क्षीरमधुरा

m. a kind of Krama-pāṭha

m. Achyranthes aspera L.

f. = kākolī L.

mfn. ( bahura = bahula+ m-) thick in the middle (said of the Soma juice during the process of fermentation) AitBr. ( Sāy.)

m. N. of a Brāhman Buddh.

mfn. « produced amid threads orﾠ fibres», the resin of Shorea Robusta L. ;

अधिगम् 1 P.

1 (a) To acquire, obtain, get, attain, secure; आज्ञाकरत्वमधिगम्य V.3.19; अधिगच्छति महिमानं चन्द्रो$पि निशापरिगृहीतः M.1.13; भर्तारमधिगच्छेत् Ms.9.91 marry; श्रेयांसि सर्वाण्यधिजग्मुषस्ते R.5.34. (b) To find, meet with, fall in with, see, discover. (c) To accomplish; अर्थं सप्रतिबन्धं प्रभुरधिगन्तुं सहायवानेव M.1.9; न मे बुद्धिर्निश्चय- मधिगच्छति Mu. 5 is not able to decide; for (a) see also Ms.2.218, Bg.2.64, R.2.66.

-2 To approach, reach, go towards or near; गुणालयो$प्यसन्मन्त्री नृपतिर्नाधिगम्यते Pt. 1.384; तस्यान्तं नाधिगच्छति does not reach or go to the end.

-3 To study, learn; know; तेभ्यो$धिगन्तुं निगमान्त- विद्याम् U.2.3; श्रुतमप्यधिगम्य Ki.2.41; 6.38; Ms.7.39; धर्मेणाधिगतो यैस्तु 12.19; वेदार्थानधिगच्छेत् Y.1.99, Bk.7. 37.

-4 To cohabit with.

अधिभतम् [अधिष्ठायिभूतं or भूतं प्राणिमात्रमधिकृत्य वर्तमानम्] The highest being; the Supreme Spirit or its all-perva- ding influence; the whole inanimate creation; अधिभूतं च किं प्रोक्तं Bg.8.1; अधिभूतं क्षरो भावः 8.4 'अधिभूत is all perishable things.'

अध्वन् m. [अत्ति बलं; अद्-क्वनिप् धादेशः Uṇ.4.115; perhaps from अत् also]

1 (a) A way, road; passage, orbit (of planets &c.); मुक्ताध्वानं ये लङ्घयेयुर्भवन्तम् Me.54. (b) Distance, space (traversed or to be traversed); पञ्चदशयोजनमात्रमध्वानं जगाम K.119,12; कियत्यध्वनि सा उज्ज- यिनी 27; Dk.13; अपि लङ्धितमध्वानं बुबुधे न बुधोपसः R.1. 47; उल्लङ्घिताध्वा Me.45; कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे &c. (c) Jour- ney, travel, course, march; नैकः प्रपद्येताध्वानम् Ms.4.6 undertake a journey; अध्वसु त्रिषु विसृष्टमैथिलः R.11.57 after three marches; परिक्लान्तः किलाध्वना Ki.11.2 way- worn; अध्वश्रमपरिगतम् Me.17.4; अध्वा वर्णकफस्थौल्यसौकुमा- र्यविनाशनः Suśr.

-2 A recension of the Vedas and the school upholding it (शाखा, अवयव) एकविंशत्यध्वयुक्त- मृय्वेदमृषयो विदुः । सहस्राध्वा सामवेदो यजुरेकशताध्वकम् ॥ अध्वा देवगतिः शाखा इति पर्यायवाचकाः ।

-3 Time (Kāla), time personified, (being the eater of all) दुर्मरं पुरुषेणेह मन्ये ह्यध्वन्यनागते Mb.14.8.24.

-4 Air; sky, atmosphere.

-5 Place. प्रस्थितं दीर्घमध्वानं स्वबन्धुमिव बान्धवाः Rām.5.1.45.

-6 Means, resource; method.

-7 Attack (अधिकदुरारोह- णम्). अध्वन् is changed to अध्व after prepositions; प्राध्वः, व्यध्वः &c.

-Comp. -अतिः [अध्वानमतति, अत्-इ]

1 a tra- veller.

-2 an intelligent person.

-अधिपः, -ईशः [ष. त.] an officer in charge of the public roads.

-अयनम् [अध्वन्ययनम्] journey, travel.

-गः 1 one who travels; a traveller, way-farer; Av.13.1.36. सन्तानकतरुच्छाया- सुप्तविद्याधराध्वगम् Ku.6.46 (˚गामिन्).

-2 a camel.

-3 a mule.

-4 the sun; ˚भोग्यः N. of a tree, Spondias Man- gifera (आम्रातकवृक्ष) अध्वगैः अयत्नलम्यफलत्वात् भोग्यः (Mar. आंबाडा). (

-गा) the Ganges.

-गत् m. [अध्वानं गच्छति; गम्-क्विप् P.VI.4.4] a traveller.

-गत्यन्तः गन्तव्यः [ष. त.] measure of length applicable to roads; कालभावा- ध्वगन्तव्यः Mbh. Vārt. on P.1.4.51.

-जा [अध्वनि जायते; जन्-ड] A plant (स्वर्णुली or स्वर्णपुष्पी).

-पतिः 1 the sun (दिवैव पथिकानां गमनात् रात्रौ च गमननिषेधात् सूर्यस्य अध्वपालकत्वम् or अध्वनः आकाशस्य पतिः).

-2 inspector of the road.

-रथः [अध्वने हितः पर्याप्तो रथः शाक. त.]

1 a travelling coach.

-2 [अध्वैव रथो यस्य] a messenger skilled in travelling (पथि प्रज्ञो दूतः).

-शल्यः [अध्वनि शल्यमिव आचारतीति क्विप्- अच् Tv.] N. of a tree (अपामार्ग) (अध्वगानां पादवस्त्रादौ शल्यवद्वेधकारकत्वात् तथात्वम्) (Mar. आघाडा).

अन्त a. [अम्-तन् Uṇ.3.86]

1 Near.

-2 Last.

-3 Handsome, lovely; Me.23; दन्तोज्ज्वलासु विमलोपलमे- खलान्ताः Śi.4.4, (where, however, the ordinary sense of 'border' or 'skirt' may do as well, though Malli. renders अन्त by रम्य, quoting the authority of शब्दार्णव - 'मृताववसिते रम्ये समाप्तावन्त इष्यते').

-4 Lowest, worst.

-5 Youngest.

-तः (n. in some senses)

1 (a) End, limit, boundary (in time or space); final limit, last or extreme point; स सागरान्तां पृथिवीं प्रशास्ति H.4.5 bounded by the ocean, as far as the sea; अपाङ्गौ नेत्रयो- रन्तौ Ak.; उद्युक्तो विद्यान्तमधिगच्छति H.3.114 goes to the end of, masters completely; श्रुतस्य यायादयमन्तमर्भकस्तथा परेषां युधि चेति पार्थिवः (where अन्त also means end or destruction); जीवलोकसुखानामन्तं ययौ K.59 enjoyed all worldly pleasures; आलोकितः खलु रमणीयानामन्तः K.124 end, furthest extremity; दिगन्ते श्रूयन्ते Bv.1.2.

-2 Skirt, border, edge, precinct; a place or ground in general; यत्र रम्यो वनान्तः U.2.25 forest ground, skirts of the forest; ओदकान्तात् स्निग्धो जनो$नुगन्तव्यः Ś.4; उपवनान्तलताः R.9.35 as far as the borders or skirts; वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते R.2.58,2.19; Me.23. Upper part (शिरोभाग); महा- र्हमुक्तामणिभूषितान्तम् Rām.5.4.3.

-3 End of a texture, edge, skirt, fringe or hem of a garment; वस्त्र˚; पवनप्रनर्तितान्तदेशे दुकूले K.9 (by itself in Veda).

-4 Vicinity, proximity, neighbourhood, presence; नाधीयीत श्मशानान्ते ग्रामान्ते Ms. 4.116; Y.2.162; जलान्ते छन्दसां कुर्यादुत्सर्गं विधिवद् बहिः 1.143; गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पम् (गह्वरम्) R.2.26; पुंसो यमान्तं व्रजतः P.2.115 going into the vicinity or presence of Yama; अन्योन्यामन्त्रणं यत्स्याज्जनान्ते तज्जनान्तिकम् S. D.; यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तां मे ब्रूहि Śat. Br. (These four senses are allied).

-5 End, conclusion, termination (opp. आरम्भ or आदि); सेकान्ते R.1.51; दिनान्ते निहितम् R.4.1; मासान्ते, पक्षान्ते, दशाहान्ते &c.; एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य Pt.2.175; व्यसनानि दुरन्तानि Ms.7.45; दशान्तमुपेयिवान् R.12.1 going to the end of the period of life (end of the wick); व्यसनं वर्धयत्येव तस्यान्तं नाधिगच्छति Pt.2.18; oft. in comp. in this sense, and meaning 'ending in or with', 'ceasing to exist with', 'reaching to the end'; तदन्तं तस्य जीवितम् H.1.91 ends in it; कलहान्तानि हर्म्याणि कुवाक्यान्तं च सौहृदम् । कुराजान्तानि राष्ट्राणि कुकर्मान्तं यशो नृणाम् ॥ Pt.5.76; विशाखान्ता गता मेघा प्रसूत्यन्तं च यौवनम् । प्रणामान्तः सतां कोपो याचनान्तंहि गौरवम् ॥ Subhā. फलोदयान्ताय तपःसमाधये Ku.5.6 ending with (lasting till) the attainment of fruit; यौवनान्तं वयो यस्मिन् Ku.6.44; R.11.62,14.41; विपदन्ता ह्यविनीतसंपदः Ki.2.52; युगसहस्रान्तं ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः Ms.1.73 at the end of 1 Yugas; प्राणान्तं दण़्डम् Ms.8.359 capital punishment (such as would put an end to life).

-6 Death, destruc- tion; end or close of life; धरा गच्छत्यन्तं Bh.3.71 goes down to destruction; योगेनान्ते तनुत्यजाम् R.1.8; एका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते 2.48;12.75; ममाप्यन्ते Ś.6; अद्य कान्तः कृतान्तो वा दुःखस्यान्तं करिष्यति Udb.; औषध्यः फलपाकान्ताः Ms.1.46; अन्तं या To be destroyed, perish, be ruined.

-7 (In gram.) A final syllable or letter of a word; अजन्त ending in a vowel; so हलन्त, सुबन्त, तिडन्त &c.

-8 The last word in a compound.

-9 Ascertainment, or settlement (of a question); definite or final settle- ment; pause, final determination, as in सिद्धान्त; न चैव रावणस्यान्तो दृश्यते जीवितक्षये Rām.6.17.58 उभयोरपि दृष्टोन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः Bg.2.16 (सदसतोः इत्यर्थः).

-1 The last portion or the remainder (n. also); निशान्तः; वेदान्तः &c. वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् ॥ Bṛihadyogi- yājñavalkya Smṛiti 12.34.

-11 Underneath, inside, inner part; युष्मदीयं च जलान्ते गृहम् Pt.4 in water, underneath water; सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति Pt.1.22 does not penetrate or dive into, sound, fathom; आशङ्कितस्यान्तं गच्छामि M.3 shall dive deep into, fully satisfy, my doubts.

-12 Total amount, whole number or quantity.

-13 A large number.

-14 Nature, condition; sort, species; मम मोक्षस्य को$न्तो वै ब्रह्मन्ध्यायस्व वै प्रभो Mb.12.282.32. एतदन्तास्तु गतयो ब्रह्माद्याः समुदाहृताः Ms.1.5.

-15 Disposition; essence; शुद्धान्तः

-16 Division (विभाग); ते$नया कात्यायन्या$न्तं करवाणीति Bri. Up.2.4.1. [cf. Goth. andeis, and; Germ. ende and ent; also Gr. anti; L. ante]. cf. अन्तस्तु भागे$- वसिते रचनायां च तत्परे । मृतौ निषेवणे रम्ये समाप्तावग्रमध्ययोः ॥ स्वरूपे च समीपे च पुंलिङ्गे$पि प्रकीर्तितः । Nm.

-Comp. -अवशा- यिन् m. [अन्ते पर्यन्तदेशे अवशेते] a chāṇḍāla.

-अवसायिन् [नखकेशानामन्तं अवसातुं छेत्तुं शीलमस्य, सो-णिनि]

1 a barber.

-2 a chāṇḍāla, low caste.

-3 N. of a sage, see अन्त्याव- सायिन् (अन्ते पश्चिमे वयसि अवस्यति तत्त्वं निश्चिनोति).

-उदात्त a. having the acute accent on the last syllable. (

-त्तः) the acute accent on the last syllable; P.VI,1.199.

-ओष्ठः The lower lip (अधरोष्ठ); रुधिरं न व्यतिक्रामदन्तोष्ठादम्ब मा शुचः Mb.11.15.16.

-कर, -करण,-कारिन् a. causing death or destruction, fatal, mortal, destructive; क्षत्रिया- न्तकरणो$पि विक्रमः R.11.75 causing the destruction of; राज्यान्तकरणावेतौ द्वौ दोषौ पृथिवीक्षिताम् Ms.9.221; अहमन्तकरो नूनं ध्वान्तस्येव दिवाकरः Bk.

-कर्मन् n. death, destruction; षो अन्तकर्मणि Dhātupāṭha.

-कालः, -वेला time or hour of death; स्थित्वा स्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.

-कृत् m. death; वर्जयेदन्तकृन्मर्त्यं वर्जयेदनिलो$नलम् Rām.

-कृद्दशाः N. of the eighth of the twelve sacred Aṅga texts of the Jainas (containing ten chapters).

-ग a. having gone to the end of, thoroughly conversant or familiar with, (in comp.); शाखान्तगमथाध्वर्युम् Ms.3.145.

-गति, -गामिन् a. perishing. प्राप्तो$न्तगामी विपरीतबुद्धिः Rām.6.59.94.

-गमनम् 1 going to the end, finishing, completing; प्रारब्धस्य ˚नं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम्

-2 death, perishing, dying.

-चक्रम् Reading of omens and augury; Kau. A.

-चर a.

1 walking about, going to the borders or frontiers.

-2 completing or finishing (as a business &c.).

-ज a. last born.

-दीपकम् a figure of speech (in Rhetoric).

-परिच्छदः a. cover, covering utensil. राजतान्तपरिच्छदां दिव्यपायससंपूर्णां पात्रीम् Rām.1.16.14.

-पालः 1 a frontier-guard, guarding the frontiers; विनीतैरन्तपालैश्च रक्षोभिश्च सुरक्षितम् Rām.5.6.9. ˚दुर्गे M.1; त्वदीयेनान्तपाले- नावस्कन्द्य गृहीतः ibid.

-2 a door-keeper (rare). सुद्युम्न- स्त्वन्तपालेभ्यः श्रुत्वा लिखितमागतम् Mb.12.23.29.

-भव, -भाज् a. being at the end, last.

-लीन a. hidden, con- cealed.

-लोपः dropping of the final of a word. (न्ते˚)

-वासिन् a. dwelling near the frontiers, dwelling close by. -m. [अन्ते गुरुसमीपे वस्तुं शीलं यस्य]

1 a pupil (who always dwells near his master to receive instruction); P.IV.3.14;VI.2.36.; Ms.4.33.

-2 a chāṇḍāla (who dwells at the extremity of a village).

-वेला = ˚कालः q. v.

-व्यापत्तिः f. change of the final syllable, as in मेघ from मिह् Nir.

-शय्या 1 a bed on the ground.

-2 the last bed, death-bed; hence death itself.

-3 a place for burial or burning.

-4 a bier or funeral pile.

-संश्लेषः union (सन्धि), joint; सुखदुःखान्तसंश्लेषम् (काल- चक्रम्) Mb.14.45.3.

-सत्क्रिया last rites, funeral ceremonies, obsequies.

-सढ् m. pupil; तमुपासते गुरुमिवा- न्तसदः Ki.6.34.

-स्वरितः the svarita accent on the last syllable of a word.

अपराजित a. Unconquered, invincible, unsurpassed; ˚ता दिक् the north-east direction, (ऐशानी) so called because the Gods were not defeated there; ते (देवासुराः) उदीच्यां प्राच्यां दिश्ययतन्त ते ततो न पराजयन्त सैषा दिगपराजिता Ait. Br., अपराजितां वास्थाय व्रजेद्दिशमजिह्मगः Ms.6.31.

-तः 1 A sort of poisonous insect.

-2 N. of Viṣṇu; N. of Śiva. अपराजित -अप्रतिहत -जयन्त -वैजयन्त -कोष्ठकान्...पुरमध्ये कारयेत् Kau. A.2.4.

-3 One of the 11 Rudras.

-4 A class of divinities forming a portion of the अनुत्तर divinities of the Jainas.

-5 N. of a sage.

-ता N. of Durgā, to be worshipped on the Vijayādaśamī or Dasarā day; तिष्ठ देवि शिखाबन्धे चामुण्डे ह्यपराजिते Sandhyā; दशम्यां च नरैः सम्यक् पूजनीया$पराजिता ।...ददाति विजयं देवी पूजिता जयवर्धिनी Skanda P.

-2 N. of several plants; दूर्वा, शेफालिका, जयन्ती, असन, शङ्खिनी, हपुषा, असनपर्णी.

-3 A kind of plant (or ओषधि) fastened round the wrist and serving as a charm or amulet; see. Ś.7. (In Vikramorvaśīyam Act 2, Kālidāsa uses अपराजिता in the sense of a spell or विद्या; ननु भगवता देवगुरुणा अपराजितां नाम शिखाबन्धनविद्यामुप- दिशता त्रिदशपरिपक्षस्यालङ्घनीये कृते स्वः).

-4 The north-east quarter; see under ˚त above.

-5 A kind of metre, 4 lines with 14 syllables in each

-6 A sort of Yoginī.

अप्रतिहत a.

1 Not obstructed or impeded, irresistible; ˚हतान् पुत्रान् K.62; अस्मद्गृहे ˚गतिः Pt.1 free to move; तोयस्येवाप्रतिहतरयः U.3.36; जृम्भतामप्रतिहतप्रसरमार्यस्य क्रोध- ज्योतिः Ve.1.

-2 Unimpaired, unmarred, unrepulsed, unaffected, at home in every respect; सा बुद्धिरप्रतिहता Bh.2.4; Pt.5.26; so ˚चित्त, ˚ मनस्.

-3 Not dis- appointed.

-4. A kind of deity; अपराजित-अप्रतिहत-जयन्त- वैजयन्त-कोष्ठकान्...पुरमध्ये कारयेत् Kau.A.2.4.

-Comp. -नेत्र a. of unimpaired eyes. (

-त्रः) N. of a Buddhist deity.

अविकल a.

1 Unimpaired, not defective, entire, perfect, whole, all; तानिन्द्रियाण्यविकलानि Bh.2.4; Pt.5.26; ˚लम् फलम् Me.36; ˚शरच्चन्द्रमधुरः Māl.2.11 full, full- orbed; ˚इन्द्रियः K.35,71; Mv.2.16,4.29; ˚लमरक्षत् Mv.5.5 entirely, completely; यल्लोकेष्वविकलमाप्तमाधिपत्यम् Ki.18.36 entire, supreme.

-2 Regular, orderly; con- sistent, not discordant; कलमविकलतालं गायकैर्बोधहेतोः Śi.11.1.

उत्क्रान्त p. p.

1 Gone forth or out, departed; उत्क्रान्तमिवासुभिः K.33; R.7.53.

-2 Faded, effaced (as colour); उत्क्रान्तवर्णक्रमधूसराणाम् R.16.17.

-3 Gone over or beyond, passed, surpassed.

-4 Dead.

-5 Trespassing, exceeding, surpassing (actively used).

उदार a.

1 Generous, liberal, munificent.

-2 (a) Noble, exalted, dignified; स तथेति विनेतुरुदारमतेः R.8.91, 5.12; वाचः 65; उदाराः सर्व एवैते Bg.7.18. (b) High, lofty, great, best, illustrious, distinguished; ˚कीर्तेः Ki.1.18; ˚तपसः Bh.3.51.

-3 Honest, sincere, upright.

-4 good, nice, fine; कृतः कटोभीष्म उदारः शोभनः Mbh.2.3.1; उदारः कल्पः Ś.5.

-5 Proper, right.

-6 Eloquent.

-7 Kind, soft, agreeable; ˚वाचः कन्यकाः R.14.77.

-8 Rich, plentiful; उदारा श्रीः स्थिता ह्यस्याम् Rām.4.22.16. उदारमभ्यवहारविधिम् Dk.49; Mu.3.8.

-9 Large, extensive, grand, splendid; साकेतोपवनमुदारमध्यु- वास R.13.79; उदारनेपथ्यभृताम् 6.6 richly dressed.

-1 Beautiful, charming, lovely; Ku.7.14; Śi.5.21; see उदारदर्शन below; R.16.26,51.

-11 Unperplexed.

-12 Exciting, driving forth (Ved.). श्रीणामुदारो धरुणो रयीणाम् Rv.1.45.5.

-रम् ind.

1 Loudly; प्रगीयते सिद्ध- गणैश्च योषितामुदारमन्ते कलभाविकस्वरैः Śi.4.33.

-2 By means of arguments; इति तानुदारमनुनीय Ki.12.4.

-रः Ved.

1 A rising fog or vapour.

-2 A sort of grain with long stalks.

-3 A figure in Rhetoric which attributes greatness to inanimate objects.

-Comp. -आत्मन्, -चेतस्, -चरित, -मनस्, -सत्त्व a. noble-minded magnanimous; उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् H.1.68.

-धी a.

1 of sublime genius, highly intelligent; धियः समग्रैः स गुणैरुदारधीः R.3.3.

-2 noble-minded. (m.) N. of Viṣṇu. (f.) good abilities.

-दर्शन a. good-looking (having large-eyes); तथा हि ते शीलमुदारदर्शने Ku.5.36.

-रमणीय a. grand and lovely, transcendental; S.7.

-वीर्य a. of great power.

-वृत्तार्थपद a. of excellent words and meaning and metre; उदारवृत्तार्थपदैर्मनोरमैस्तदास्य रामस्य चकार कीर्तिमान् Rām.1.2.42.

-सत्त्वाभिजन a. Of noble character and descent; उदारसत्त्वाभिजनो हनूमान् Rām.4.47.14.

उपचारः 1 Service, attendance; honouring worship- ping, entertaining; Mk.4; अस्खलितोपचाराम् R.5.2; K.344.

-2 Civility, politeness, courtesy, polite beha- viour, (external display of courtesy); ˚परिभ्रष्टः H.1.114. devoid of civility, uncourteous; ˚विधिर्मनस्विनीनाम् M.3.3; उपचारैरुपाचरत् Ks.16.29; मिथ्योपचारैश्च वशीकृतानाम् H.1.75; नोपचारेण ब्रूयाः Rām.; ˚पदं न चेदिदम् Ku.4.9. a merely complimentary saying, a flattering com- pliment; ˚मात्रमधुरम् K.222,27; M.4; ˚क्रिया Ms. 8.357 showing marks of favour, courting, (sending perfumes &c.).

-3 Salutation, usual or customary obeisance, homage; नोपचारमर्हन्ति Ś.3.17; ˚यन्त्रणया M.4; ˚अतिक्रमम् 4,5; ˚अञ्जलिः R.3.11 folding the hands in salutation.

-4 A form or mode of address or salutation; तेन वाक्योपचारेण विस्मिताः राजसत्तमाः Mb.5.162. 45; रामभद्र इत्येव मां प्रत्युपचारः शोभते तातपरिजनस्य U.1; यथा गुरुस्तथोपचारेण 6; V.5; Śi.9.78.

-5 External show or form, ceremony; प्रावृषेण्यैरेव लिङ्गैर्मम राजोपचारः V.4 royal service, pomp or state of royalty; भूषणाद्युप- चारेण Mu.3.23. v. l.

-6 A remedy, physicking, application of cure, of remedy; शिशिर˚ Dk.15; शीत˚ Pt.1; Dk.23; K.12.

-7 Practice, performance, art, conduct, management, procedure; व्रतचर्या˚ Ms.1. III; प्रसाधन˚ 1.32,9.259; कामोपचारेषु Dk.81 in the conduct of love-affairs; समन्त्रं सोपचारम् (अस्त्रम्) Mb.; अवेशसदृशप्रणयोपचाराम् Mk.8.23 course of love &c.; वाक्यो- पचारे कुशला Rām.2.44.3 skilled in the employment of words; use, usage; यत्र लौकिकानामुपचारः v. l. for व्याहारः in U.6.

-8 Means of doing homage or showing respect; प्रकीर्णाभिनवोपचारम् (राजमार्गम्) R.7.4 (hanging garlands &c.); 5.41.

-9 Hence, any necessary or requisite article (of worship, ceremony, decoration, furniture &c.); presenting flowers, perfumes &c.; सन्मङ्गलोपचाराणाम् R.1.77; क्लृप्तोपचारां चतुरस्रवेदीम् Ku.7.88; कुसुमैः कृतोपचारः V.2; so ˚रमणीयतया Ś.6; ˚वत्सु मञ्चेषु R.6.1 the necessary decorations (canopy &c.); (the Upachāras or articles of worship are variously numbered, being 5, 1, 16, 18 or 64).

-1 Behaviour, conduct, demeanour; वैश्यशूद्रोपचारं च Ms.1.116; (reli- gious) conduct in life; साधूनामुपचारज्ञः Rām.; परिजन˚ Mk.1.

-11 Use, employment; K.183.

-12 Any religious performance, a ceremony; प्रयुक्तपाणिग्रहणोपचारौ Ku.7.86; Mv.1.24.

-13 (a) Figurative or meta- phorical use, secondary application (opp. मुख्य or primary sense); अचेतने$पि चेतनवदुपचारदर्शनात् Ś. B; कूलं पिपतिषतीत्यचेतने$पि कूले चेतनवदुपचारो दृश्यते Mbh. on P.IV. 3.86 personification; so छत्रिणो गच्छन्तीत्येकेनापि छत्रिणा बहूनां छत्रित्वोपचारदर्शनात् Ś. B.; करणे कर्तृत्वोपचारात् ibid.; न चास्य करधृतत्वं तत्त्वतो$स्तीति मुख्ये$पि उपचार एव शरणं स्यात् K. P.1. (b) Supposed or fancied identification founded on resemblance; उभयरूपा चेयं शुद्धा उपचारेणामिश्रि- तत्वात् K. P.2. (S. D. explains उपचार by अत्यन्तं विशकलितयोः सादृश्यातिशयमहिम्ना भेदप्रतीतिस्थगनमात्रम्).

-14 A bribe.

-15 A pretext; Śi.1.2.

-16 A request, soli- citation.

-17 Occurrence of स् and ष् in the place of Visarga.

-18 N. of a परिशिष्ट of the Sāmaveda.

-Comp. -च्छलम् A kind of fallacious inference to be refuted by reference to the real sense of a word used metaphorically, e. g. if any one from the sentence मञ्चाः क्रोशन्ति were to conclude that the मञ्च (platform) really cries and not persons on the platform. Nyāyadarśana.

-पदम् A courteous or polite word, a mere compliment. उपचारपदं न चेदिदं त्वमनङ्गः कथमक्षता रतिः । Ku.4.9.

उपस्थित p. p.

1 Approached, arrived, come (person or thing); तस्मिन्नन्तरे भर्तोपस्थितः M.1; ˚श्रेयो$वमानिनम् Ś.6; K.157; Ms.3.243; Y.2.62; उपस्थिता शोणितपारणा मे R. चिन्तित˚ Ku.6.24 come as soon as thought of.

-2 Close or near, at hand, impending, drawing near; उपस्थिता रजनी Ś.3 the night is at hand (arrived); ˚संप्रहारः V.1; ˚उदयम् R.3.1 approaching its fulfilment; Māl.1; Ratn.1; R.14.39; ready for; उपस्थितमसंहार्यै- र्हयैः स्यन्दनमायिभिः Rām.5.6.5.

-3 Worshipped or waited upon, served.

-4 Got, obtained, received; अयाचित˚ Ku.5.22 got without solicitation; अचिन्तित˚ Pt.2.

-5 Taken place, happened, occurred, fallen to the lot; वृक्षस्य वैद्युत इवाग्निरुपस्थितो$यम् V.5.16.

-6 Caused, occa- sioned, produced, felt.

-7 Known.

-8 Cleansed, clean.

-9 Followed by the particle इति in the Pada text.

-तः A door-keeper.

-तम् 1 The particle used in this manner.

-2 The position of words before and after इति so used

-3 Service, worship.

-4 A particular pose (आसन); उपस्थितकृतौ तौ च नासिकाग्रमधो भ्रुवोः Mb.12. 2.18.

-Comp. -वक्तृ m. A ready speaker, an eloquent man.

गजः [गज्-मदे अच्]

1 An elephant; कचाचितौ विश्वगिवा- गजौ गजौ Ki.1.36.

-2 The number 'eight'.

-3 A measure of length, a Gaja or yard, (thus defined:-- साधारणनराङ्गुल्या त्रिंशदङ्गुलको गजः).

-4 A demon killed by Śiva.

-5 One of the eight elephants of the quarters.

-जी A female elephant; वितृषो$पि पिबन्त्यम्भः पाययन्तो गजा गजीः Bhāg.4.6.26.

-Comp. -अग्रणी m.

1 the most excellent among elephants.

-2 An epithet of ऐरावत, the elephant of Indra.

-अधिपतिः lord of elephants, a noble elephant.

-अध्यक्षः superintendent of elephants; Bri. S.86.34.

-अपसदः a vile or wretched elephant, a common or low-born elephant.

-अशनः the religious fig tree (अश्वत्थ). (

-नम्) the root of a lotus.

-अरिः 1 a lion.

-2 N. of Śiva who killed the demon गज.

-आजीवः 'one who gets his livelihood by elephants', an elephant-driver.

-आननः, -आस्यः epithets of Ganeśa.

-आयुर्वेदः science of the treatment of elephants.

-आरोहः an elephant- driver.

-आह्वम्, -आह्वयम् N. of Hastināpura; Bhāg.1. 15.38.

-इन्द्रः 1 an excellent elephant, a lordly elephant; किं रुष्टासि गजेन्द्रमन्दगमने Ś. Til.7; ऐरावतं गजेन्द्राणां Bg.1.27.

-2 Airāvata, Indra's elephant.

-3 N. of a tree; गजेन्द्र- कुसुमाकीर्णम् Mb.13.132.12. ˚कर्णः an epithet of Śiva.

-कन्दः a large esculent root.

-कूर्माशिन् m. N. of Garuḍa.

-गतिः f.

1 a stately, majestic gait like that of an elephant.

-2 a woman with such a gait.

-गामिनी a woman having a stately elephant-like gait; याता सुदूरमधुना गजगामिनी सा Ratn.4.3.

-गौरीव्रतम् a vow to be observed by ladies in the month of Bhādrapada.

-छाया a portion of time proper for a Śrāddha, time at the eclipse of the sun; [सैंहिकेयो यदा भानुं ग्रसते पर्वसंधिषु । गजच्छाया तु सा प्रोक्ता श्राद्धं तत्र प्रकल्पयेत् ॥; गजच्छायायां पूर्वस्यां कुतपे दक्षिणामुखः । यदा भाद्रपदे मासि भवते बहुले मघा ॥ Mb.13.126.36 Y.1.218.

-ढक्का a kettle-drum carried on an elephant.

-तुरङ्गविलसितम् N. of a metre.

-दघ्न, -द्वयस a. as high or tall as an elephant.

-दन्तः 1 an elephant's tusk, ivory; कार्योलङ्कार- विधिर्गजदन्तेन प्रशस्तेन Bṛi. S.79.19.

-2 an epithet of Gaṇeśa.

-3 ivory.

-4 a peg, pin, or bracket projecting from a wall. ˚मय a. made of ivory.

-दानम् 1 the fluid (ichor) exuding from the temples of an elephant.

-2 the gift of an elephant.

-नासा the trunk of an elephant; धर्मस्तु गजनासोरु सद्भिराचरितः पुरा Rām.2.3.3.

-निमीलिका, -निमीलितम् feigning not to look at anything, inattention; देवीः कामयमानस्य चक्रे गजनिमीलिका Rāj. T.6.73.

-पतिः 1 the lord or keeper of elephants.

-2 a very tall and stately elephant; Śi.6.55.

-3 an excellent elephant.

-पिप्पली N. of a plant (Scindapsus Officinalis; Mar. गजपिंपळी, मिरवेल).

-पुङ्गवः a large and excellent elephant; गजपुङ्गवस्तु धीरं विलोकयति चाटुशतैश्च भुङ्क्ते Bh.2.31.

-पुटः a small hole in the ground for fire.

-पुरम् N. of Hastināpura.

-पुष्पी N. of a flower; गजपुष्पीमिमां फुल्लामुत्पाठ्य शुभलक्षणाम् Rām.4.12.39.

-बन्धः 1 a particular posture in sexual intercourse.

-2 a post to which the elephant is tied.

-3 the process of catching an elephant; गजबन्धस्तु सुरते आलाने ग्रहणे$पि च Nm.

-बन्धनी, -बन्धिनी a stable for elephants.

-भक्षकः the sacred fig-tree.

-भक्षा the gum Olibanum tree.

-मण्डनम् the ornaments with which an elephant is decorated, particularly the coloured lines on his head.

-मण्डलिका, -मण्डली a ring or circle of elephants.

-माचलः a lion.

-मुक्ता, -मौक्तिकम् a pearl supposed to be found in the kumbhas or projections on the forehead of an elephant; घर्मजनितपुलकेन लसद्भजमौक्तिकावलिगुणेन वक्षसा Ki.12.4.

-मुखः, -वक्त्रः, -वदनः epithets of Gaṇeśa; Bṛi. S.58.58; Ks.1.44.

-मोटनः a lion.

-यूथम् a herd of elephants; उषसि स गजयूथकर्णतालैः पटुपटहध्वनिभिर्विनीतनिद्रः R.9.71.

-योधिन् a. fighting on an elephant.

-राजः a lordly or noble elephant.

-वीथिः, -थी f. the three lunar mansions रोहिणी, आर्द्रा and मृगशिरस्; रोहिण्यार्दा मृगशिरो गजवीथ्यभिधी- यते.

-व्रजः a troop of elephants.

-शास्त्रम्, -शिक्षा the science of elephants.

-साह्वयम् N. of Hastināpura; निर्ययुर्गजसाह्वयात् Mb.3.1.9; Ks.15.6.

-स्थानम् elephant's stall; Y.1.279.

-स्नानम् (lit.) bathing of an elephant; (fig.) useless or unproductive efforts resembling the ablution of elephants which, after pouring water over their bodies, end by throwing dirt, rubbish and other foul matter; cf. अवशेन्द्रियचित्तानां हस्तिस्नानमिव क्रिया H.1.17.

तार्किकः [तर्कं वेत्ति तच्छास्त्रमधीते वा ठञ्]

1 A dialectician, logician.

-2 A philosopher.

दक्ष् 1 Ā. (दक्षते)

1 To grow, increase.

-2 To do, go or act quickly.

-3 To hurt, kill.

-4 To act con- formably to another (P.).

-5 To be competent or able; सुशंसो यश्च दक्षते Rv.7.16.6.

-6 To go, move. -Caus.

1 To gladden; किंनु चित्रमधिवेदि भूपतिर्दक्षयन्द्विजगणान- पूयत Śi.14.35.

-2 To make able or strong.