी Mahānār. Up.15.5. स उत्तमः पुरुषः Ch. Up.8.12.3. उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः Bg.15.17. द्विजोत्तमः the best of Brāhmaṇas; so सुर˚, नर˚ &c.; प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः संसर्गतो जायते Bh.2.67.

-2 Foremost, uppermost, highest (opp. हीन, जघन्य).

-3 Most elevated, chief, principal.

-4 Greatest, first; स गच्छत्युत्तमस्थानम् Ms.2.249.

-मः 1 N. of Viṣṇu.

-2 The third person (= first person according to English phraseology). (pl.) N. of a people; Mb.

-मा 1 An excellent woman.

-2 A kind of pustule or pimple.

-3 The plant Asclepias Rosea Roxb. (दुग्धिका; Mar. भुई- आंवळी, अळिता).

-Comp. -उङ्गम् 'the best limb of the body', the head; कश्चिद् द्विषत्खङ्गहृतोत्तमाङ्गः R.7.51; Ms.1.93,8.3; Ku.7.41; Bg.11.27. the back; तान् क्षिप्रं व्रज सतताग्निहोत्रयाजिन् । मत्तुल्यो भव गरुडोत्तमाङ्गयानः ॥ Mb.7.143.48.

- अधम a. high and low; ˚मध्यम good, middling, and bad; high, low, and middling; (the order is often reversed); cf. भक्षयित्वा बहून्मत्स्यानुत्तमाधम- मध्यमान् Pt.1.21.

-अम्भस् n. a sort of satisfaction (acquiescence) one of the nine kinds of तुष्टि in Sāṅ. Phil.

-अरणी the plant Asparagus Racemosus (इन्दीवरी शतावरी).

-अर्धः 1 the best half.

-2 the last half or part.

-अर्ध्य a. pertaining to the best half.

-अहः the last or latest day; a fine or lucky day.

- उपपद a. one to whom the best term is applicable, best, excellent.

ऋणः, ऋणिकः (उत्तमर्णः) a creditor (opp. अधमर्णः) धारेरुत्तमर्णः P.I.4.35; अधमर्णार्थसिद्धयर्थमुत्तमर्णेन चोदितः Ms.8.47,5; Y.2.42. Śukra.4.831. (pl.) N. of a people; V. P., Mārk. P.

-ओजस् a. of excellent valour, N. of one of the warriors of the Mahābhārata; उत्तमौजाश्च वीर्यवान् Bg.1.6.

-गन्धाढ्य a. possessing copiously the most delicious fragrance.

-गुण a. of the best qualities, best, highest; विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः प्रारब्धमुत्तमगुणा न परित्यजन्ति Mu.2.17. (v. l.)

-दशतालम् A sculptural measurement in which the whole height of an image is generally divided into 12 equal parts. The same measurement in 112 equal parts is called उत्तमनवताल.

-पदम् a high office.

-पु (पू)- रुषः 1 the third person in verbal conjugation; (= first person according to English phraseology; in Sanskrit, verbs are conjugated by putting the English I st person last and 3 rd person first).

-2 the Supreme Spirit.

-3 an excellent man.

-फलिनी f. The plant Oxystelma Esculentum (Mar. दुधी, दुधाणी).

-लाभः an excellent profit.

-वयसम् The last period of life; Śat. Br.12.9.1.8.

-व्रता A wife devoted to the husband; हृदयस्येव शोकाग्निसंतप्तस्योत्तमव्रताम् Bk.9.87.

-वेशः N. of Śiva.

-शाखः 1 a tree having excellent branches.

-2 N. of a region.

-श्रुत a. Possessing the utmost learning. Rām.

-श्लोक a. of excellent fame, illustrious, glorious, well-known, famous.

-कः N. of Vi&stoa;ṇu, क उत्तमश्लोक- गुणानुवादात् पुमान् विरज्येत विना पशुघ्नात् Bhāg.1.1.4.

-संग्रहः (˚स्त्री˚) intriguing with another man's wife, i. e. speaking with her privately, looking amorously at her &c.

-साहसः, -सम् 1 the highest (of the fixed) pecuniary punishments; a fine of 1 (or according to some 8,) paṇas; Ms.9.24; Y.1.366; पणानां द्वे शते सार्धे प्रथमः साहसः स्मृतः । मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्रं त्वेष चोत्तमः ॥ Capital punishment, banishment, confiscation, and mutilation are also regarded as forms of this punishment.

अर्ध (Written also as अर्द्ध) a. [ऋध्-णिच्-अच्; according to Nir. from धृ, or ऋध्] Half, forming a half (divided into 2 parts); अर्ध-अर्ध the one half-the other half.

-र्धः [ऋध्-घञ्]

1 A place, region, country; house, habitation (Ved.).

-2 Increase (वृद्धि).

-3 Wind.

-4 A part, portion, side.

-र्धम्, -र्धः 1 A half, half portion; पचाति नेमो न हि पक्षदर्धः Rv.1.27.18. सर्वनाशे समुत्पन्ने अर्धं त्यजति पण्डितः, गतमर्धं दिवसस्य V.2; पूर्वार्धः first half; so उत्तर˚ latter half; दक्षिण˚ southern half (half on the right side); so अवर˚, जघन˚, पर˚, ग्राम˚ &c.; यदर्धे विच्छिन्नम् Ś.1.9 divided in half; ऋज्वायतार्धम् M.27; R.3.59; 12.99; रात्रौ तदर्धं गतम् Bh.3.17; one part of two, apart, partly (Ved.);

-2 Nearness, proximity; see अर्धदेव. (अर्ध may be compounded with almost every noun and adjective; as first member of compound with nouns it means 'a half of' and forms an एकदेशिसमास or तत्पुरुष; ˚कायः = अर्धं कायस्य; ˚पिप्पली, ˚मार्गः; ˚पुरुषः &c.; with adjectives, it has an adverbial force; ˚श्याम half dark; ˚भुक्त half eaten; so ˚पिष्ट, ˚पूर्ण &c.; with numeral adjectives it may mean either 'a half of' or 'with an additional half'; ˚शतम् half of 1 i. e. 5; or अर्धेन सहितं शतम् i. e. 15; with ordinal numerals 'with a half or that number'; ˚तृतीयम् containing two and the third only half; i. e. two and a half; so ˚चतुर्थ three and a half. cf. अर्धं खण्डे समांशके Nm.

-Comp. -अक्षि n. side-look, wink. नगरस्त्रीशङ्कितार्धाक्षिदृष्टम् Mk.8.42.

-अङ्गम् half the body.

-अन्तरम् half the distance; ˚एकपदता a fault in composition; see S. D. 575.

-अंशः a half, the half.

-अंशिन् a. sharing a half.

-अर्धः, -र्धम् 1 half of a half, quarter; च<?>रर्धार्धभागाभ्यां तामयोजयतामुभे R.1.56.

-3 half and half.

-अवभेदकः 1 pain in half the head, hemicrania (Mar. अर्धशिशी). (

-कम्) dividing in equal parts.

-अवशेष a. having only a half left.

-अकारः 1 half the letter अ.

-2 N. of अवग्रह q. v.

-असिः A sword with one edge, a small sword; अर्धासिभिस्तथा खङ्गैः Mb.7.137.15.

-आसनम् 1 half a seat; अर्धासनं गोत्रभिदो$धितष्ठौ R.6.73; मम हि दिवौकसां समक्षमर्धासनोपवेशितस्य Ś.7 (it being considered a mark of a very great respect to make room for a guest &c. on the same seat with oneself).

-2 greeting kindly or with great respect.

-3 exemption from censure.

-इन्दुः 1 the half or crescent moon.

-2 semicircular impresion of a finger-nail, crescent-shaped nail-print; कुचयोर्नखाङ्कैरर्धेन्दुलीलैः N.6.25.

-3 an arrow with a cre- scent-shaped head (= अर्धचन्द्र below.); ˚मौलि N. of Śiva तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्धेन्दुमौलेः Me.57.

-इन्द्र a. that of which a half belongs to Indra.

-उक्त a. half said or uttered; रामभद्र इति अर्धोक्ते महाराज U.1.

-उक्तिः f. a broken speech; an interrupted speech.

-उदकम् water reaching half the body.

-उदयः 1 the rising of the half moon.

-2 partial rise.

-3 a kind of parvan; ˚आसनम् a sort of posture in meditatiou.

-उदित a.

1 half risen.

-2 half uttered.

-ऊरुक a. [अर्धमूरोः अर्धोरु तत्र काशते] reaching to the middle of the thighs.

(-कम्) 1 a short petti-coat (Mar. परकर); see चण्डातक.

-2 mantle, veil.

-कर्णः Radius, half the diameter.

-कृत a. half done, incomplete.

-केतुः N. of Rudra.

-कोशः a moiety of one's treasure.

-कौडविक a. measuring half a kuḍava.

-खारम्, -री a kind of measure, half a Khāri; P.V.4.11.

-गङ्गा N. of the river Kāverī; (स्नानादौ गङ्गास्नानार्धफलदायिनी); so ˚जाह्नवी

-गर्भ a. Ved.

1 in the middle of the womb; सप्तार्धगर्भा भुवनस्य रेतो Rv. 1.164.36.

-2 N. of the rays of the Sun.

-गुच्छः a necklace of 24 strings.

-गुञ्जा half a gunja.

-गोलः a hemisphere.

-चक्रवर्तिन्, -चक्रिन् m. N. of the nine black Vasudevas and the nine enemies of Viṣṇu.

-चन्द्र a. crescent-shaped. (

-न्द्रः)

1 the half moon, crescent moon; सार्धचन्द्रं बिभर्ति यः Ku.6.75.

-2 the semicircular marks on a peacock's tail.

-3 an arrow with a crescent-shaped head; अर्धचन्द्रमुखैर्बाणैश्चिच्छेद कदलीसुखम् R.12.96. cf. अर्धचन्द्रस्तदाकारे बाणे बर्हे शिखण्डिनः Nm.

-4 crescent-shaped nail-print.

-5 the hand bent into a semicircle, as for the purpose of seizing or clutching anything; ˚न्द्र दा to seize by the neck and turn out; दीयतामेतस्यार्धचन्द्रः Pt.1. (

-द्रा) N. of a plant (कर्णस्फोट).

-चन्द्राकार, -चन्द्राकृति a. half-moonshaped.

-चन्द्रकम् A semi-circular pearl. Kau. (

-रः, -ति f.) meniscus.

-चन्द्रिका N. of a climbing plant. (Mar. तिळवण).

-चित्र a. Half-transparent; A kind of marble; अर्धाङ्गदृश्यमानं च तदर्धचित्रमिति स्मृतम् Māna.51.1.

-चोलकः a short bodice.

-जरतीयन्यायः a kind of न्याय, न चेदानीमर्धजरतीयं लभ्यं वृद्धिर्मे भविष्यति स्वरो नेति MBh.4.1. 78. See under न्याय.

-जीविका, -ज्या The sine of an arc.

-तनुः f. half the body.

-तिक्तः N. of a plant (नेपालनिम्ब Mar. चिराईत).

-तूरः a kind of musical instrument.

-दिनम्, दिवसः 1 half a day, mid-day.

-2 a day of 12 hours.

-देवः 1 demi-god. इन्द्रं न वृत्रतुरमर्धदेवम् Rv. 4.42.8-9.

-2 Ved. being near the gods; (देवानां समीपे बर्तमानः Sāy.).

-द्रौणिक a. measuring a half droṇa.

-धारः a knife or lancet with a single edge (one of the 2 surgical instruments mentioned by Suśruta).

-नाराचः a crescent-shaped iron-pointed arrow; नाराचानर्धनाराचाञ्शस्त्राणि विविधानि च Mbh.2.51.35; गृध- लक्षवेधी अर्धनाराचः V.5.

-नारायणः a form of Viṣṇu.

-नारीशः, -नारीश्वरः, -नारी, -नटेश्वरः a form of Śiva, (half male and half female) cf.... पतिरपि जगता- मर्धनारीश्वरो$भूत् Sūkti.5.99.

-नावम् half a boat.

-निशा midnight.

-पञ्चम a. Four and half; युक्तश्छन्दांस्य- धीयीत मासान्विप्रो$र्धपञ्चमान् Ms.4.95.

-पञ्चशत् f. twenty five Ms.8.268.

-पणः a measure containing half paṇa Ms.8.44.

-पथम् half way. (

-पथे) midway भृतिमर्ध- पथे सर्वान्प्रदाप्य Y.2.198.

-पादः half a pāda or foot; अर्धपादं किष्कुविष्कम्भमुद्धृत्य Dk.19.

-पादा The plant भूम्यामलकी (Mar. भूईआवळी).

-पादिक a. having half a foot; सद्यः कार्यो$र्धपादिकः Ms.8.325.

-पाञ्चालिक a. born or produced in the ardhapanchāla.

-पारावतः a kind of pigeon (अर्धेनाङ्गेन पारावत इव). The fran- colin partridge.

-पुलायितः a half gallop, canter; चित्रं चकार पदमर्धपुलायितेन Śi.5.1.

-प्रहर half a watch, one hour and a half.

-प्राणम् A kind of joinery resembling the shape of a bisected heart; मूलाग्रे कीलकं युक्तमर्धप्राणमिति स्मृतम् । Māna.17.99.

-भागः a half, half a share or part; तदर्धभागेन लभस्व काङ्क्षितम् Ku.5.5; R.7.45.

-भागिक a. sharing a half; मृते पितरि कुर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिकम्म् Y.2.134.

-भाज् a. sharing entitled to a half; अर्धभाग्रक्षणाद्राजा Ms.8.39.

-2 a companion, sharer; देवानामर्धभागासि Av.6.86.3.

-भास्करः mid-day.

-भेदः Hemiplegia (अर्धाङ्गवायुः); Suś.

-भोटिका a kind of cake.

-भ्रमः -मकः a kind of artificial composition; for instances see Ki.15.27; Śi.19.72. The Sar. K. describes it as a figure of speech thus:-- आहुरर्धभ्रमं नाम श्लोकार्धभ्रमणं यदि.

-मागधी N. of a dialect in which many of Jaina Canonical books are written. It is so named perhaps because many of the characteristics of Māgadhi are found in it.

-माणवकः, -माणवः a necklace of 12 strings (माणवक consisting of 24.)

-मात्रा 1 half a (short) syllable. अर्धमात्रालाघवेन पुत्रोत्सवं मन्यन्ते वैयाकरणाः Pari Sik.

-2 a term for a consonant (व्यञ्जनं चार्धमात्रकम्).

-मार्गे ind. mid-way; बन्दीकृता विबुधशत्रुभिरर्धमार्गे V.1.3.

-मासः half a month, a fortnight.

-मासतम = ˚मासिक see P.V.2.57.

-मासिक a.

1 happening every fortnight.

-2 lasting for a fortnight; ये$र्धमासाश्च च मासाश्च Mahānārā. 25. Y.2.177.

-मुष्टिः f. a half-clenched hand.

-यामः half a watch.

-रथः [अर्धः असंपूर्णः रथः रथी] a warrior who fights on a car with another (who is not so skilled as a रथी); रणे रणे$भिमानी च विमुखश्चापि दृश्यते । घृणी कर्णः प्रमादी च तेन मे$र्धरथो मतः Mb.

-रात्रः [अर्ध रात्रेः]

1 midnight; अथार्धरात्रे स्तिमितप्रदीपे R.16.4; स्थिते$र्धरात्रे Dk.19.

-2 a night containing half a whole day of 24 hours.

-रात्रार्धदिवसः equinox.

-लभ्मीहरिः Hari having a form half like Lakṣmī.

-विसर्गः, -विसर्ज- नीयः the Visarga sound before क्, ख्, प्, and फ्, so called because its sign (<?>) is the half of a Visarga (<?>).

-वीक्षणम् a side-look, glance, leer.

-वृद्ध a. middle-aged.

-वृद्धिः The half of the interest or rent; Ms.8.15.

-वैनाशिकः N. of the followers of Kaṇāda (arguing half perishableness).

-वैशसम् half or incomplete murder; विधिना कृतमर्धवैशसं ननु मां कामवधे विमुञ्चता Ku.4.31.

-व्यासः the radius of a circle.

-शतम् 1 fifty.

-2 One hundred and fifty; Ms.8.267.

-शनम् [अर्धमशनस्य शकन्ध्वा˚] half a meal.

-शफरः a kind of fish.

-शब्द a. having a low voice.

-शेष a. having only a half left.

-श्याम a. half clouded.

-श्लोकः half a śloka or verse.

-सम a. equal to a half. (

-मम्) N. of a class of metres in which the 1st and 3rd and 2nd and 4th lines have the same sylla- bles and Gaṇas; such as पुष्पिताग्रा.

-सस्य a. half the crops, half grown.

-सहः An owl.

-सीरिन् m.

1 a cultivator, ploughman who takes half the crop for his labour; शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्धसीरिणः Y.1.166.

-2 = अर्धिक q. v.

-हर, -हारिन् a. occupying the half (of the body); Ku.1.5; एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्ध- हारी हरः Bh.3.121.

-हारः a necklace of 64 strings. A half chain, a kind of ornament; नक्षत्रमालामपि चार्धहारं सुवर्णसूत्रं परितः स्तनाभ्याम् Māna.5.297-98. cf. also Kau. A.2.11.

-ह्रस्वः half a (short) syllable.

mfn. (superlative fr. 1. ud;

अतिक्रम् 1 U., 4 P.

1 (a) To step or pass beyond, get accross, go over, cross यत्कथयितुं प्रवृत्तस्तत्परित्यज्य अतिदूरमतिक्रान्तो$स्मि K.346 led far away from my story, rambled, made a great digression; सप्त कक्षान्तराण्यति- क्रम्य 92; निमिषमात्रेणातिदूरमतिक्रामति 12; समीपे$प्यक्रामन्ती M.1. going so near; अतिक्रम्य तांस्तान् विशेषान् Me.57. (b) To pass over, pass by, walk past, go beyond; सेनानिवेशदेशमतिक्रम्य Dk.4.1; कथमतिक्रान्तमगस्त्याश्रमपदम् Mv.7. is it passed or left behind; तस्मिन्नतिक्रामति Ś.7. 31. इदं कदलीगृहमतिक्रम्य दृश्यते Ratn.3. beyond the plan- tain-bower; तच्चातिक्रम्य कैलासगिरिः K.121; जम्बुद्वीपमति- क्रम्य शिशिरो नाम पर्वतः Rām; अतिक्रामत्ययम् K.85. is going or departing.

-2 To excel, surpass; exceed (in number, strength &c.); इरावतीमतिक्रामन्ती भव M. 4. अतिक्रामन्तीमिवेरावतीं प्रेक्षे M.1; वृद्धिर्नातिक्रामति पञ्चताम् Ms.8.151; कर्णीसुतमप्यतिक्रान्तः Dk.74; कलासु रूपे चाप्सरसो$प्यतिक्रान्ता 78; surpassing, superior to; शक्तिमनति- क्रम्य यथाशक्ति Sk.

-3 To transgress, violate, go beyond, overstep; जनकाग्रजन्मनोः शासनमतिक्रम्य Dk.2; नालं पुरुषो नियतिलिखितां लेखामतिक्रमितुम् 61; एवमतिक्रान्तमर्यादे त्वयि Ve.1, अये वात्सल्यादतिक्रामति प्रसङ्गः Māl.6. Oh, the event through excessive affection transgresses all due limits; अतिक्रम्य सदाचारम् K.16,181.

-4 To exclude, pass by, neglect, set aside, leave; अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तमेव वा Ms.9.78. किं वा परिजनमतिक्रम्य भावन् संदिष्टः M.4. प्रथितयशसां प्रबन्धानतिक्रम्य M.1. to the exclusion of.

-5 To go or pass away, elapse, roll on (as time); सा निशा अतिचक्राम Pt.1; यथा यथा यौवनमतिचक्राम K.59; शैशबम् 74; भवतामप्यतिक्रामति देवार्चनविधिवेला 47; is passing away (is being violated); अतिक्रान्ते दशाहे Ms. 5.76; also trans. allow to pass; द्वित्राणि दिनान्यतिक्रम्य Dk. 1; अत्यक्राममिमान्मासांस्तद्वधं परिचिन्तयन् Rām.; नाहार- वेलातिक्रमणीया K.266.

-6 To overcome, overpower, seize; व्यालद्विप इवास्माभिरतिक्रम्यैव दम्यसे Mv.3.31. by seizing or falling upon, by main force; केनापि सत्त्वेन अतिक्रम्य Ś.6.

-7 To lose; स हि स्वाम्यादतिक्रामेत् ऋतूनां प्रतिरोधनात् Ms.9.93. -Caus. To let pass, allow to go.

अधम a. 'one who does not blow.' cf. अधमः कुत्सिते न्यूने अधःस्थाध्मानयोरपि Nm.

अधम a. [अव्-अम; अवतेः अमः, वस्य पक्षे धः Uṇ.5.54.] The lowest, vilest, meanest; very bad, or low, or vile (in quality, worth, position &c.) (opp. उत्तम); अधम- मध्यमोत्तमाः or उत्तमाधममध्यमाः &c.; शस्त्रावपाते गर्भस्य पातने- चोत्तमो दमः । उत्तमो वाधमो वापि पुरुषस्त्रीप्रमापणे ॥ Y.2.277. oft. at the end of comp.; नर˚, द्विज˚; चाण्डालश्चाधमो नृणाम् Ms.1.12 lowest in position; अधम˚ the vilest of the vile, the meanest wretch.

-मः 1 An unblushing sensu- alist (भयदयालज्जाशून्यः कामक्रीडाविषये कर्तव्याकर्तव्याविचारकः Śabda K.); वापीं स्नातुमितो गतासि न पुनस्तस्याधमस्यान्तिकम् K. P.1.

-2 A sort of योग or conjunction of planets (नृणां वित्तज्ञानादिषु अधमत्वसूचकः रविचन्द्रयोः स्थितिविशेषरूपो योगभेदः Tv.)

-मा A bad mistress (हितकारिप्रियतमे$हितका- रिणी). [cf. L. infimus].

-Comp. -अङ्गम् [कर्म.] the foot (opp. उत्तमाङ्ग).

-अर्धम् [कर्म.] the lower half of the body (below navel)

-अर्ध्य a. [अधमार्धे भवः] connected with the lower part.

-आचार a. [ब] of the vilest conduct. (

-रः) (कर्म˚) the meanest conduct.

-ऋणः, -ऋणिकः [अधमः अधमावस्थां प्राप्तः ऋणेन, ततः ठन्] a debtor (opp. उत्तमर्णः) (lit. reduced to a low position by his incurring debt). मन्ये$धमर्णप्रतिमेन भर्त्रे प्रत्यर्पितो$भूदशितो धनौघः । Śiva B.23.7.

-भृतः, -भृतकः [कर्म.] a porter, groom, a servant of the lowest class, one of the 3 kinds of servants; उत्तमस्त्वायुधीयोत्र मघ्यमस्तु कृषीवलः । अधमो भार- वाही स्यादित्येवं विविधो भृतः ॥

अध्यास् 2 A.

1 (a) To lie down, settle upon; occupy, dwell in (as a seat or habitation:; seat oneself in or upon, enter upon, get into (as a path &c.) (with acc. of place); त्वरिततरमध्यास्यतामियं वनस्थली K.28;36,4; पर्णशालामध्यास्य R.1.95; द्वितीयमाश्रममध्या- सितुं समयः V.5; द्वारदेशमध्यास्ते Dk.3 is waiting at the door; R.2.17;4.74;6.1;12.85;13.22,76;15. 93; Me.78; Bk.1.5; Ms.7.77; अये सिंहासनमध्यास्ते वृषलः Mu.3; भगवत्या प्राश्निकपदमध्यासितव्यम् M.1 occupy the seat of judge, accept the office of judge. (b) To take possession of, grasp, seize; धेन्वा तदध्यासितकातराक्ष्या R.2. 52 with eyes tremulous on account of her being seized by him (अध्यासितम् = आक्रमणम्). (c) To resort to, inhabit; यदध्यासितमर्हद्भिस्तद्धि प्रचक्षते Ku.6.56.

-2 To live in conjugal relation; cohabit with.

-3 To be direct- ed or fixed upon.

-4 To rule, govern, influence; affect, concern (mostly Ved.). -Caus. To cause one to sit down upon; भवन्तमध्यासयन्नासनम् Bk.2.46.

अन्त a. [अम्-तन् Uṇ.3.86]

1 Near.

-2 Last.

-3 Handsome, lovely; Me.23; दन्तोज्ज्वलासु विमलोपलमे- खलान्ताः Śi.4.4, (where, however, the ordinary sense of 'border' or 'skirt' may do as well, though Malli. renders अन्त by रम्य, quoting the authority of शब्दार्णव - 'मृताववसिते रम्ये समाप्तावन्त इष्यते').

-4 Lowest, worst.

-5 Youngest.

-तः (n. in some senses)

1 (a) End, limit, boundary (in time or space); final limit, last or extreme point; स सागरान्तां पृथिवीं प्रशास्ति H.4.5 bounded by the ocean, as far as the sea; अपाङ्गौ नेत्रयो- रन्तौ Ak.; उद्युक्तो विद्यान्तमधिगच्छति H.3.114 goes to the end of, masters completely; श्रुतस्य यायादयमन्तमर्भकस्तथा परेषां युधि चेति पार्थिवः (where अन्त also means end or destruction); जीवलोकसुखानामन्तं ययौ K.59 enjoyed all worldly pleasures; आलोकितः खलु रमणीयानामन्तः K.124 end, furthest extremity; दिगन्ते श्रूयन्ते Bv.1.2.

-2 Skirt, border, edge, precinct; a place or ground in general; यत्र रम्यो वनान्तः U.2.25 forest ground, skirts of the forest; ओदकान्तात् स्निग्धो जनो$नुगन्तव्यः Ś.4; उपवनान्तलताः R.9.35 as far as the borders or skirts; वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते R.2.58,2.19; Me.23. Upper part (शिरोभाग); महा- र्हमुक्तामणिभूषितान्तम् Rām.5.4.3.

-3 End of a texture, edge, skirt, fringe or hem of a garment; वस्त्र˚; पवनप्रनर्तितान्तदेशे दुकूले K.9 (by itself in Veda).

-4 Vicinity, proximity, neighbourhood, presence; नाधीयीत श्मशानान्ते ग्रामान्ते Ms. 4.116; Y.2.162; जलान्ते छन्दसां कुर्यादुत्सर्गं विधिवद् बहिः 1.143; गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पम् (गह्वरम्) R.2.26; पुंसो यमान्तं व्रजतः P.2.115 going into the vicinity or presence of Yama; अन्योन्यामन्त्रणं यत्स्याज्जनान्ते तज्जनान्तिकम् S. D.; यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तां मे ब्रूहि Śat. Br. (These four senses are allied).

-5 End, conclusion, termination (opp. आरम्भ or आदि); सेकान्ते R.1.51; दिनान्ते निहितम् R.4.1; मासान्ते, पक्षान्ते, दशाहान्ते &c.; एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य Pt.2.175; व्यसनानि दुरन्तानि Ms.7.45; दशान्तमुपेयिवान् R.12.1 going to the end of the period of life (end of the wick); व्यसनं वर्धयत्येव तस्यान्तं नाधिगच्छति Pt.2.18; oft. in comp. in this sense, and meaning 'ending in or with', 'ceasing to exist with', 'reaching to the end'; तदन्तं तस्य जीवितम् H.1.91 ends in it; कलहान्तानि हर्म्याणि कुवाक्यान्तं च सौहृदम् । कुराजान्तानि राष्ट्राणि कुकर्मान्तं यशो नृणाम् ॥ Pt.5.76; विशाखान्ता गता मेघा प्रसूत्यन्तं च यौवनम् । प्रणामान्तः सतां कोपो याचनान्तंहि गौरवम् ॥ Subhā. फलोदयान्ताय तपःसमाधये Ku.5.6 ending with (lasting till) the attainment of fruit; यौवनान्तं वयो यस्मिन् Ku.6.44; R.11.62,14.41; विपदन्ता ह्यविनीतसंपदः Ki.2.52; युगसहस्रान्तं ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः Ms.1.73 at the end of 1 Yugas; प्राणान्तं दण़्डम् Ms.8.359 capital punishment (such as would put an end to life).

-6 Death, destruc- tion; end or close of life; धरा गच्छत्यन्तं Bh.3.71 goes down to destruction; योगेनान्ते तनुत्यजाम् R.1.8; एका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते 2.48;12.75; ममाप्यन्ते Ś.6; अद्य कान्तः कृतान्तो वा दुःखस्यान्तं करिष्यति Udb.; औषध्यः फलपाकान्ताः Ms.1.46; अन्तं या To be destroyed, perish, be ruined.

-7 (In gram.) A final syllable or letter of a word; अजन्त ending in a vowel; so हलन्त, सुबन्त, तिडन्त &c.

-8 The last word in a compound.

-9 Ascertainment, or settlement (of a question); definite or final settle- ment; pause, final determination, as in सिद्धान्त; न चैव रावणस्यान्तो दृश्यते जीवितक्षये Rām.6.17.58 उभयोरपि दृष्टोन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः Bg.2.16 (सदसतोः इत्यर्थः).

-1 The last portion or the remainder (n. also); निशान्तः; वेदान्तः &c. वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् ॥ Bṛihadyogi- yājñavalkya Smṛiti 12.34.

-11 Underneath, inside, inner part; युष्मदीयं च जलान्ते गृहम् Pt.4 in water, underneath water; सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति Pt.1.22 does not penetrate or dive into, sound, fathom; आशङ्कितस्यान्तं गच्छामि M.3 shall dive deep into, fully satisfy, my doubts.

-12 Total amount, whole number or quantity.

-13 A large number.

-14 Nature, condition; sort, species; मम मोक्षस्य को$न्तो वै ब्रह्मन्ध्यायस्व वै प्रभो Mb.12.282.32. एतदन्तास्तु गतयो ब्रह्माद्याः समुदाहृताः Ms.1.5.

-15 Disposition; essence; शुद्धान्तः

-16 Division (विभाग); ते$नया कात्यायन्या$न्तं करवाणीति Bri. Up.2.4.1. [cf. Goth. andeis, and; Germ. ende and ent; also Gr. anti; L. ante]. cf. अन्तस्तु भागे$- वसिते रचनायां च तत्परे । मृतौ निषेवणे रम्ये समाप्तावग्रमध्ययोः ॥ स्वरूपे च समीपे च पुंलिङ्गे$पि प्रकीर्तितः । Nm.

-Comp. -अवशा- यिन् m. [अन्ते पर्यन्तदेशे अवशेते] a chāṇḍāla.

-अवसायिन् [नखकेशानामन्तं अवसातुं छेत्तुं शीलमस्य, सो-णिनि]

1 a barber.

-2 a chāṇḍāla, low caste.

-3 N. of a sage, see अन्त्याव- सायिन् (अन्ते पश्चिमे वयसि अवस्यति तत्त्वं निश्चिनोति).

-उदात्त a. having the acute accent on the last syllable. (

-त्तः) the acute accent on the last syllable; P.VI,1.199.

-ओष्ठः The lower lip (अधरोष्ठ); रुधिरं न व्यतिक्रामदन्तोष्ठादम्ब मा शुचः Mb.11.15.16.

-कर, -करण,-कारिन् a. causing death or destruction, fatal, mortal, destructive; क्षत्रिया- न्तकरणो$पि विक्रमः R.11.75 causing the destruction of; राज्यान्तकरणावेतौ द्वौ दोषौ पृथिवीक्षिताम् Ms.9.221; अहमन्तकरो नूनं ध्वान्तस्येव दिवाकरः Bk.

-कर्मन् n. death, destruction; षो अन्तकर्मणि Dhātupāṭha.

-कालः, -वेला time or hour of death; स्थित्वा स्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.

-कृत् m. death; वर्जयेदन्तकृन्मर्त्यं वर्जयेदनिलो$नलम् Rām.

-कृद्दशाः N. of the eighth of the twelve sacred Aṅga texts of the Jainas (containing ten chapters).

-ग a. having gone to the end of, thoroughly conversant or familiar with, (in comp.); शाखान्तगमथाध्वर्युम् Ms.3.145.

-गति, -गामिन् a. perishing. प्राप्तो$न्तगामी विपरीतबुद्धिः Rām.6.59.94.

-गमनम् 1 going to the end, finishing, completing; प्रारब्धस्य ˚नं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम्

-2 death, perishing, dying.

-चक्रम् Reading of omens and augury; Kau. A.

-चर a.

1 walking about, going to the borders or frontiers.

-2 completing or finishing (as a business &c.).

-ज a. last born.

-दीपकम् a figure of speech (in Rhetoric).

-परिच्छदः a. cover, covering utensil. राजतान्तपरिच्छदां दिव्यपायससंपूर्णां पात्रीम् Rām.1.16.14.

-पालः 1 a frontier-guard, guarding the frontiers; विनीतैरन्तपालैश्च रक्षोभिश्च सुरक्षितम् Rām.5.6.9. ˚दुर्गे M.1; त्वदीयेनान्तपाले- नावस्कन्द्य गृहीतः ibid.

-2 a door-keeper (rare). सुद्युम्न- स्त्वन्तपालेभ्यः श्रुत्वा लिखितमागतम् Mb.12.23.29.

-भव, -भाज् a. being at the end, last.

-लीन a. hidden, con- cealed.

-लोपः dropping of the final of a word. (न्ते˚)

-वासिन् a. dwelling near the frontiers, dwelling close by. -m. [अन्ते गुरुसमीपे वस्तुं शीलं यस्य]

1 a pupil (who always dwells near his master to receive instruction); P.IV.3.14;VI.2.36.; Ms.4.33.

-2 a chāṇḍāla (who dwells at the extremity of a village).

-वेला = ˚कालः q. v.

-व्यापत्तिः f. change of the final syllable, as in मेघ from मिह् Nir.

-शय्या 1 a bed on the ground.

-2 the last bed, death-bed; hence death itself.

-3 a place for burial or burning.

-4 a bier or funeral pile.

-संश्लेषः union (सन्धि), joint; सुखदुःखान्तसंश्लेषम् (काल- चक्रम्) Mb.14.45.3.

-सत्क्रिया last rites, funeral ceremonies, obsequies.

-सढ् m. pupil; तमुपासते गुरुमिवा- न्तसदः Ki.6.34.

-स्वरितः the svarita accent on the last syllable of a word.

अन्वास् 2 A.

1 To be seated near or round; सखायम- न्वास्ते Mb.; to wait upon, serve, attend upon; सखीभ्याम- न्वास्यते Ś.3; अन्वासितमरुन्धत्या स्वाहयेव हविर्भुजम् R.1.56; to sit after one (acc. of person); तां अन्वास्य R.2.24.

-2 To perform, as a religious ceremony; सन्ध्यामन्वास्य पश्चिमाम् Rām.

अभिवृत 1 A.

1 To go up to, go towards, go or come near, approach; used with or without any acc.; भरतो मन्त्रिभिः सार्धमभ्यवर्तत राजवत् Rām.2.91. 38. इत एवाभिवर्तन्ते (in dramas) are coming hither- ward or in this direction; श्रावस्तीमभ्यवर्तिषि Dk.116; तमर्च्यमारादभिवर्तमानम् R.2.1.; यतो यतः षट्चरणो$भिवर्तते Ś.1.23 turns.

-2 To attack, assail, rush upon or towards, turn towards (inimically or to attack); नाना- प्रहरणैः क्रुद्धस्तत्सैन्यं सो$भ्यवर्तत Rām T.27.4; वदनं मधुकरो$ भिवर्तते Ś.1; अयमेकचरो$भिवर्तते माम् Ki.13.3.

-3 To face, encounter, stand opposite to.

-4 To stretch or extend towards; दीर्घारण्यानि दक्षिणां दिशमभिवर्तन्ते U.2.

-5 (a) To turn up, arise, begin. (b) To appear, commence; सरष्वाश्चोत्तरे तीरे राज्ञो यज्ञो$भ्यवर्तत Rām.1.14.1; break (as day).

-6 To be, exist, chance to be.

-7 To produce for one (dat.). -Caus.

1 To carry over, transport.

-2 To overcome, to be master of.