गृहमणि

m. « house-jewel», a lamp L.

लोह a.

1 Red, reddish.

-2 Made of copper, coppery.

-3 Made of iron; भ्रमतश्च वराहस्य लोहस्य प्रमुखे समम् Mb.1. 135.23.

-हः, -हम् 1 Copper.

-2 Iron.

-3 Steel.

-4 Any metal; वस्तून्योषधयः स्नेहा रसलोहमृदो जलम् Bhāg.2. 6.24.

-5 Gold; यथा सौम्यैकेन लोहमणिना Ch. Up.6.1.5.

-6 Blood.

-7 A weapon; अद्भ्यो$ग्निर्त्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोह- मुत्थितम् Ms.9.321.

-8 A fish-hook.

-हः The red goat; कालशाकं महाशल्काः खड्गलोहामिषं मधु Ms.3.272.

-हम् Aloe- wood.

-Comp. -अग्रम् the iron point (फल) of an ar- row; सितलोहाग्रनखः खमाससाद Ki.13.25.

-अजः the red goat.

-अभिसारः, -अभिहारः N. of a military ceremony resembling नीराजन q. v.; लोहाभिसारो निर्वृत्तः कुरुक्षेत्रमकर्दमम् Mb.5.16.93.

-आख्यम् agallochum.

-आमिषः the flesh of the red-haired goat.

-उच्छिष्टम्, -उत्थम्, -किट्टम्, -निर्यासम्, -मलम् rust of iron (मण्डूर).

-उत्तमम् gold.

-कान्तः a loadstone, magnet.

-कारः a blacksmith.

-कुम्भी an iron boiler; लोहकुम्भीश्च तैलस्य क्वाथ्यमानाः समन्ततः Mb.18.2.24.

-घातकः a blacksmith.

-चर्मवत् a. covered with plates of iron or metal; लोह- चर्मवती चापि साग्निः सगुडशृङ्गिका Mb.3.15.8.

-चारकः, -दारकः N. of a hell; असिपत्रवनं चैव लोहदारकमेव च Ms.4. 9.

-चूर्णम् iron-filings, rust of iron.

-जम् 1 bell-metal.

-2 iron-filings.

-जालम् a coat of mail.

-जित् m. a diamond.

-द्राविन् m. borax.

-नालः an iron arrow.

-पृष्ठः a heron.

-प्रतिमा 1 an anvil.

-2 an iron image.

-बद्ध a. tipped or studded with iron.

-मणिः an ingot of gold; यथा सोम्यैकेन लोहमणिना Ch. Up.6.1.5.

-मात्रः a spear.

-मारक a. calcining a metal.

-मुक्तिका red pearl.

-रजस् n. rust of iron.

-राजकम् silver.

-लिङ्गम् a boil filled with blood.

-वरम् gold.

-वर्मन् n. iron- armour, mail.

-शङ्कुः 1 an iron spike.

-2 N. of a hell; लोहशङ्कुमृजीषं च पन्थानं शाल्मलीं नदीम् Ms.4.9.

-शुद्धिकरः, -श्लेषणः borax.

-संकरम् blue steel.

मणिः [मण्-इन् स्त्रीत्वपक्षे वा ङीप्] (Said to be f. also, but rarely used)

1 A jewel, gem, precious stone; मणिर्लुठति पादेषु काचः शिरसि धार्यते । यथैवास्ते तथैवास्तां काचः काचो मणिर्मणिः H.2.68; अलब्धशाणोत्कषणा नृपाणां न जातु मौलौ मणयो वसन्ति Bv.1.73; मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः R.1.4;3.18.

-2 An ornament in general.

-3 Any- thing best of its kind; cf. रत्न.

-4 A magnet, loadstone.

-5 The wrist.

-6 A water-pot.

-7 Clitoris.

-8 Glans penis.

-9 A crystal; क्वचिन्मणिनिकाशोदाम् (नदीम्) Rām. 2.95.9.

-1 The fleshy excrescence on the neck of a goat (also written मणी in these senses).

-11 An ingot, a lump (of gold); यथा सोम्यैकेन लोहमणिना सर्वं लोहमयं विज्ञातं स्यात् Ch. Up.6.1.5.

-Comp. -इन्द्रः, -राजः a diamond.

-कण्ठः the blue jay.

-कण्ठकः a cock.

-कर्णिका, -कर्णी N. of a sacred pool in Benares.

-काचः the feathered part of an arrow.

-काञ्चनयोगः a rare combination of mutually worthy things.

-काननम् the neck.

-कारः a lapidary, jeweller; मणिकाराश्च ये केचित् Rām.2.83.12.

-गुणः a quality of gems; षडश्रश्चतुरश्रो वृत्तो वा, तीव्ररागसंश्थानवानच्छः स्निग्धो गुरुरर्चिष्मानन्तर्गतप्रभः प्रभानु- लेपी चेति मणिगुणाः Kau. A.2.11.29.

-ग्रीवः a son of Kubera.

-तारकः the crane or Sārasa bird.

-तुण्डः a striped hyena; Nighaṇṭaratnākara.

-तुलाकोटिः a foot ornament consisting of jewels.

-दण्ड a. having a handle adorned with jewels.

-दर्पणः a jewelled mirror.

-दीपः 1 a lamp having jewels; मणिदीपप्रकाशितं...... पश्येदं रङ्गमन्दिरम्

-2 a jewel serving as a lamp.

-दोषः a flaw or defect in a jewel.

-द्वीपः 1 the hood of the serpent Ananta.

-2 N. of a fabulous island in the ocean of nectar; सुधासिन्धोर्मध्ये सुरविटपिवाटीपरिसरे । मणिद्वीपे नीपोपवनवति चिन्तामणिगृहे Saundaryalaharī.

-धनुः m.,

-धनुस् n. a rainbow.

-पाली a female keeper of jewels.

-पुष्पकः N. of the conchshell of Sahadeva; नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ Bg.1.16.

-पूरः 1 the navel,

-2 a kind of bodice richly adorned with jewels.

(-रम्) 1 N. of a town in Kaliṅga.

-2 the pit of the stomach, or a mystical circle on the navel (also मणि- पूरक); तदूर्ध्वे नाभिदेशे तु मणिपूरं महाप्रभम् ।...... मणिवद् भिन्नं तत्पद्मं मणिपूरं तथोच्यते Yogagrantha. ˚पतिः an epithet of Babhruvāhana.

-प्रवेकः a most excellent jewel.

-प्रभा N. of a metre.

-बन्धः 1 the wrist; रक्षाकरण्डकमस्य मणिबन्धे न दृश्यते Ś.7.

-2 the fastening of jewels; R.12.12; मणिबन्धैर्निगूढैश्च सुश्लिष्टशुभसन्धिभिः Garuḍa P.

-3 a kind of metre.

-बन्धनम् 1 fastening on of jewels, a string or ornament of pearls.

-2 that part of a ring or bracelet where the jewels are set; collet; Ś.6.

-3 the wrist;...... मणिबन्धनात् कनकवलयं स्रस्तं स्रस्तं मया प्रतिसार्यते Ś.3.13.

-बीजः, -वीजः the pomegranate tree.

-भावरः an Indian crane; Nighaṇṭaratnākara.

-भित्तिः f. N. of the palace of Śesa.

-भूः f. a floor set with jewels.

-भूमिः f.

1 a mine of jewels.

-2 a jewelled floor, floor inlaid with jewels.

-मण्डपः 1 N. of the residence of Śeṣa.

-2 a crystal hall.

-मन्तकम् a variety of diamonds; Kau. A.2.11.29.

-मन्थम् rock-salt; क्वणन्मणिमन्थभूधर भवशिला- लेहायेहाचणो लवणस्यति N.19.18.

-माला 1 a string or necklace of jewels.

-2 lustre, splendour, beauty.

-3 a circular impression left by a bite (in amorous sports).

-4 N. of Lakṣmī.

-5 N. of a metre.

-मेखल a. girdled with gems.

-यष्टिः m., f. a jewelled stick, a string of jewels.

-रत्नम् a jewel, gem.

-रागः the colour of jewels. (

-गम्) vermilion.

-विग्रह a. jewelled; काञ्चनीं मणिविग्रहाम् Rām.6.128.75.

-विशेषः an excellent jewel.

-शिला a jewelled slab.

-सरः a necklace; मणिसरममलं तारकपटलं नखदशशशिभूषिते Gīt.

-शृङ्गः the god of the sun.

-सूत्रम् a string of pearls.

-सोपानम् a jewelled staircase.

-स्तम्भः a pillar inlaid with jewels.

-हर्म्यम् a jewelled or crystal palace.

मण्डपः [मण्डं भूषां पाति पा-क, मण्ड्-कपन् वा]

1 A tem- porary hall erected on ceremonial occasions, an open hall; विवाहमण्डप.

-2 A tent, pavilion; दीर्घेष्वमी नियमिताः पटमण्डपेषु निद्रां विहाय वनजाक्ष वनायुदेश्याः R.5.73.

-3 An arbour, a bower, as in लतामण्डप; प्रत्यासन्नौ कुरबकवृतेर्माधवी- मण्डपस्य Me.8.

-4 A building consecrated to a deity.

-Comp. -प्रतिष्ठा the consecration of a temple.

मण्डल a. [मण्ड्-कलच्] Round, circular; मण्डलाग्रा बृसीश्चैव गृहान्याः पृष्ठतो ययुः Rām.5.18.12.

-लः 1 circular array of troops.

-2 A dog.

-3 A kind of snake.

-लम् 1 A circular orb, globe, wheel, ring, circumference, any- thing round or circular; न्यग्रोधं च सुमण्डलम् Mb.12.169. 12; करालफणमण्डलम् R.12.98; आदर्शमण्डलनिभानि समुल्लसन्ति Ki. 5.41; स्फुरत्प्रभामण्डलया चकाशे Ku.1.24; so रेणुमण्डल, छाया- मण्डल, चापमण्डल, मुखमण्डल, स्तनमण्डल &c.

-2 The charmed circle (drawn by a conjurer); मण्डले पन्नगो रुद्धो मन्त्रैरिव महाविषः Rām.2.12.5; जानन्ति तन्त्रयुक्तिं यथास्थितं मण्डलमभि- लिखन्ति Mu.2.1.

-3 A disc, especially of the sun or moon; तेनातपत्रामलमण्डलेन R.16.27; अपर्वणि ग्रहकलुषेन्दुमण्डला (विभावरी) M.4.15; दिनमणिमण्डलमण्डन भवखण्डन ए Gīt.1.

-4 The halo round the sun or moon.

-5 The path or orbit of a heavenly body.

-6 A multitude, group, collection, assemblage, troop, company; एवं मिलितेन कुमारमण्डलेन Dk.; अखिलं चारिमण्डलम् R.4.4.

-7 Society, association.

-8 A great circle.

-9 The visible horizon.

-1 A district or province.

-11 A surrounding district or territory.

-12 (In politics) The circle of a king's near and distant neighbours; मण्डलचरितम् Kau. A. 1.1.1; सततसुकृती भूयाद् भूपः प्रसादितमण्डलः Ve.6.44; उपगतो$पि च मण्डलनाभिताम् &c. R.9.15. (According to Kāmandaka quoted by Malli. the circle of a king's near and distant neighbours consists of twelve kings:-- विजिगीषु or the central monarch, the five kings whose dominions are in the front, and the four kings whose dominions are in the rear of his kingdom, the मध्यम or intermediate, and उदासीन or indifferent king. The kings in the front as well as in the rear are designated by particular names; see Malli. ad loc; cf. also Śi. 2.81. and Malli. thereon. According to some the number of such kings is four, six, eight, twelve or even more; see Mit. on Y.1.345. According to others, the circle consists of three kings only:-- the प्राकृतारि or natural enemy, (the sovereign of an adjacent country), the प्राकृतमित्र natural ally, (the sovereign whose domi- nions are separated by those of another from the country of the central monarch with whom he is allied), and प्राकृतोदासीन or the natural neutral, (the sovereign whose dominions lie beyond those of the natural ally).

-13 A particular position of the feet in shooting.

-14 A kind of mystical diagram used in invoking a divinity.

-15 A division of the Ṛigveda (the whole collection being divided into 1 Maṇḍalas or eight Aṣṭakas).

-16 A kind of leprosy with round spots.

-17 A kind of perfume.

-18 A circular bandage (in surgery).

-19 A sugar-ball, sweetmeat.

-2 Sexual dalliance; नानाविचित्र- कृतमण्डलमावहन्तीम् Bil. Ch. (उत्तरपीठिका) 38.

-21 A circular gait; हय इव मण्डलमाशु यः करोति Rām.6.33.35; Mb.3. 19.8.

-22 A play-board (द्यूते शारीस्थापनपट्टम्); Mb.8.74. 15.

-ली 1 A circle, orb &c.

-2 A group, assemblage; तन्मोचनाय तेनाशु प्रेरिता शिष्यमण्डली Bm.1.648.

-3 Walking round, circular motion.

-4 Bent grass (दूर्वा).

-Comp. -अग्र a. round-pointed. (

-ग्रः) a bent or crooked sword, scimitar. (

-ग्रम्) a surgeon's circular knife.

-अधिपः, -अधीशः, -ईशः, -ईश्वरः 1 the ruler or governor of a district or province.

-2 a king, sovereign.

-आवृत्तिः f. circular movement; भ्रमिषु कृतपुटान्तर्मण्डला- वृत्तिचक्षुः U.3.19.

- आसन a. sitting in a circle.

-उत्तमम् a principal kingdom or district.

-कविः a bad poet.

-कार्मुक a. having a circular bow.

-नाभिः the centre of a circle.

-नृत्यम् a circular dance, dance in a ring.

-न्यासः describing a circle.

-पुच्छकः a kind of insect.

-बन्धः the formation of a circle or roundness.

-भागः an arc.

-माडः a pavilion.

-वटः the fig-tree forming a circle.

-वर्तनम् drawing figures with some powder (Mar. रांगोळी घालणें); संमार्जनोपलेपाभ्यां गृहमण्डलवर्तनैः Bhāg. 7.11.26.

-वर्तिन् m. a ruler of a small province; स तुल्यातिशयध्वंसं यथा मण्डलवर्तिनाम् Bhāg.11.3.2.

-वर्षः rain over the whole of a king's territory, general rain-fall.

-वाटः a garden.

m. an assistant, servant RV. X, 119, 13 ;