चैतन्यमङ्गल

n. N. of wk. =

f. N. of a Surâṇganā Siṇhâs.

अङ्कः [अङ्क् कर्तरि करणे वा अच्]

1 The lap (n. also); अङ्काद्ययावङ्कमुदीरिताशीः Ku.7.5. passed from lap to lap.

-2 A mark, sign; अलक्तकाङ्कां पदवीं ततान R.7.7; पदङ्क्तिरलक्ताङ्का Rām.; रतिवलयपदाङ्के कण्ठे Ku.2.64. marked with the signs or traces &c.: मद्गोत्राङ्कं गेयम् Me.86, a stain, spot, stigma, brand; इन्दोः किरणेष्विवाङ्कः Ku.1.3; कट्यां कृताङ्को निर्वास्यः Ms.8.281.

-3 A numerical figure; a number; the number 9.

-4 A side flank; proximity, reach (connected with 1 above); समुत्सुकेवाङ्कमुपैति सिद्धिः Ki.3. 4; प्रेम्णोपकण्ठं मुहुरङ्कभाजो रत्नावलीरम्बुधिराबबन्ध Śi.3.36; सिंहो जम्बुकमङ्कमागतमपि त्यक्त्वा निहन्ति द्विपम् Bh.2.3; Ki. 17.64, See- ˚आगत below.

-5 An act of a drama, for its nature &c., See S. D.278.

-6 A hook or curved instrument.

-7 A species of dramatic composition, one of the ten varieties of रूपक, See S. D.519.

-8 An orna- ment (भूषा).

-9 A sham fight, military show (चित्रयुद्ध).

-1 A coefficient.

-11 A place; नानाङ्क- चिह्नैर्नवहेमभाण्डैः (तुरङ्गैः) Bu.ch.2.4.

-12 A sin, mis- deed.

-13 A line, curved line; a curve or bend generally, the bend in the arm.

-14 The body.

-15 A mountain. अङ्कः स्थानान्तिकक्रोडभूषणोत्संगलक्ष्मसु । मन्तो नाटकविच्छेदे चित्रयुद्धे च रूपके ॥ Nm. [cf. L. uncus; Gr. ogkos]

-Comp. -अङ्कमू [अङ्के मध्ये अङ्काः शतपत्रादिचिह्नानि यस्य Tv.] water.

-अवतारः when an act, hinted by persons at the end of the preceding act, is brought in continuity with the latter, it is called अङ्कावतार (descent of an act), as the sixth act of Śākuntala or second of Mālavikāgnimitra (अङ्कान्ते सूचितः पात्रैस्तदङ्क- स्याविभागतः । यत्राङकोवतरत्येषो$ङ्कावतार इति स्मृतः S. D.311). The Daśarūpa defines it differently; अङ्कावतारस्त्वङ्कान्ते पातो$ङ्कस्याविभागतः । एभिः संसूचयेत्सूच्यं दृश्यमङ्कैः प्रदर्शयेत् 3.56.

-आगत, -गत a. [द्वि. त.] come within the grasp; सिंहत्वं ˚सत्त्ववृत्तिः R.2.18; श्रियं युवाप्यङ्कगतामभोक्ता R.13.67.

-करणम् marking, branding &c.

-तन्त्रम् the science of numbers (arithmetical or algebraical).

-धारणम्-णा 1 bearing or having marks, such as those on the body of a Vaiṣṇava.

-2 manner of holding the person.

-परिवर्तः [स. त]

1 turning on the other side.

-2 rolling or dallying in the lap or on the person; अपि कर्णजाहविनिवेशिताननः प्रियया तदङ्कपरिवर्तमाप्नुयाम् Māl.5.8. (an occasion for) embrace (अङ्के क्रोडे सर्वतो- भावेन वर्तनं हृदयालिङ्गनम् इत्यर्थः -Jagaddhara); so ˚परिवर्तिन्; भर्तुः ˚नी भव M.3.

-पादव्रतम् N. of a Vrata; title of a chapter in the भविष्योत्तरपुराण.

-पालिः -ली [पा-अलि ष. त. वा. ङीप्]

1 the extremity of region of the lap (क्रोडप्रान्त or प्रदेश); a seat in the lap; hence, an embrace; तावद्गाढं वितर सकृदप्यङ्कपालीं प्रसीद Māl.8.2. स्पृश हस्तेन मे हस्तमेहि देह्यङ्कपालिकाम् । Śivabhārata 21.33.

-2 [अङ्केन पालयति पाल्-इ. तृ. त.] a nurse.

-3 (

-ली) a variety of plant, Piring or Medicago Esculen- ta; (Mar. धोत्रा-निघण्टुरत्नाकर) [वेदिकाख्यगन्धद्रव्यम्]

-पाशः [अङ्कः पाश इव बन्धनेनेव पातनहेतुर्यत्र Tv.] an operation in arithmetic by which a peculiar concatenation or chain of numbers is formed by making the figures 1, 2 &c. exchange places (स्थानान्तमेकादिचयाङ्कघातः संख्याविभेदा नियतैः स्युरङ्कैः । भक्तो$ङ्कमित्याङ्कसमासनिघ्नः स्थानेषु युक्तो मितिसंयुतिः स्यात् ॥ See Līlā.24); (न गुणो न हरो न कृतिर्न घनः पृष्टस्तथापि दुष्टानाम् । गर्वितगणकबहूनां स्यात् पातो$वश्यमङ्कपाशे$स्मिन्).

-पूरणम् multiplication of number of figures.

-बन्धः. forming the lap, bending the thighs into a curve and squatting down.

-2 branding with a mark that resem- bles a headless trunk (अशिरःपुरुषाकरो$ङ्कः).

--भाज् [अङ्कं भजते उप. स.]

1 seated in the lap or carried on the hip, as an infant.

-2 being within easy reach, drawing near, soon to be obtained; अविरहितमनेकेनाङ्कभाजा फलेन Ki. 5. 52.

-3 premature, early ripe, forced fruit.

-मुखम् (or आस्यम्) that part of an act, wherein the subject of all the acts is intimated, is called अङ्कमुख, which suggests the germ as well as the end; e. g. in Māl.1 कामन्दकी and अवलोकिता hint the parts to be played by भूरिवसु and others and give the arrangement of the plot in brief (यत्र स्यादङ्क एकस्मिन्नङ्कानां सूचनाखिला । तदङ्क- मुखमित्याहुर्बीजार्थख्यापकं च तत् ॥ S. D.322.) The Daśarūpa defines it thus: अङ्कान्तपौत्ररङ्कास्यं छिन्नाङ्कस्यार्थसूचनात् । i. e. where a character at the end of an act cuts short the story and introduces the beginning of another act; as in the second of Mv.

-लोड्यः [अङ्केन लोड्यते असौ] a kind of tree (Mar. चिंचोट), ginger.

-लोपः subtraction of numbers.

-विद्या the science of numbers, arithmetic.

अङ्कूयत् a. Ved. Moving tortuously to escape यमङ्कूयन्तमानयन् Rv.6.15.17.

अपि ind. (Sometimes with the अ dropped according to the opinion of Bhāguri; वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः; पिधा, पिधान &c.)

1 (Used with roots and nouns in the sense of) Placing near or over, taking towards, uniting with; reaching or going up to, proximity, nearness &c. [cf. Gr. epi, Zend api, Germ. and Eng. be]. (Note:- अपि, as a prefix to roots, occurs mostly in Veda, its place being taken by अभि in classical literature).

-2 (As a separable adverb or conjunction) And, also, too, moreover, besides, in addition, having a cumulative force (समुच्चय); अस्ति मे सोदरस्नेहो$प्येतेषु; Ś.1 on one's part, in one's turn; विष्णुशर्मणा$पि राजपुत्राः पाठिताः Pt.1; राजा$पि मुनिवाक्यमङ्गीकृत्यातिष्ठत् Dk.2; अपि-अपि or अपि च as well as, and also; अपि स्तुहि, अपि सिञ्च P.I.4.46 Sk., न नापि-न चैव, न वा$पि, नापि वा चापि neither-nor; न चापि काव्यं नवमित्यवद्यम् M.1.2 nor; वा$पि or; अल्पो$प्येवं महान् वा$पि Ms.3.53 whether small or great.

-3 It is often used to express emphasis in the sense of 'too', 'even', 'very'; विधुरपि विधियोगाद् ग्रस्यते राहुणा$सौ H.1.19 the very moon; यूयमप्यनेन कर्मणा परिश्रान्ताः Ś.1 even you, you also; अन्यदपि also another; अद्यापि even, yet, still, even now; इदानीमपि even now; मुहूर्तमपि even for a moment, for one moment at least; नाद्यापि not yet; यद्यपि though, although, even if; तथापि still, यद्यपि बहु नाधीषे तथापि पठ पुत्र व्याकरणम्; nevertheless, notwithstanding, yet; sometimes यद्यपि is understood, तथा$पि only being used; as in भवादृशेषु प्रमदाजनोदितं भवत्यधिक्षेप इवानुशासनम् । तथा$पि वक्तुं व्यवसाययन्ति मां निरस्तनारीसमया दुराधयः Ki 1.28.

-4 Though (oft. translatable by 'even', 'even if'); सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम् Ś.1.2 though over-spread &c.; इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी ibid. though in her bark dress; बलवदपि शिक्षितानाम् 1.2 though ever so learned. In this sense अपि is most frequently used by writers to show real or imaginary opposition (विरोध); कृष्णमपि असुदर्शनम्, पुष्पवत्यपि पवित्रा &c.

-5 But however.

-6 Used at the beginning of sen- tences अपि introduces a question; अपि सन्निहितो$त्र कुलपतिः Ś.i; अपि क्रियार्थं सुलभं समित्कुशं...अपि स्वशक्त्या तपसि प्रवर्तसे Ku.5.33,34,35; अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतामृषीणां कुशाग्रबुद्धे कुशली गुरुस्ते R.5.4.

-7 Hope, expectation (usually with the potential mood); कृतं रामसदृशं कर्म । अपि जीवेत्स ब्राह्मणशिशुः U.2 I hope the Brāhmaṇa boy comes to life. Note-- In this sense अपि is frequently used with नाम and has the sense of (a) 'is it likely', 'may it be'; (b) 'perhaps', 'in all probabi- lity' or (c) 'would that', 'I wish or hope that'; अपि नाम कुलपतेरियमसवर्णक्षेत्रसंभवा स्यात् Ś.1; Ś.7; तदपि नाम मनागवतीर्णो$सि रतिरमणबाणगोचरम् Māl.1 perhaps, in all probability; अपि नाम तयोः कल्याणिनोः अभिमतः पाणिग्रहः स्यात् ibid.; अपि नाम रामभद्रः पुनरपीदं वनमलङ्कुर्यात् U.2; 'is it likely', 'I wish'; यथा वनज्योत्स्नानुरूपेण पादपेन संगता अपि नाम एवमहमप्यात्मनो$नुरूपं वरं लभेयेति Ś.1 would that; अपि नामाहं पुरूरवा भवेयम् V.2 I wish I were P.

-8 Affixed to inter- rogative words, अपि makes the sense indefinite, 'any', 'some'; को$पि some one; कीमपि something; कुत्रापि some- where; कदा$पि at any time; कथमपि any how &c. के$पि एते प्रवयसः त्वां दिदृक्षवः U.4 some people. It may often be translated by 'unknown', 'indescribable', 'inexpres- sible' (अनिर्वाच्य); व्यतिषजति पदार्थानान्तरः को$पि हेतुः U.6.12. तत्तस्य किमपि द्रव्यं यो हि यस्य प्रियो जनः 2.19; Mu.3.22; K.143; को$पि महिमा स्यात् U.6,6.11,7.12; Māl.1.26; R.1.46.

-9 After words expressing number, अपि has the sense of 'totality', 'all'; चतुर्णामपि वर्णानाम् of all the 4 castes; सर्वैरपि राज्ञां प्रयोजनम् Pt.1.

-1 It sometimes ex- presses 'doubt' or 'uncertainty', 'fear' (शङ्का); अपि चोरो भवेत् G. M. there is perhaps a thief.

-11 (with pot. mood) It has the sense of संभावना 'possibility', 'sup- position'; P.I.4.96;III.3.154; अपि स्तुयाद्विष्णुम्, अपि स्तुयाद्राजानम्, अपि गिरिं शिरसा भिन्द्यात् Sk.; सो$यमपि सिञ्चेत्सहस्रं द्राक्षाणां क्षणेनैकेन Dk.127.

-12 Contempt, censure, or re- proof; P.I.4.96,III.3.142; धिग्देवदत्तमपि स्तुयाद् वृषलम्; धिग्जाल्मं देवदत्तमपि सिञ्चेत् पलाण्डुम्; अपि जायां त्यजसि जातु गणिका- माधत्से गर्हितमेतत् Sk. shame to &c. or fie upon, Deva- datta &c.

-13 It is also used with the Imperative mood to mark 'indifference on the part of the speaker', where he permits another to do as he likes, (अन्ववसर्ग or काम- चारानुज्ञा, the imperative being softened;) अपि स्तुहि Sk. you may praise (if you like); अपि स्तुह्यपि सेधा$स्मांस्तथ्यमुक्तं नराशन Bk.8.92.

-14 अपि is sometimes used as a particle of exclamation,

-15 Rarely in the sense of 'there- fore', 'hence' (अत एव).

-16 Used as a separable preposition with gen. it is said to express the sense of a word understood (पदार्थ), and is treated as a कर्म- प्रवचनीय P.I.4.96; the example usually given is सर्पि- षो$पि स्यात् where some word like बिन्दुरपि 'a drop,' 'a little' &c. has to be understood, 'there may perhaps be a drop of ghee', 'I presume there may be at least a drop' &c. अपि संभावनाप्रश्नशङ्कागर्हासमुच्चये । तथायुक्तपदार्थेषु कामचारक्रियासु च ॥ Viśva.; अपिः पदार्थसंभावनान्ववसर्गगर्हासमुच्चयेषु P.I.4.96. G. M. adds the sense of आशिस् 'blessing' (भद्रमपि), मृति 'death' (मरणमपि) and भूषा 'decoration' (अपि नह्यति हारं). cf. also...अपिः प्रश्नविरोधयोः । संभावनायां गर्हायां समुच्चयवितर्कयोः । Nm.

अवसानम् [अव-सो-ल्युट्]

1 Stopping.

-2 Conclusion, termination, cessation, end; दोहावसाने पुनरेव दोग्ध्रीम् R.2. 23,45; तच्छिष्याध्ययननिवेदितावसानाम् 1.95; इत्येतदवसानं कथायाः M.5 thus ends the story; ˚विरसे K.18; आत्मनः सुखा- वसानेन V.3 at the sacrifice of; (at the end of comp.) ending with, terminating at; स चायमङ्गुलीयकदर्शनावसानः Ś.7; यत्खलु दुःखावसानमेव दुःखम् K.328.

-3 Death, decease; अवसाने$ङ्गराजस्य योद्धव्यं भवता किल Ve.5.39; मूलपुरुषावसाने संपदः परमुपतिष्ठन्ति Ś.6.

-4 boundary, limit; विलोकिता दर्शनीयानामवसानभूमिः K.124 furthest or highest limit.

-5 (In gram.) The last part of a word or period (opp. आदि); आदिमध्यावसानेषु यरता यान्ति लाघवम्; अनीकपदाव- सानं देवादि नाम R.18.1 (i. e. देवीनाक) विरामो$वसानम्, वर्णानामभावो$वसानसंज्ञः स्यात् P.I.4.11; रवरवसानयोर्विसर्जनीयः VIII.3.15.

-6 A pause.

-7 The end of a verse, or the verse itself; एकावसानाद्व्यवसाना-ऋक्.

-8 A place of dismounting from a horse.

-9 A place (स्थान); resting place, residence; यमो ददात्यवसानमस्मै Rv.1.14.9. अवसानं भवत्वत्र Mb.5.31.19 ˚दर्श a. looking at one's place of destination. श्येनो नृचक्षा अवसानदर्शः Av.7.41.1.

आवृत्तिः f.

1 Turning towards; return, coming back; तपोवनावृत्तिपथम् R.2.18; यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः Bg.8.23.

-2 Reversion, retreat, flight.

-3 Re- volving, whirling, going round; रटति कृतावृत्तिखट्वाङ्घण्टा Māl.5.4.

-4 Recurrence to the same point or place (of the sun); उदगावृत्तिपथेन नारदः R.8.33.

-5 Repeti- tion of birth and death, worldly existence; अनावृत्तिभयम् Ku.6.77.

-6 Repetition in general, an edition (modern use); सप्तमीयमङ्कनावृत्तिः seventh edition.

-7 Repeated reading, study; आवृत्तिः सर्वशास्त्राणां बोधादपि गरीयसि Udb. cf. also तस्मादावृत्तिः स्तरणमन्त्रस्य । ŚB. on MS. 12.1.42.

-8 Use, employment, application.

-9 Turn of a way, course or direction.

-1 Occurrence.

-Comp. -दीपकम् a rhetorical figure; त्रिविधं दीपकावृत्तौ भवेदावृत्तिदीपकम् । (पदस्यार्थस्योभयोर्वा आवृत्तिः). क्रमेणोदाहरणम्:-- वर्षत्यम्बुदमालेयं वर्षत्येषा च शर्वरी ॥ उन्मीलन्ति कदम्बानि स्फुटन्ति कुटजोद्गमाः । माद्यन्ति चातकास्तृप्ता माद्यन्ति च शिखाबलाः ॥ Kuval.

कमनीय a.

1 To be desired, desirable; अनन्यनारीकम- नीयमङ्कम् Ku.1.37.

-2 Lovely, charming, beautiful; शाखावसक्तकमनीयपरिच्छदानाम् Ki.7.4; तदपि कमनीयं वपुरिदम् Ś.3.8. v. l.

जप्य a. [जप् कर्मणि यत्] To be repeated in a low voice, muttered, or whispered.

-प्यः, -प्यम् A muttered prayer; कृतजप्यमङ्गलाः Mb.12.58.3; जप्यश्च परमो गुह्यः श्रूयतां मे नृपात्मज Bhāg.4.8.53.

परामृश् 6 P.

1 To touch, rub or stroke gently; परामृशन् हर्षजडेन पाणिना तदीयमङ्गं कुलिशव्रणाङ्कितम् R.3.68; Śi.17.11; Mk.5.28.

-2 To lay hands on, attack, assail, seize; Mk.1.39.

-3 To defile, pollute, outrage (a woman or a temple).

-4 To reflect, think, consider किं भवितेति सशङ्कं पङ्कजनयना परामृशति Bv.2.53.

-5 To think mentally of, praise (स्तु); ग्रन्थारम्भे विघ्नविघाताय समुचितेष्टदेवतां ग्रन्थकृत् परामृशति K. P.1.

-6 To have refe- rence to, point to.

प्रतिखुरः A dead foetus; निःसृतहस्तपादशिरःकायमङ्गी प्रतिखुरः Suśr.

प्ररूढ p. p.

1 Full-grown, developed.

-2 Born, sprung, produced; यस्यायमङ्गात् कृतिनः प्ररूढः Ś.7.19.

-3 Increased.

-4 Gone deep, rooted; as in प्ररूढमूल.

-5 Grown long; as in प्ररूढकेश, प्ररूढश्मश्रु.

यज्ञायज्ञीयम् N. of various Sāmans; यज्ञायज्ञीयमङ्गेषु प्रोतम् Ch. Up.2.19.1.

रङ्कुः [रमते वने Uṇ.3.86] A deer, an antelope; मुख- चन्द्रेषु कलङ्करङ्कवः N.2.83; श्रयत्ययं च श्रवणावतंसश्यामारविन्द- श्रियमङ्करङ्कुः Rām. Ch.6.78.

हर्षः [हृष्-घञ्]

1 Joy, delight, pleasure, satisfaction, gladness, rapture, glee, exultation; हर्षो हर्षो हृदयवसतिः पञ्चबाणस्तु बाणः P. R.1.22; सहोत्थितः सैनिकहर्षनिःस्वनैः R.3. 61.

-2 Thrilling, bristling, erection (of the hair of the body); as in रोमहर्ष q. v.; नेत्रे जलं गात्ररुहेषु हर्षः Bhāg.2. 3.24.

-3 Joy, considered as one of the 33 or 34 subor- dinate feelings; हर्षस्त्विष्टावाप्तेर्मनःप्रसादो$श्रुगद्गदादिकरः S. D. 195; or इष्टप्राप्त्यादिजन्मा सुखविशेषो हर्षः R.G.

-4 The erec- tion of the sexual organ; lustfulness.

-5 Ardent desire.

-Comp. -अन्वित a. full of joy, happy; so हर्षविष्ट.

-आकुल a. agitated with joy.

-उत्कर्ष excess of happiness or joy, ecstacy.

-उदयः rise of joy.

-कर a. gratifying, delighting.

-कीलकः a kind of sexual enjoyment.

-गर्भ a. blissful.

-जम् semen.

-जड a. dull or paralyzed with joy; परामृशन् हर्षजडेन पाणिना तदीयमङ्गं कुलिशव्रणाङ्कितम् R.3.68.

-दोहलः, -लम् lustful desire.

-वर्धनः N. of a great king od Northern India and founder of an era, A. D.65 or 66.

-विवर्धन a. increasing joy.

-संपुटः A kind of sexual enjoyment.

-स्वनः a cry or shout of joy.

n. (fr. cétana) consciousness MBh. XIV, 529 Suṡr. I, 21, 24. etc.. ;