कालान्तयम

(pr.p. of cinteti) thinking; reflecting.

(pr.p. of joteti) illuminating; making clear.

(pr.p. of manteti) consulting; taking counsel; discussing

m. id. R. VI, 86, 3 (cf. yamâ̱ntaka.)

m. night-fire (?) AV. IV, 37, 10 ( gandharvá AV. Paipp.)

mfn. with orﾠ having 7 tones orﾠ pitches of the voice RPrāt.

अञ्जनः 1 A kind of lizard.

-2 N. of a tree or moun- tain.

-3 N. of the guardian elephant (of the west or s. w.) तस्य चान्ये$पि दिङ्नागा बभूबुरनुयायिनः । अञ्जनो बामनश्चैव महापद्मश्च सुप्रभः ॥ Mb.6.64.57.

-नम् [अज्यते अनेन; अञ्ज् ल्युट्]

1 Anointing, smearing with, दन्तधावनमञ्जनं पूर्वाह्ण एव कुर्वीत Ms.4.152; mixing; unfolding, manifesting.

-2 Collyrium or black pigment used to paint the eye- lashes; विलोचनं दक्षिणमञ्जनेन संभाव्य R.7.8 salve; अमृत˚ को$यं दृशोरमृताञ्जनम् U.4.18 ambrosial salve; कुर्वन् ˚मेचका इव दिशो मेघः समुत्तिष्ठते Mk.5.8,1.34; (fig. also) अज्ञानान्धस्य लोकस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया । चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै पाणिनये नमः ॥ Śik.45; पटुतरविवेकाञ्जनजुषाम् Bh.3.84; cf. also दारिद्य्रं परमाञ्जनम्; (fig.) impurity, as in निरञ्जन, q. v.

-3 Paint, a cosmetic ointment.

-4 Magic ointment.

-5 A special kind of material of the black pigment, such as antimony (used as collyrium, lamp-black &c. सौवीर

-6 Ink.

-7 Fire.

-8 Night.

-9 (नम्, ना) (Rhet.) A suggested meaning; also the process by which such meaning is suggested. It is the power of suggestion (founded on अभिधा or लक्षणा denotation or indication), by which something else is understood from a word which, though having more meanings than one, has been restricted to a single meaning by relations of conjunction, disjunction &c. (संयोग, विप्रयोग, साहचर्य, विरो- धिता &c.), or, briefly, the use of a word of several meanings in a special sense determined by the context; e. g. /सशङ्खचक्रो हरिः the adjective restricts Hari to mean 'Viṣṇu' alone, and not a 'lion' or 'monkey'; so रामलक्ष्मणौ दाशरथी, रामार्जुनौ भार्गवकार्तवीर्यौ &c.; cf. अनेकार्थस्य शब्दस्य वाच- कत्वे नियन्त्रिते । संयोगाद्यैरवाच्यार्थधीकृद् व्यापृतिरञ्जनम् ॥ K.P.2., S. D.23-6; See व्याञ्जना also.

-Comp. -अधिका [अञ्जना- दधिका कृष्णत्वात्] a kind of lizard.

-अद्रिः-गिरिः (कर्म.) [अञ्जनमिव कृष्णः गिरिः] N. of a mountain, Seeनीलगिरि.

-अम्भस् n. eye-water.

-केशी [अञ्जनामिव केशो यस्याः] N. of a vegetable perfume (हट्टविलासिनीनामकं गन्धद्रव्यं यत्संयोगा- त्केशस्यातीव कृष्णत्वम् (Mar. नखला).

-त्रितयम् (Āyurveda) पुष्पाञ्जन, रसाञ्जन and कोलाञ्जन.

-नामका ष. त.] a swelling of the eye-lid, sty (Mar. रांजणवाडी).

-मूलकः A variety of an inferior gem, deep-dark in colour. Kau.A.2.11.

-शलाका a stick or pencil for the application of collyrium.

क्षार a. [क्षर्-ज्वला बा˚ ण]

1 Corrosive, caustic, acid, pungent, saline.

-2 Flowing, oozing.

-रः 1 Juice, essence.

-2 Treacle, molasses.

-3 Any corrosive or acid substances; क्षते क्षारमिवासह्यं जातं तस्यैव दर्शनम् U.4.7; क्षारं क्षते प्रक्षिपन् Mk.5.18; (क्षारं क्षते क्षिप् &c. has become proverbial, and means 'to aggravate the pain which is already unbearable', 'to make bad, worse', 'to add in- sult to injury').

-4 Glass.

-5 Salt; caustic alkali; Y.3.36.

-6 Ashes.

-7 A rogue, cheat.

-रम् 1 Black salt.

-2 Water.

-3 See क्षारः (3); आः क्षते क्षारमेतन्मे क्षिप्तं केनेत्यभाषत Ks.93.14.

-Comp. -अच्छम् sea-salt.

-अञ्जनम् an alkaline unguent.

-अम्बु n. an alkaline fluid.

-अष्ट- कम् N. of a collection of eight articles [Mar. पळस (Butea frondose), निवडुंग (Cactus Indicus), सर्जी (Salt- petre), चिंच (Tamarind), आघाडा (Achryanthes Aspa- ra), रुई, तिलनाल, जव (Nitrate of Potash).

-उदः, -उदकः -उदधिः, -समुद्रः, -सिन्धुः the salt ocean.

-कर्दमः 1 a pool of saline mud.

-2 N. of a hell; Bhāg.5.26.7.

-क्षत a. damaged by saltpetre; Mk.3.14.

-तैलम् oil cooked with alkaline ingredients.

-त्रयम् -त्रितयम् natron, salt-petre and borax.

-दशकम् N.of a collec- tion of ten plants (Mar. शेवगा, मुळा, पळस, चिंच, चुका, आलें, निंब, आघाडा, ऊंस< कदली).

-नदी a river of alkaline water in hell.

-पञ्चकम् N. of a collection of five articles (Mar. जव, पुष्कर, सर्जी, पळस and तिलनाल).

-भूमिः f.,

-मृत्तिका saline soil; किमाश्चर्यं क्षारभूमौ प्राणदा यमदूतिका Udb.

-मेलकः an alkaline substance.

-रसः a saline flavour.

-श्रेष्ठम् alkaline earth.

-षट्कम् N. of a collection of six plants (Mar. गुळवेल, कुडा, आघाडा, कळलावी, पुष्करमूल, तिलनाल).

गुणः [गुण्-अच्]

1 A quality (good or bad); सुगुण, दुर्गुण; यदङ्गनारूपसरूपतायाः कञ्चिद्गुणं भेदकमिच्छतीभिः Śi.3.42.

-2 (a) A good quality, merit, virtue, excellence; कतमे ते गुणाः Māl.1; वसन्ति हि प्रेम्णि गुणा न वस्तुनि Ki.8.37; R.1.9,22; साधुत्वे तस्य को गुणः Pt.4.18. (b) Eminence.

-3 Use, advantage, good (with instr. usually), Pt. 5.; कः स्थानलाभे गुणः 2.21; H.1.49; Mu.1.15.

-4 Effect, result, efficacy, good result; संभावनागुणमवेहि तमीश्वराणाम् Ś.7.4; गुणमहतां महते गुणाय योगः Ki.1.25;6. 7.

-5 (a) A single thread or string. (b) Thread, string, rope, cord, मेखलागुणैः Ku.4.8;5.1; तृणैर्गुणत्व- मापन्नैर्वध्यन्ते मत्तदन्तिनः H.1.32; यतः परेषां गुणग्रहीतासि Bv.1. 9 (where गुण also means 'a merit').

-6 The bow- string; गुणकृत्ये धनुषो नियोजिता Ku.4.15,29; कनकपिङ्गतडिद्- गुणसंयुतम् R.9.54.

-7 The string of a musical instrument; कलवल्लकीगुणस्वानमानम् Śi.4.57.

-8 A sinew.

-9 A quali- ty, attribute, property in general; यादृग्गुणेन भर्त्रा स्त्री संयुज्येत यथाविधि Ms.9.22.

-1 A quality, characte- ristic or property of all substances, one of the seven categories of padārthas of the Vaiśeṣikas, (the number of these properties is 24).

-11 An ingredient or constituent of nature, any one of the three proper- ties belonging to all created things; (these are स्त्व, रजस् and तमस्); गुणत्रयविभागाय Ku.2.4; सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः Bg.14.5; R.3.27.

-12 A wick, cotton thread; नृपदीपो धनस्नेहं प्रजाभ्यः संहरन्नपि । अन्तर- स्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केनचित् ॥ Pt.1.221.

-13 An object of sense, (these are five रूप, रस, गन्ध, स्पर्श, and शब्द); गुणैर्गुणान्स भुञ्जान आत्मप्रद्योतितैः प्रभुः Bhāg.11.3.5.

-14 Repetition, multiplication, denoting 'folds' or 'times', usually at the end of comp. after numerals; आहारो द्विगुणः स्त्रीणां बुद्धिस्तासां चतुर्गुणा । ष़ड्गुणो व्यवसायश्च कामश्चाष्टगुणः स्मृतः ॥ Chāṇ.78; so त्रिणुण; शतगुणीभवति becomes a hundred-fold, अध्यर्धगुणमाहुर्यं बले शौर्ये च केशव Mb.11.2.1.

-15 A secondary element, a subordinate part (opp. मुख्य); न च गुणानुग्रहार्थं प्रधानस्यावृत्तिर्युक्ता ŚB. on MS.12.1.4.

-16 Excess, abundance, superfluity; पराङ्मुखवधं कृत्वा को$त्र प्राप्तस्त्वया गुणः Rām.4.17.16.

-17 An adjective, a word subordinate to another in a sentence.

-18 The substitution of ए, ओ, अर् and अल् for इ, उ, ऋ (short or long) and लृ, or the vowels अ, ए, ओ and अर् and अल्.

-19 (In Rhet.) Quality considered as an inherent property of a Rasa or sentiment. Mammaṭa thus defines गुण. --ये रहस्याङ्गिनो धर्माः शौर्यादय इवात्मनः । उत्कर्ष- हेतवस्ते स्युरचलस्थितयो गुणाः ॥ K. P.8. (Some writers on rhetoric, such as Vāmana, Jagannātha Paṇḍita, Daṇḍin and others, consider Guṇas to be properties both of शब्द and अर्थ, and mention ten varieties under each head. Mammaṭa, however, recognises only three, and, after discussing and criticizing the views of others, says: माधुर्यौजःप्रसादाख्यास्त्रयस्ते न पुनर्दश K. P.8); Ki.17.6.

-2 (In gram. and Mīm.) Property considered as the meaning of a class of words; e. g. grammarians recognise four kinds of the meaning of words; जाति, गुण, किया and द्रव्य, and give गौः, शुक्लः, चलः and डित्थः as in- stances to illustrate these meanings.

-21 (In politics) A proper course of action, an expedient. (The expedi- ents to be used by a king in foreign politics are six:-- 1 सन्धि peace or alliance; 2 विग्रह war; 3 यान march or expedition; 4 स्थान or आसन halt; 5 संश्रय seeking shelter; 6 द्वैध or द्वैधीभाव duplicity; सन्धिर्ना विग्रहो यानमासनं द्वैधमाश्रयः Ak.) see Y.1.346; Ms.7.16; Śi.2.26; R.8.21.

-22 The number 'three' (derived from the three qualities).

-23 The chord of an arc (in geom.).

-24 An organ of sense.

-25 A subordinate dish; Ms. 3.226,233.

-26 A cook.

-27 An epithet of Bhīma as in युधिष्टिरो$पि गुणप्रियः Vas.

-28 Leaving, abandonment.

-29 A multiplier, coefficient (in math.)

-3 Division, subdivision, species, kind.

-31 The peculiar property of letters which are pronounced with external utter- ance (बाह्यप्रयत्न); they are eleven.

-Comp. -अग्ऱ्यम् a principal quality; ˚वर्तिन्; स्वमूर्तिभेदेन गुणाग्ऱ्यवर्तिना पतिः प्रजानामिव सर्गमात्मनः R.3.27.

-अगुणः merit and demerit Ms.3.22;9.331; अनपेक्ष्य गुणागुणौ जनः स्वरुचिं निश्चयतो$नु- धावति Si.16.44.

-अतीत a. freed from all properties, being beyond them; सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते Bg.14.25. (

-तः) the Supreme Being.

-अधिष्ठानकम् the region of the breast where the girdle is fastened.

-अनुबन्धित्वम् connection or association with virtues; गुणा गुणानुबन्धित्वात्तस्य सप्रसवा इव R.1.22.

-अनुरागः love or appreciation of the good qualities of others; गुणा- नुरागादिव सख्यमीयिवान्न बाधते$स्य त्रिगणः परस्परम् Ki.1.11.

-अनुरोधः conformity or suitableness to good qualities.

-अन्तरम् a different (higher) quality; गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः M.1.6.

-अन्वित, -उपपन्न, -युक्त, -संपन्न a. endowed with good qualities, meritorious, worthy, good, excellent.

-अपवादः, -निन्दा disparagement, detraction.

-अभिधानम् A subsidiary injunction; द्रव्योपदेशाद्वा गुणा- भिधानं स्यात् M.8.4.5.

-आकरः 1 'a mine of merits', one endowed with all virtues; सृजति तावदशेषगुणाकरं पुरुषरत्न- मलङ्करणं मुवः Bh.2.92.

-2 N. of Śiva.

-आढ्य a. rich in virtues.

-आत्मन् a. having qualities.

-आधारः 'a receptacle of virtues', a virtuous or meritorious person.

-आश्रय a. virtuous, excellent.

-ईश्वरः 1 the Supreme Being.

-2 the Chitrakūṭa mountain.

-उत्कर्षः excellence of merit, possession of superior qualities.

-उत्कीर्तनम् panegyric, eulogium.

-उत्कृष्ट a. superior in merit; Ms.8.73.

-उपेत a. endowed with good qualities; पुत्रमेवङ्गुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि Ś.1.12.

-ओघः, -घम् su- perior or abundant merits.

-कथनम् extolling, praising.

-2 a condition or state of mind of the hero of a drama to which he is reduced by Cupid.

-कर्तृत्वम् the state of an agent of properties; गुणकर्तृत्वे$पि तथा कर्तेव भवत्युदासीनः Sāṅ. K.2.

-कर्मन् n.

1 an unessential or secondary action.

-2 (in gram.) the secondary or less immediate (i. e. indirect) object of an action; e. g. in the example नेता$श्वस्य स्रुघ्नं स्रुघ्नस्य वा, स्रुघ्नम् is a गुणकर्मन्.

˚विभाग a. distinguishing an action and an attribute.

-कल्पना f. imputing a figurative meaning, one of the modes of interpreting a sentence. According to it an expression may be understood as conveying not what is actually expressed by it but the quality or qualities thereof. e. g. सिंहो देवदत्तः means प्रसह्यकरी देवदत्तः; ŚB. on MS.1.2.1.

-काण्डः a series of subsidiary (details); एवमेक उत्कृष्यमाणः सर्वं गुणकाण्डमुत्कर्षति ŚB. on MS.5. 1.24.

-कार a. productive of good qualities, profit- able, salutary.

(-रः) 1 a cook who prepares side- dishes or any secondary articles of food.

-2 an epithet of Bhīma.

-3 (in math.) the multiplier.

-कीर्तनम्, -श्लाघा, -स्तुतिः f. praise, extolling.

-कृत्यम् the function of a bow-string; गुणकृत्ये धनुषो नियोजिता Ku.4.15.

-गणः a number or series of good qualities; Bhāg.5.3.11.

-गानम् singing of merits, panegyric, praise.

-गृध्नु a.

1 desiring good qualities; ये चान्ये गुणगृध्नवः Bhāg.3.14.2.

-2 possessing enviable or good qualities.

-गृह्य a. appreciating or admiring merits (wherever they may be), attached to merits; appreciative; ननु वक्तृविशेषनिःस्पृहा गुणगृह्या वचने विपश्चितः Ki.2.5.

-गौरी a woman chaste by virtuous conduct; अनृतगिरं गुणगौरि मा कृथा माम् Śi.

-ग्रहणम् appreciating merits.

-ग्रहीतृ, -ग्राहक, -ग्राहिन् a. appreciating the merits (of others); श्रीहर्षो निपुणः कविः परिषदप्येषा गुणग्राहिणी Ratn.1.4; Śi.2.82; Bv.1.9.

-ग्रामः a collection of virtues or merits; गुरुतरगुणग्रामांभोजस्फुटोज्ज्वलचन्द्रिका Bh.3.116; गणयति गुणग्रामम् Gīt.2; Bv.1.13.

-घातिन् a. detractor, envious, censorious.

-ज्ञ a. knowing how to admire or appreciate merits, appreciative; भगवति कमलालये भृशमगुणज्ञासि Mu.2; गुणा गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति H. Pr.47.

-त्रयम्, -त्रितयम् the three constituent proper- ties of nature; i. e. सत्त्व, रजस् and तमस्. ˚आभासः life.

-दोषौ (du.) virtue and vice; ˚कथा; Pt.2.67.

-धर्मः the virtue or duty incidental to the possession of certain qualities.

-निधिः a store of virtues.

-पदी a woman having feet as thin as cords.

-पूगम् great merits; भवद्गुणपूगपूरितम् (श्रवणम्) Śi.9.64.

-प्रकर्षः excellence of merits, great merit; गुणप्रकर्षादुडुपेन शम्भोरलङ्- घ्यमुल्लङ्घितमुत्तमाङ्गम् Mk.4.23.

-भावः being subsidiary to something else; परार्थता हि गुणभावः । ŚB. on MS.4.3.1.

-भोक्तृ a. perceiving the properties of things; निर्गुणं गुणभोक्तृ च Bg.13.14.

-महत् a superior quality.

-मुष्टिः f. a particular method of stringing the bow; cf. पताका वज्रमुष्टिश्च सिंहकर्णस्तथैव च । मत्सरी काकतुण्डी च योजनीया यथा- क्रमम् ॥ Dhanur.84.

-रागः delighting in the merits of others; गुणरागगतां तस्य रूपिणीमिव दुर्गतिम् Ks.2.51.

-राशिः an epithet of Śiva

-लक्षणम् mark or indication of an internal property.

-लयनिका, -लयनी a tent.

-लुब्ध a.

1 desirous of merits.

-2 attached to merits.

-वचनम्, -वाचकः a word which connotes an attribute or quality, an adjective, or substantive used attributively; as श्वेत in श्वेतो$श्वः.

-वादः 1 pointing out good merits.

-2 a statement in a secondary sense; गुणवादस्तु MS. 1.2.1 (Śabara explains this as: गौण एष वादो भवति यत् सम्बन्धिनि स्तोतव्ये सम्बन्ध्यन्तरं स्तूयते । ŚB. on ibid.).

-3 a statement contradictory to other arguments; Madhu- sūdana.

-विवेचना discrimination in appreciating the merits of others, a just sense of merit.

-विशेषाः external organs, mind and spiritual ignorance; परस्पर- विलक्षणा गुणविशेषाः (बाह्येन्द्रियमनो$हङ्काराश्च) Sāṅ. K.36.

-षः a different property.

-वृक्षः, -वृक्षकः a mast or a post to which a ship or boat is fastened.

-वृत्तिः f.

1 a secondary or unessential condition or relation (opp. मुख्यवृत्ति).

-2 the character or style of merits.

-वैशेष्यम् pre-eminence of merit; अन्योन्यगुणवैशेष्यान्न किंचिदतिरिच्यते Ms.9.296.

-शब्दः an adjective.

-संख्यानम् 'enumeration of the three essential qualities', a term applied to the Sāṅkhya (including the Yoga) system of philosophy; ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः प्रोच्यते गुणसंख्याने Bg.18.19.

-संगः 1 association with qualities or merits.

-2 attach- ment to objects of sense or worldly pleasures.

-संग्रहः a collection of merits or properties; कथं गुणज्ञो विरमेद्विना पशुं श्रीर्यत्प्रवव्रे गुणसंग्रहेच्छया Bhāg.4.2.26.

-संपद् f. ex- cellence or richness of merits, great merit, perfection; गुणसंपदा समधिगम्य Ki.5.24.

-सागरः 1 'an ocean of merit, a very meritorious man.

-2 an epithet of Brahmā.

-हीन a.

1 void of merit', meritless; काममामरणात्तिष्ठेद्- गृहे कन्यर्तुमत्यपि । न चैवैनां प्रयच्छेत्तु गुणहीनाय कर्हिचित् Ms.9. 89.

-2 poor (as food).

यमित a. [यम्-णिच्-क्त]

1 Restrained, curbed, checked.

-2 Tied, held together; स्कन्धे स्रंसिनि चैकहस्तयमिताः पर्याकुला मूर्धजाः Ś1.29.

स्रंसिन् a. (

-नी f.) [स्रंस्-णिनि]

1 Falling or slipping down, hanging down, bring loosened, giving way; बन्धे स्रंसिनि चैकहस्तयमिताः पर्याकुला मूर्धजाः Ś.1.29.

-2 Depending, pendulous, hanging loosely.

-3 Miscarrying.

हलम् [हल् घञर्थे करणे क]

1 A plough; वहसि वपुषि विशदे वसनं जलदाभम् । हलहतिभीतिमिलितयमुनाभम्; or हलं कलयते Gīt.1.

-2 Deformity, ugliness; ततो मया रूपगुणैरहल्या स्त्री विनिर्मिता । हलं नामेह वैरूप्यं हल्यं तत्प्रभवं भवेत् ॥ Rām.7.3. 22.

-3 Hindrance.

-4 Quarrel.

-Comp. -अभः a pie- bald horse.

-आयुधः 1 an epithet of Balarāma.

-2 N. of the author of अभिधान-रत्नमाला.

-ककुद् f. the projecting beam of the plough.

-गोलकः a kind of insect; फलं वा मूलकं हृत्वा अपूपं वा पिपीलिकाः । चोरयित्वा च निष्पावं जायते हलगो- लकः ॥ Mb.13 111.1 (com. हलगोलकः दीर्घपुच्छो गोलरूपी कीटविशेषः).

-दण्डः the shaft or pole of a plough.

-धर, -भृत् m.

1 a ploughman.

-2 N. of Balarāma; केशव धृतहलधररूप जय जगदीश हरे Gīt.1; अंसन्यस्ते सति हलभृतो मेचके वाससीव Me.61.

-भूतिः, -भृतिः f. ploughing, agriculture, husbandry.

-मार्गः a furrow.

-मुखम् a ploughshare,

-वाहा a particular landmeasure.

-सीरः a ploughshare.

-हति f.

1 striking or drawing along with a plough.

-2 ploughing.

m. the plant Curcuma xanthorrhiza L. ;

ifc. (cf. tri-shaptá, tri-saptá) andﾠ in comp. for saptán, seven;