करवारक

कृ I. 5 U. (कृणोति-कृणुते) To hurt, injure, kill. -II. 8 U. (करोति-कुरुते, चकार-चक्रे, अकार्षीत्-अकृत; कर्तुम्, करिष्यति-ते कृत)

1 To do (in general); तात किं करवाण्यहम्

-2 To make; गणिकामवरोधमकरोत् Dk; नृपेण चक्रे युवराजशब्दभाक् R.3.35; युवराजः कृतः &c.

-3 To manufacture, shape, prepare; कुम्भकारो घटं करोति; कटं करोति &c.

-4 To build, create; गृहं कुरु; सभां कुरु मदर्थे भोः.

-5 To produce, cause, engender; रतिमुभयप्रार्थना कुरुते Ś.2.1.

-6 To form, arrange; अञ्जलिं करोति; कपोतहस्तकं कृत्वा.

-7 To write, compose; चकार सुमनोहरं शास्त्रम् Pt.1.

-8 To perform, be engaged in; पूजां करोति.

-9 To tell, narrate; इति बहुविधाः कथाः कुर्वन् &c.

-1 To carry out, execute, obey; एवं क्रियते युष्मदादेशः Māl.1; or करिष्यामि वचस्तव or शासनं मे कुरुष्व &c.

-11 To bring about, accomplish, effect; सत्सं- गतिः कथय किं न करोति पुंसाम् Bh.2.23.

-12 To throw or let out, discharge, emit; मूत्रं कृ to discharge urine, make water; so पुरीषं कृ to void excrement.

-13 To assume, put on, take; स्त्रीरूपं कृत्वा; नानारूपाणि कुर्वाणः Y.3. 162.

-14 To send forth, utter; मानुषीं गिरं कृत्वा, कलरवं कृत्वा &c.

-15 To place or put on (with loc.); कण्ठे हारम- करोत् K.212; पाणिमुरसि कृत्वा &c.

-16 To entrust (with some duty), appoint; अध्यक्षान् विविधान्कुर्यात्तत्र तत्र विपश्चितः Ms.7.81.

-17 To cook (as food) as in कृतान्नम्.

-18 To think, regard, consider; दृष्टिस्तृणीकृतजगत्त्रयसत्त्वसारा U.6. 19.

-19 To take (as in the hand); कुरु करे गुरुमेकमयोघनं N.4.59.

-2 To make a sound, as in खात्कृत्य, फूत्कृत्य भुङ्क्ते; so वषट्कृ, स्वाहाकृ &c.

-21 To pass, spend (time); वर्षाणि दश चक्रुः spent; क्षणं कुरु wait a moment.

-22 To direct towards, turn the attention to, resolve on; (with loc. or dat.); नाधर्मे कुरुते मनः Ms.12.118; नगरगमनाय मतिं न करोति Ś.2.

-23 To do a thing for another (either for his advantage or injury); प्राप्ताग्निनिर्वापणगर्वमम्बु रत्नाङ्- कुरज्योतिषि किं करोति Vikr.1.18; यदनेन कृतं मयि, असौ किं मे करिष्यति &c.

-24 To use, employ, make use of; किं तया क्रियते धेन्वा Pt.1.

-25 To divide, break into parts (with adverbs ending in धा); द्विधा कृ to divide into two parts; शतधा कृ, सहस्रधा कृ &c.

-26 To cause to become subject to, reduce completely to (a particular condition, with adverbs ending in सात्); आत्मसात् कृ to subject or appropriate to oneself; दुरितैरपि कर्तुमात्मसात्प्रयतन्ते नृपसूनवो हि यत् R.8.2; भस्मसात् कृ to reduce to ashes.

-27 To appropriate, secure for oneself.

-28 To help, give aid.

-29 To make liable.

-3 To violate or outrage (as a girl).

-31 To begin.

-32 To order.

-33 To free from.

-34 To proceed with, put in practice.

-35 To worship, sacrifice.

-36 To make like, consider equal to, cf. तृणीकृ (said to be Ātm. only in the last 1 senses).

-37 To take up, gather; आदाने करोतिशब्दः Ms.4.2.6; यथा काष्ठानि करोति गोमयानि करोति इति आदाने करोतिशब्दो भवति एवमिहापि द्रष्टव्यम् ŚB. on MS.4.2.6. This root is often used with nouns, adjectives, and indeclinables to form verbs from them, somewhat like the English affixes 'en' or '(i) fy', in the sense of 'making a person or thing to be what it previously is not'; e. g. कृष्णीकृ to make that which is not already black, black, i. e. bla- cken; so श्वेतीकृ to whiten; घनीकृ to solidify; विरलीकृ to rarefy &c. &c. Sometimes these formations take place in other senses also; e. g. क्रोडीकृ 'to clasp to the bosom', embrace; भस्मीकृ to reduce to ashes; प्रवणीकृ to incline, bend; तृणीकृ to value as little as straw; मन्दीकृ to slacken, make slow; so शूलीकृ to roast on the end of pointed lances; सुखीकृ to please' समयाकृ to spend time &c. N. B.- This root by itself admits of either Pada; but it is Ātm. generally with prepositions in the following senses:--(1) doing injury to; (2) censure, blame; (3) serving; (4) outraging, acting violently or rashly; (5) preparing, changing the condition of, turning into; (6) reciting; (7) employing, using; see P.I.3.32 and गन्धनावक्षेपणसेवनसाहसिक्यप्रतियत्नप्रकथनोपयोगेषु कृञः ''Stu- dents' Guide to Sanskrit Composition" <?>338. Note. The root कृ is of the most frequent application in Sans- krit literature, and its senses are variously modified, or almost infinitely extended, according to the noun with which the root is connected; e. g. पदं कृ to set foot (fig. also); आश्रमे पदं करिष्यसि Ś.4.19; क्रमेण कृतं मम वपुषि नव- यौवनेन पदम् K.141; मनसा कृ to think of, meditate; मनसि कृ to think; दृष्ट्वा मनस्येवमकरोत् K.136; or to resolve or determine; सख्यम्, मैत्रीं कृ to form friendship with; अस्त्राणि कृ to practise the use of weapons; दण्डं कृ to inflict punishment; हृदये कृ to pay heed to; कालं कृ to die; मतिं-बुद्धिं कृ to think of, intend, mean; उदकं कृ to offer libations of water to manes; चिरं कृ to delay; दर्दुरं कृ to play on the lute; नखानि कृ to clean the nails; कन्यां कृ to outrage or violate a maiden; विना कृ to separate from, to be abandoned by, as in मदनेन विनाकृता रतिः Ku.4.21; मध्ये कृ to place in the middle, to have reference to; मध्येकृत्य स्थितं क्रथकौशिकान् M.5.2; वेशे कृ to win over, place in subjection, subdue; चमत्कृ to cause surprise; make an exhibition or a show; सत्कृ to honour, treat with respect; तिर्यक्कृ to place aside. -Caus. (कारयति-ते) To cause to do, perform, make, execute &c.; आज्ञां कारय रक्षोभिः Bk.8.84; भृत्यं भृत्येन वा कटं कारयति Sk. -Desid. (चिकीर्षति- ते) To wish to do &c.; Śi.14.41.

कृष्ण a. [कृष्-नक्]

1 Black, dark, dark-blue.

-2 Wicked, evil; मनो गुणान्वै सृजते बलीयस्ततश्च कर्माणि विलक्षणानि । शुक्लानि कृष्णान्यथ लोहितानि तेभ्यः सवर्णाः सृतयो भवन्ति ॥ Bhāg. 11.23.44.

-ष्णः 1 The black colour.

-2 The black antelope; Bhāg.1.35.19.

-3 A crow.

-4 The (Indian) cuckoo.

-5 The dark half of a lunar month (from full to new moon); Bg.8.25.

-6 The Kali age.

-7 Viṣṇu in his eighth incarnation, born as the son of Vasudeva and Devakī. [Kṛiṣna is the most celebrated hero of Indian mythology and the most popular of all the deities. Though the real son of Vasu- deva and Devakī and thus a cousin of Kaṁsa, he was, for all practical purposes, the son of Nanda and Yaśodā, by whom he was brought up and in whose house he spent his childhood. It was here that his divine character began to be gradually discovered, when he easily crushed the most redoubtable demons, such as Baka, Pūtanā &c., that were sent to kill him by Kaṁsa, and performed many other feats of surpri- sing strength. The chief companions of his youth were the Gopis or wives of the cowherds of Gokula, among whom Rādhā was his special favourite (cf. Jayadeva's Gitagovinda). He killed Kaṁsa, Naraka, Keśin, Ariṣṭa and a host of other powerful demons. He was a particular friend of Arjuna, to whom he acted as charioteer in the great war, and his staunch support of the cause of the Pāṇḍavas was the main cause of the overthrow of the Kauravas. On several critical occasions, it was Kṛiṣṇa's assistance and inventive mind that stood the Pāṇḍavas in good stead. After the general destruction of the Yādavas at Prabhāsa, he was killed unintentionally by a hunter named Jaras who shot him with an arrow mistaking him at a distance for a deer. He had more than 16 wives, but Rukmiṇi and Satyabhāmā, (as also Rādhā) were his favourites. He is said to have been of dark-blue or cloud-like colour; cf. बहिरिव मलिनतरं तव कृष्ण मनो$पि भविष्यति नूनं Gīt.8. His son was Pradyumna].

-8 N. of Vyāsa, the reputed author of the Mahābhārata; कुतः सञ्चोदितः कृष्णः कृतवान्संहितां मुनिः Bhāg.1.4.3.

-9 N. of Arjuna.

-1 Aloe wood.

-11 The Supreme spirit.

-12 Black pepper.

-13 Iron.

-14 A Śūdra; कृष्णस्तु केशवे व्यासे कोकिले$र्जुनकाकयोः । शूद्रे तामिस्रपक्षे$ग्निकलिनीलगुणेषु च ॥ Nm.

-15 The marking nut (भल्लातक); विरक्तं शोध्यते वस्त्रं न तु कृष्णोपसंहितम् Mb.12.291.1.

-ष्णा 1 N. of Drau- padī, wife of the Pāṇḍavas; तेजो हृतं खलु मयाभिहतश्च मत्स्यः सज्जीकृतेन धनुषाधिगता च कृष्णा Bhāg.1.15.7; प्रविश्य कृष्णासदनं महीभुजा Ki.1.26.

-2 N. of a river in the Dec- can that joins the sea at Machhalipaṭṭaṇa.

-3 A kind of poisonous insect.

-4 N. of several plants.

-5 A grape.

-6 A kind of perfume.

-7 An epithet of Durgā Bhāg.4.6.7.

-8 One of the 7 tongues of fire.

-9 N. of the river Yamunā; विलोक्य दूषितां कृष्णां कृष्णः कृष्णाहिना विभुः Bhāg.1.16.1.

-ष्णी A dark night; रिणक्ति कृष्णीर- रुषाय पन्थाम् Rv.7.71.1.

-ष्णम् 1 Blackness, darkness (moral also); शुक्रा कृष्णादजनिष्ट श्वितीची Rv.1.123.9.

-2 Iron.

-3 Antimony.

-4 The black part of the eye.

-5 Black pepper.

-6 Lead.

-7 An inauspicious act.

-8 Money acquired by gambling.

-Comp. -अगुरु n. a kind of sandal-wood.

-अचलः an epithet of the moun- tain Raivataka.

-अजिनम् the skin of the black ante- lope.

-अध्वन्, -अर्चिस् m. an epithet of fire; cf. कृष्ण- वर्त्मन्.

-अयस्, n.

-अयसम्, -आमिषम् iron, crude or black iron. -कृष्णायसस्येव च ते संहत्य हृदयं कृतम् Mb.5.135. 1; वाचारम्भणं विकारो नामधेयं कृष्णायसमित्येव सत्यम् Ch. Up. 6.1.6.

-अर्जकः N. of a tree.

-अष्टमी, -जन्माष्टमी the 8th day of the dark half of Śrāvaṇa when Kṛiṣṇa, was born; also called गोकुलाष्टमी.

-आवासः the holy fig-tree.

-उदरः a kind of snake.

-कञ्चुकः a kind of gram.

-कन्दम् a red lotus.

-कर्मन् a. of black deeds, criminal, wicked, depraved, guilty, sinful.

-काकः a raven.

-कायः a buffalo.

-काष्ठम् a kind of sandal-wood, agallochum.

-कोहलः a gambler.

-गङ्गा the river कृष्णावेणी.

-गति fire; ववृधे स तदा गर्भः कक्षे कृष्णगतिर्यथा Mb.13.85.56; आयोघने कृष्णगतिं सहायम् R.6.42.

-गर्भाः (f. pl.)

1 the pregnant wives of the demon Kṛiṣṇa; यः कृष्णगर्भा निरहन्नृजिश्वना Rv.1.11.1.

-2 waters in the interiors of the clouds.

-गोधा a kind of poisonous insect.

-ग्रीवः N. of Śiva.

-चञ्चुकः a kind of pea.

-चन्द्रः N. of Vasudeva.

-चर a. what formerly belonged to Kṛiṣṇa.

-चूर्णम् rust of iron, iron-filings.

-च्छविः f.

1 the skin of the black antelope.

-2 a black cloud; कृष्णच्छविसमा कृष्णा Mb.4.6.9.

-ताम्रम् a kind of sandal wood.

-तारः 1 a species of antelope.

-2 an antelope (in general)

-तालु m. a kind of horse having black palate; cf. शालिहोत्र of भोज, 67.

-त्रिवृता N. of a tree.

-देहः a large black bee.

-धनम् money got by foul means.

-द्वादशी the twelfth day in the dark half of Āṣaḍha.

-द्वैपायनः N. of Vyāsa; तमहमरागमकृष्णं कृष्णद्वैपायनं वन्दे Ve.1.4.

-पक्षः 1 the dark half of a lunar month; रावणेन हृता सीता कृष्णपक्षे$- सिताष्टमी Mahān.

-2 an epithet of Arjuna;

-पदी a female with black feet,

-पविः an epithet of Agni.

-पाकः N. of a tree (Mar. करवंद).

-पिङ्गल a. dark-brown. (

-ला) N. of Durgā.

-पिण्डीतकः (-पिण्डीरः) N. of a tree (Mar. काळा गेळा).

-पुष्पी N. of a tree (Mar. काळा धोत्रा).

-फलः (-ला) N. of a tree (Mar. काळें जिरें).

-बीजम् a watermelon.

-भस्मन् sulphate of mecury.

-मृगः the black antelope; शृङ्गे कृष्णमृगस्य वामनयनं कण्डूयमानां मृगीम् Ś.6.17.

-मुखः, -वक्त्रः, -वदनः the black-faced monkey.

-मृत्तिका 1 black earth.

-2 the gunpowder.

-यजुर्वेदः the Taittirīya or black Yajurveda.

-यामः an epithet of Agni; वृश्चद्वनं कृष्णयामं रुशन्तम् Rv.6.6.1.

-रक्तः dark-red colour.

-रूप्य =

˚चर q. v.

-लवणम् 1 a kind of black salt.

-2 a factitious salt.

-लोहः the loadstone.

-वर्णः 1 black colour.

-2 N. of Rāhu.

-3 a Śūdra; विडूरुङ्घ्रिश्रितकृष्णवर्णः Bhāg.2.1.37.

-वर्त्मन् m.

1 fire; श्रद्दधे त्रिदशगोपमात्रके दाहशक्तिमिव कृष्णवर्त्मनि R.11.42; Ms.2.94.

-2 N. of Rāhu.

-3 a low man, profligate, black-guard.

-विषाणा Ved. the horns of the black antelope.

-वेणी N. of a river.

-शकुनिः a crow; Av.19.57.4.

-शारः, -सारः, -सारङ्गः the spotted antelope; कृष्णसारे ददच्चक्षुस्त्वयि चाधिज्यकार्मुके Ś.1.6; V.4.31; पीयूषभानाविव कृष्णसारः Rām. Ch.1.3.

-शृङ्गः a buffalo.

-सखः, -सारथिः an epithet of Arjuna. (

-खी) cummin seed (Mar. जिरें).

-स्कन्धः N. of a tree (Mar. तमाल).

खण्ड a. [खण्ड्-घञ्]

1 Broken, divided, torn asunder; ˚देवकुलम् Pt.2 a temple in ruins.

-2 Having chasms, gaps or breaks.

-3 Defective, deficient.

-ण़्डः, -ण्डम् 1 A break, chasm, gap, fissure, fracture.

-2 A piece, part, fragment, portion; दिवः कान्तिमत्खण्डमेकम् Me.3; काष्ठ˚, मांस˚ &c.

-3 A section of a work, chapter.

-4 A multi- tude, an assemblage, group; छित्त्वा कर्पूरखण्डान्वृतिमिह कुरुते कोद्रवाणां समन्तात् Bh.2.1; तरुखण्डस्य K.23; Māl.5.23, 8.1.

-5 A term in an equation.

-6 A continent.

-ण्डः 1 Candied sugar.

-2 A flaw in a jewel.

-ण्डम् 1 A kind of salt.

-2 A sort of sugar-cane. (In comp.

-खण्ड means 'partial', 'incomplete').

-Comp. -अभ्रम् 1 scattered clouds.

-2 the impression of the teeth in amorous sports; खण्डाभ्रमभ्रवेशे स्यात् तथा दन्तक्षतान्तरे Medinī.

-आलिः 1 a measure of oil.

-2 a pond or lake.

-3 a woman whose husband has been guilty of infidelity.

-इन्दुः the crescent moon. ˚मण्डनः the god Śiva; खण्डे- न्दुमण्डनाचार्यां मण्डनत्वमखण्डितम् Rāj. T. 1.28.

-कथा a short tale.

-कर्णः 1 a kind of bulbous plant.

-2 sweet potato.

-काव्यम् a small poem, such as the मेघदूत; it is thus defined: खण्डकाव्यं भवेत् काव्यस्यैकदेशानुसारि च S. D. 564.

-जः a kind of sugar.

-तालः (in music) a kind of measure.

-धारा scissors.

-परशुः 1 an epithet of Śiva. महश्वर्यं लीलाजनितजगतः खण्डपरशोः G. L.1; येनानेन जगत्सु खण्डपरशुर्देवो हरः ख्याप्यते Mv.2.33.

-2 an epithet of Parasurāma, son of Jamadagni.

-3 an epithet of Viṣṇu.

-पशुः 1 N. of Śiva.

-2 of Parasurāma.

-3 of Rāhu.

-4 an elephant with a broken tusk.

-पालः a confectioner.

-प्रलयः 1 a partial destruction of the universe in which all the spheres beneath Svarga are dissolved in one common ruin.

-2 a quarrel.

-फलम् canned fruit; Gaṇeśa. P.1.147-57.

-मण्डल a. gibbous, not full or round. (

-लम्) the segment of a circle.

-मोदकः a kind of sugar.

-लवणम् a kind of salt.

-विकारः sugar.

-शर्करा candied sugar; दधिमण्डोदका दिव्याः खण्डशर्करवालुकाः Mb. 12.284.44.

-शीला a loose woman, an unchaste wife.

गुप् I. 1 P. (गोपायति, गोपायित or गुप्त)

1 To guard, protect, defend, watch over; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानम् Mb.; जुगोपात्मानमत्रस्तः R.1.21; जुगोप गोरूपधरामिवोर्विम् 2.3; Bk.17.8.

-2 To hide, conceal; किं वक्षश्चरणानति- व्यतिकरव्याजेन गोपाय्यते Amaru.26; see गुप्त. -II. 1 Ā. जुगुप्सते strictly desid. of गुप्)

1 To despise, shun, abhor, detest, censure; (with abl. sometimes acc. also); पापाज्जुगुप्सते Sk.; किं त्वं मामजुगुप्सिष्ठाः Bk.15.19; Y.3. 296.

-2 To hide, conceal (गोपते in this sense). -III. 4 P. (गुप्यति) To be confused or disturbed. -IV. 1 U. (गोपयति-ते)

1 To shine.

-2 To speak.

-3 To conceal; तव गोप्यते किमिव Śi.9.59;11.34; (the following stanza from कविरहस्य illustrates the root in its dif- ferent conjugations:-- गोपायति क्षितिमिमां चतुरब्धिसीमां पापा- ज्जुगुप्सत उदारमतिः सदैव । वित्तं न गोपयति यस्तु वणीयकेम्यो धीरो न गुप्यति महत्यपि कार्यजाते ॥)

निधन a. [निवृत्तं धनं यस्मात्; Uṇ.2.81] Poor, indi- gent; अहो निधनता सर्वापदामास्पदम् Mk.1.14.

-नः, नम् 1 Destruction, annihilation, death, loss; स्वधर्मे निधनं श्रेयः Bg.3.35; म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि करवालम् Gīt.1; कल्पान्ते- ष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनम् Bh.2.16; Pt.1.21; 5.95.

-2 The concluding passage at the end of a Sāman sung in chorus, the fifth of the five parts of Sāman; लोकेषु पञ्चविधं सामोपासीत...... द्यौर्निधनम् Ch. Up.2. 2.1.

-3 The finale (in music).

-4 N. of the eighth lunar mansion.

-5 Conclusion, end, termination; अस्य वाक्यस्य निधने प्रादुरासीच्छिवो$निलः Mb.6.119.38.

-6 Ved. Residence; receptacle.

-नः The head of a family.

-नम् Family, race.

-Comp. -कारिन् a. fatal, destructive.

-क्रिया a funeral ceremony.

पुष् 1, 4, 9 P. (पोषति, पुष्यति, पुष्णाति, पुष्ट or पुषित)

1 To nourish, foster, rear, bring up, nurture; तेनाद्य वत्समिव लोकममुं पुषाण Bh.2.46; पुष्णामि चौषधीः सर्वाः Bg.15. 13; Bk.3.13;17.32.

-2 To support, maintain, bear,

-3 To cause to thrive or grow, unfold, develop, bring into relief; पुपोष लावण्यमयान् विशेषान् Ku.1.25; R.3.32; न तिरोधीयते स्थायी तैरसौ पुष्यते परम् S. D.3.

-4 To increase, augment further, promote, enhance; पञ्चानामपि भूताना- मुत्कर्षं पुपुषुर्गुणाः R.4.11;9.5.

-5 To get, possess, have, enjoy; विमुक्तः संकल्पः किमभिलषितं पुष्यति न ते Bh.3.34.

-6 To show, exhibit, bear, display; वपुरभिनवमस्याः पुष्यति स्वां न शोभाम् Ś.1.19; Ku.7.18,78; R.16.58; 18.32; न हीश्वरव्याहृतयः कदाचित् पुष्णन्ति लोके विपरीतमर्थम् Ku.3.63; सूर्यापाये न खलु कमलं पुष्यति स्वामभिख्याम् Me.82.

-7 To be increased or nourished, thrive, prosper.

-8 To magnify, extol.

-9 To bud, bloom, blossom; पुष्यत्- पुष्करवासितस्य पयसो गण्डूषसंक्रान्तयः U.3.16. Māl.9.34.

-1 To share, divide.

-11. To shine, beam, gleam; साधु साध्विति संहृष्टाः पुष्यमाणैरिवाननैः Mb.12.58.26. -Caus. or 1 U. (पोषयति-ते)

1 To nourish, bring up, maintain &c.

-2 To increase, promote.

-3 To take care of, provide for.

-4 To put on, wear.

पुष् a.

1 Nourishing.

-2 Showing, displaying; योषितामतिमदेन जुघूर्णुर्विभ्रमातिशयपुंषि वपूंषि Śi.1.32.

पुष्करम् [पुष्कं पुष्टिं राति, रा-क; cf. Uṇ.4.4]

1 A blue lotus; Nelumbium speciosum; ताः कान्तैः सह करपुष्करे- रिताम्बुव्यात्युक्षीमभिसरणग्लहामदीव्यन् Śi.8.32.

-2 The tip of an elephant's trunk; आलोकपुष्करमुखोल्लसितैरभीक्ष्णमुक्षां- बभूवुरभितो वपुरम्बुवर्षैः Śi.5.3.

-3 The skin of a drum, i. e. the place where it is struck; पुष्करेष्वाहतेषु Me.68; R.17.11.

-4 The blade of a sword; क्रोधेनान्धाः प्राविशन् पुष्कराणि Śi.18.17.

-5 The sheath of a sword.

-6 An arrow.

-7 Air, sky, atmosphere; पुष्करं पूरयामासुः सिंह- नादेन भूयसा Śiva B.18.5.

-8 A cage.

-9 Water.

-1 Intoxication.

-11 The art of dancing.

-12 War. battle.

-13 Union.

-14 N. of a celebrated place of pilgrimage in the district of Ajmere.

-15 The bowl of a spoon.

-16 A part, portion.

-17 The tip of the elephant's trunk; Mātaṅga L.2.2;3.1;5.8;6.9.

-रः 1 A lake, pond; पुष्करे दुष्करं वारि... Jyotistattvam.

-2 A kind of serpent.

-3 A kind of drum, kettle- drum; अवादयन् दुन्दुभींश्च शतशश्चैव पुष्करान् Mb.6.43.13.

-4 The sun.

-5 An epithet of a class of clouds said to cause dearth or famine; Me.6. (v. l. पुष्कल); तदीया- स्तोयदेष्वद्य पुष्करावर्तकादिषु । अभ्यस्यन्ति तटाघातम् Ku.2.5.

-6 An epithet of Kṛiṣṇa.

-7 An epithet of Śiva.

-8 The Sārasa bird.

-9 An inauspicious conjunction of planets.

-रः, -रम् N. of one of the seven great divisions of the universe.

-Comp. -अक्षः an epithet of Viṣṇu; ध्वजाग्रे पुष्कराक्षस्य तार्क्ष्यः संनिहितो$भवत् Bm.2.18.

-आख्यः, -आह्वः the (Indian) crane.

-आवर्तकः an epithet of a class of clouds said to cause dearth or famine; जातं वंशे भुवनविदिते पुष्करावर्तकानाम् Me.6; Ku.2.5, Ve.3.2.

-तीर्थः N. of a sacred bathing-place; see पुष्कर above.

-नाभः an epithet of Viṣṇu.

-पत्रम् a lotus-leaf.

-प्रियः wax.

-बीजम् lotus-seed.

-विष्टरः the god Brahmā; जगाम लोकं स्वमखण्डितोत्सवं समीडितः पुष्करविष्टरादिभिः Bhāg. 3.19.31.

-व्याघ्रः an alligator.

-शिखा the root of a lotus.

-सारी a kind of writing; L. V.

-स्थपतिः an epithet of Śiva.

-स्रज् f. a garland of lotuses. -m. (du.) N. of the two Aśvinīkumāras.

पुष्प् 4 P. (पुष्प्यति) To open, blow, expand, bloom; पुष्प्यत्पुष्करवासितस्य पयसः U.3.16.

प्रजातिः f.

1 Procreation, production, propagation; प्रजातिश्च स्वाध्यायप्रवचने च T. Up.1.9.1; अथापि काममेतं ते प्रजात्यै करवाण्यलम् Bhāg.3.14.21.

-2 Delivery.

-3 Pro- creative power.

-4 Travail, labour.

फलम् [फल्-अच्]

1 Fruit (fig. also) as of a tree; उदेति पूर्वं कुसुमं ततः फलम् Ś.7.3; R.4.43;1.49.

-2 Crop, produce; कृषिफलम् Me.16.

-3 A result, fruit, consequence, effect; अत्युत्कटैः पापपुण्यैरिहैव फलमश्नुते H.1.8; फलेन ज्ञास्यसि Pt.1; न नवः प्रभुराफलोदयात् स्थिरकर्मा विरराम कर्मणः R.8.22;1.33; अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् Bg.18.12.

-4 (Hence) Reward, recompense, meed, retribution (good or bad); फलमस्योपहासस्य सद्यः प्राप्स्यसि पश्य माम् R.12.37.

-5 A deed, act (opp. words); ब्रुवते हि फलेन साधवो न तु कण्ठेन निजोपयोगिताम् N.2.48 'good men prove their usefulness by deeds, not by words'.

-6 Aim, object, purpose; परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः Pt.1.43; किमपेक्ष्य फलम् Ki.2.21, 'with what object in view; Me.56.

-7 Use, good, profit, advantage; जगता वा विफलेन किं फलम् Bv.2.61.

-8 Profit or interest on capital.

-9 Progeny, offspring; तस्यापनोदाय फलप्रवृत्तावुपस्थितायामपि निर्व्यपेक्षः (त्यक्षामि) R.14.39.

-1 A kernel (of a fruit).

-11 A tablet or board (शारिफल).

-12 A blade (of a sword).

-13 The point or head of an arrow, dart &c.; barb; आरामुखं क्षुरप्रं च गोपुच्छं चार्धचन्द्रकम् । सूचीमुखं च भल्लं च वत्सदन्तं द्विभल्लकम् ॥ कर्णिकं काकतुण्डं च तथान्यान्यप्यनेकशः । फलानि देशभेदेन भवन्ति बहुरूपतः ॥ Dhanur.64-5; फलयोगमवाप्य सायकानाम् Ms.7.1; Ki.14.52.

-14 A shield.

-15 A testicle; अकर्तव्यमिदं यस्माद् विफलस्त्वं भविष्यसि Rām.1.48.27.

-16 A gift.

-17 The result of a calculation (in Math.)

-18 Product or quotient.

-19 Menstrual discharge.

-2 Nutmeg.

-21 A ploughshare.

-22 Loss, disadvantage.

-23 The second (or third) term in a rule-of-three sum.

-24 Correlative equation.

-25 The area of a figure.

-26 The three myrobalans (त्रिफला).

-27 A point on a die.

-28 Benefit, enjoyment; ईश्वरा भूरिदानेन यल्लभन्ते फलं किल Pt.2.72.

-29 Compensation; यावत् सस्यं विनश्येत् तु तावत् स्यात् क्षेत्रिणः फलम् Y.2.161.

-3 A counterpart (प्रतिबिम्ब); तन्मायाफलरूपेण केवलं निर्विकल्पितम् Bhāg.11.24.3.

-31 Shoulder-blade; तस्यां स फलके खड्गं निजघान ततो$ङ्गदः Rām.6.76.1.

-Comp. -अदनः = फलाशनः q. v.; a parrot.

-अधिकारः a claim for wages.

-अध्यक्षः Mimu- sops Kauki (Mār. खिरणी).

-अनुबन्धः succession or sequence of fruits or results.

-अनुमेय a. to be inferred from the results or consequences; फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव R.1.2.

-अनुसरणम् 1 rate of profits.

-2 following or reaping consequences.

-अन्तः a bamboo.

-अन्वेषिन् a. seeking for reward or recompense (of actions).

-अपूर्वम् The mystic power which produces the consequences of a sacrificial act.

-अपेक्षा expectation of the fruits or consequences (of acts), regard to results.

-अपेत a. useless, unfertile, unpro- ductive.

-अम्लः a kind of sorrel. (

-म्लम्) tamarind. ˚पञ्चकम् the five sour fruits; bergumot (जम्बीर), orange (नारिङ्ग), sorrel (आम्लवेतस), tamarind (चिञ्चा) and a citron (मातुलुङ्ग, Mar. महाळुंग).

-अशनः a parrot.

-अस्थि n. a cocoa-nut.

-आकाङ्क्षा expectation of (good) re- sults; see फलापेक्षा.

-आगमः 1 production of fruits, load of fruits; भवन्ति नम्रास्तरवः फलागमैः Ś.5.12.

-2 the fruit season, autumn.

-आढ्य a. full of or abounding in fruits. (

-ढ्या) a kind of plantain.

-आरामः a fruit- garden, orchard.

-आसक्त a.

1 fond of fuits.

-2 attach- ed to fruits, fond of getting fruit (of actions done).

-आसवः a decoction of fruit.

-आहारः feeding or living on fruits, fruit-meal.

-इन्द्रः a species of Jambū (Rājajambū).

-उच्चयः a collection of fruits.

-उत्तमा 1 a kind of grapes (having no stones).

-2 = त्रिफला.

-उत्पत्तिः f.

1 production of fruit.

-2 profit, gain. (

-त्तिः) the mango tree (sometimes written फलोत्पति in this sense).

-उत्प्रेक्षा a kind of comparison.

-उदयः 1 ap- pearance of fruit, production of results or consequences, attainment of success or desired object; आफलोदयकर्मणाम् R.1.5;8.22.

-2 profit, gain.

-3 retribution, punishment.

-4 happiness, joy.

-5 heaven.

-उद्गमः appear- ance of fruits; भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमैः Ś.5.12 (v. l.).

-उद्देशः regard to results; see फलापेक्षा.

-उन्मुख a. about to give fruit.

- उपगम a. bearing fruit.

-उपजीविन् a. living by cultivating or selling fruits.

-उपभोगः 1 enjoyment of fruit.

-2 partaking of reward.

-उपेत a. yielding fruit, fruitful, fortile.

-काम a. one who is desirous of fruit; धर्मवाणिजका मूढा फलकामा नराधमाः । अर्चयन्ति जगन्नाथं ते कामं नाप्नुवन्त्युत ॥ (मल. त. Śabda. ch.)

-कामना desire of fruits or consequences.

-कालः fruit- season.

-केसरः the cocoanut tree.

-कोशः, -षः, कोशकः the scrotum (covering of the testicles).

-खण्डनम् frustration of fruits or results, disappointment.

-खेला a quail.

-ग्रन्थः (in astrol.) a work describing the effects of celestial phenomena on the destiny of men; Bṛi. S.

-ग्रहः deriving benefit or advantage.

-ग्रही, -ग्राहिन् a. (also फलेग्रहि and फलेग्राहिन्) fruitful, yielding or bearing fruit in season; श्लाध्यतां कुलमुपैति पैतृकं स्यान्मनोरथतरुः फलेग्रहिः Kir. K.3.6; Māl.9.39; भूष्णुरात्मा फलेग्रहिः Ait. Br. (शुनःशेप legend); फलेग्रहीन् हंसि वनस्पतीनाम् Bk.; द्वितीयो ह्यवकेशी स्यात् प्रथमस्तु फलेग्रहिः Śiva. B.16.27. (-m.) a fruit-tree.

-ग्रहिष्णु a. fruitful.

-चोरकः a kind of perfume (Mar. चोरओवा).

- छदनम a house built of wooden boards.

-तन्त्र a. aiming only at one's advantage.

-त्रयम्, -त्रिकम् the three myrobalans (त्रिफला).

-द, -दातृ, -प्रद a.

1 productive, fruitful, bearing fruit; फलदानां तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृक्शतम् Ms.11.142; गते$पि वयसि ग्राह्या विद्या सर्वात्मना बुधैः ।...... अन्यत्र फलदा भवेत् ॥ Subhāṣ.

-2 bringing in gain or profit.

-3 giving a reward, rewarding. (

-दः) a tree.

-धर्मन् a. ripening soon and then falling on the ground, perishing; फेनधर्मा महाराज फलधर्मा तथैव च। निमेषादपि कौन्तेय यस्यायुरपचीयते Mb.3.35.2-3.

-निर्वृत्ति f. final consequence or reward.

-निवृत्तिः f. cessation of consequences.

-निष्पत्तिः f.

1 production of fruit.

-2 attainment of reward.

-परिणतिः f.,

-परिणामः, -पाकः (

-फलेपाकः also)

1 the ripening of fruit.

-2 the fulness of cousequences.

-पाकः Carissa Carandas (Mar. करवंद).

-पाकान्ता, -पाकावसाना an annual plant; ओषध्यः फलपाकान्ताः Ak.

-पातनम् knocking down or gathering fruit.

-पादपः a fruit-tree.

-पूरः, -पूरकः the common citron tree; एतस्मिन् फलपूरबीजनिकरभ्रान्त्या नितान्तारुणे संप्राप्तेषु शुकेषु पञ्जरशुका निर्गन्तुमुद्युञ्जते । Rām. Ch.7.86.

-प्रजननम् the produc- tion of fruit.

-प्रदानम् 1 the giving of fruits.

-2 a ceremony at weddings.

-प्राप्तिः f. attainment of the desired fruit of object.

-प्रिया 1 the Priyaṅgu plant.

-2 a species of crow.

-प्रेप्सु a. desirous of attaining results.

-बन्धिन् a. forming or developing fruit.

-भागः a share in any product or profit.

-भागिन्, -भाज् a. partaking of a reward or profit; दातॄन् प्रतिग्रहीतॄ प्रतिग्रहीतॄश्च कुरुते फल- भागिनः Ms.3.143.

-भावना The acquisition of a result; success; सुपर्वणां हि स्फुटभावना या सा पूर्वरूपं फलभावनायाः N.14. 7.

-भुज् m. a monkey; P. R.

-भूमन् m. greater fruit; क्रतुवच्चानुमानेनाभ्यासे फलभूमा स्यात् MS.11.1.29.

-भूयस्त्वम् (see फलभूमन् above); यथा कर्मसु सौर्यादिषु फलं कर्मणा क्रियत इति कर्माभ्यासे फलभूयस्त्वमेवमिहापि ŚB. on MS.11.1.29.

-भूमिः f. a place where one receives the reward or recompense of his deeds (i. e. heaven or hell).

-भृत् a. bearing fruit, fruitful.

-भोगः 1 enjoyment of consequences.

-2 usufruct.

-मत्स्या the aloe plant.

-मुख्या a species of plant (अजमोदा).

-मूलम् fruits and roots; फलमूलाशिनौ दान्तौ Rāmarakṣā 18.

-योगः 1 the attainment of fruit or the desired object; Mu.7.1.

-2 wages, remuneration.

-3 a stage in the perform- ance of a drama; सावस्था फलयोगः स्यात् यः समग्रफलागमः S. D.

-राजन् m. a water-melon.

-राशिः m. the 3rd term in the rule of three.

-वन्ध्यः a tree barren of fruit.

-वर्णिका jelly (?); Gaṇeśa P.2.149.

-वर्तिः f. a coarse wick of cloth besmeared with some laxative and inserted into the anus for discharging the bowels, suppository.

-वर्तुलम् a watermelon.

-वल्ली a series of quotients.

-विक्रयिन् a. a fruit-seller.

-वृक्षः a fruit-tree.

-वृक्षकः the bread-fruit tree.

-शाडवः the pome- granate tree.

-शालिन् a.

1 bearing fruit, fruitful.

-2 sharing in the consequences.

-शैशिरः the Badara tree.

-श्रेष्ठः the mango tree.

-संस्थ a. bearing fruit.

-संपद् f.

1 abundance of fruit.

-2 success.

-3 prosperity.

-साधनम् a means of effecting any desired object, realization of an object

-सिद्धिः f.

1 reaping fruit, attainment or realization of the desired object.

-2 a prosperous result.

-स्थानम् the stage in which results are enjoyed; Buddh.

-स्थापनम् the sacrament called सीमन्तोन्नयन; फलस्थापनात् मातापितृजं पाप्मानमपोहति Hārīta.

-स्नेहः a walnut tree.

-हारी an epithet of Kālī or Durgā

-हानिः loss of profit

-हीन a. yielding no fruit or profit.

-हेतु a. acting with a view to results.

मसृणः a.

1 Unctuous, oily; मसृणचन्दनचर्चिताङ्गीम् Ch. P.7; or सरसमसृणमपि मलयजपङ्कम् Gīt.4.

-2 Soft, tender, smooth; अयं बाहुः कण्ठे शिशिरमसृणो मौक्तिकसरः U.1.38.

-3 Bland, mild, sweet; भण मसृणवाणि करवाणि चरणद्वयं सरसलसदलक्तकरागम् Gīt.1.

-4 Lovely, charming; विनयमसृणो वाचि नियमः U.2.2;4.21.

-5 Beaming, glistening; मसृणमुकुलितानां प्रान्तविस्तारभाजाम् (आलोकितानाम्) Māl.1.27;4.2.

-णा Linseed.

म्लेच्छः [म्लेच्छ्-घञ्]

1 A barbarian, a non-Āryan (one not speaking the Sanskṛit language, or not con- forming to Hindu or Āryan institutions), a foreigner in general; ग्राह्या म्लेच्छप्रसिद्धिस्तु विरोधादर्शने सति J. N. V.; म्लेच्छान् मूर्छयते; or म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि करवालम् Gīt.1.

-2 An outcast, a very low man; (Baudhāyana thus defines the word:-- गोमांसखादको यस्तु विरुद्धं बहु भाषते । सर्वा- चारविहीनश्च म्लेच्छ इत्यभिधीयते ॥).

-3 A sinner, wicked person.

-4 Foreign or barbarous speech.

-च्छम् 1 Copper.

-2 Vermilion.

-Comp. -आख्यम् copper.

-आशः wheat.

-आस्यम्, -मुखम् copper.

-कन्दः garlic.

-जातिः f. a savage or barbarian race, a mountaineer; पुलिन्दा नाहला निष्ट्याः शबरा वरुटा भटाः । माला भिल्लाः किराताश्च सर्वे$पि म्लेच्छजातयः ॥ Abh. Chin.934.

-देशः, -मण्डलम् a country inhabited by non-Āryans or barbarians, a foreign or barbarous country; कृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः । स ज्ञेयो यज्ञियो देशो म्लेच्छदेशस्त्वतः परः ॥ Ms.2.23.

-द्विष्टः bdellium.

-भाषा a foreign language.

-भोजनः wheat. (

-नम्) barley.

-वाच् a. speaking a barbarous or foreign language; म्लेच्छवाचश्चार्यवाचः सर्वे ते दस्यवः स्मृताः Ms.1.45.

व्यागुली Sour scum of boiled rice; cf. यवागू.

-3 N. of Śiva.

-4 N. of a tree (हिज्जल).

-5 The planet Mars.

-क्ता 1 Lac.

-2 The plant गुञ्जा.

-3 One of the 7 tongues of fire.

-4 (In music) N. of a श्रुति.

-क्तम् 1 Blood; रक्तं सर्वशरीरस्थं जीवस्याधारमुत्तमम् Bhāva P.

-2 Copper.

-3 Cinnabar.

-4 Saffron.

-5 Vermilion.

-6 Dried Emblic Myrobalan; L. D. B.

-7 A disease of the eyes.

-8 The menstrual fluid.

-9 Red sandal; रक्तं पीतं गुरु स्वादु छर्दितृष्णास्रपित्तनुत् । पित्तनेत्रहितं वृष्यं ज्वरव्रण- विषापहम् Bhāva P.

-Comp. -अक्त a.

1 dyed red, tinged.

-2 smeared with blood. (

-क्तम्) red sandal.

-अक्ष a.

1 red-eyed.

-2 fearful.

(-क्षः) 1 a buffalo.

-2 a pigeon.

-3 a crane (सारस).

-4 N. of a संवत्सर.

-5 the Chakora bird.

-अङ्कः a coral.

-अङ्गः 1 a bug.

-2 the planet Mars.

-3 the disc of the sun or moon.

(-ङ्गम्) 1 a coral (also m. and f.)

-2 saffron.

-अति(ती)सारः dysentery, bloody flux; पित्तकृत तु यदात्यर्थं द्रव्यमश्नाति पैत्तिके । तद्दोषाज्जायते शीघ्रं रक्तातीसार उल्बणः ॥ Bhāva P.

-अधरा a Kinnarī.

-अधि- मन्थः inflammation of the eyes.

-अपहम् myrrh.

-अम्बर a. clad in red garments. (

-रम्) a red garment. (

-रः) a vagrant devotee wearing red garments.

-अर्बुदः a bloody tumour.

-अर्शस् n. a form of piles.

-अशोकः the red-flowered Aśoka; रक्ताशोकरुचा विशेषितगुणो बिम्बाधरा- लक्तकः M.3.5.

-आकारः coral

-आधारः the skin.

-आभ a. red-looking.

-आशयः any viscus containing or secreting blood (as the heart, spleen, or liver).

-उत्पलम् the red lotus.

-उपलम् red chalk, red earth.

-कण्ठ, -कण्ठिन् a. sweet-voiced. (-m.) the cuckoo; प्लावितै रक्तकण्ठानां कूजितैश्च पतत्रिणाम् Bhāg.4.6.12.

-कन्दः, -कन्दलः coral.

-कदम्बः the red-flowering Kadamba.

-कमलम् the red lotus.

-कुमुदम् a red lily.

-केसरः the coral tree.

-कैरवः, -कोकनदः a red lotus-flower.

-गन्धकम् myrrh.

-ग्रन्थिः a particular form of urinary disease.

-ग्रीवः 1 a demon.

-2 a kind of pigeon.

-घ्नः the Rohi- taka tree. (

-घ्नी) the Dūrvā grass.

-चन्दनम् 1 red- sandal.

-2 saffron.

-चूर्णम् vermilion.

-च्छद a. red- leaved.

-छर्दिः f. vomiting blood.

-जिह्वः a lion.

-तुण्डः a parrot.

-तेजस् n. flesh.

-दन्तिका, -दन्ती N. of Durgā; स्तुवन्तो व्याहरिष्यन्ति सततं रक्तदन्तिकाम् Devīmāhātmyam.

-दृश् m. a pigeon.

-धातुः 1 red chalk, orpiment.

-2 copper.

-नाडी a fistulous ulcer on the gum caused by a bad state of blood.

-नासिकः an owl.

-पः a demon, an evil spirit.

(-पा) 1 a leech.

-2 a Dākiṇī.

-पक्षः N. of Garuḍa.

-पटः a kind of mendicant; केचिद् रक्तपटीकृताश्च जटिलाः कापालिकाश्चापरे Pt.4.34 (esp. Jains); धर्म इत्युपधर्मेषु नग्नरक्तपटादिषु । प्रायेण सज्जते भ्रान्त्या पेशलेषु च वाग्मिषु ॥ Bhāg.4.19.25.

-पद्मम् A red lotus.

-पल्लवः the Aśoka tree.

-पातः blood-shed.

-पाता a leech.

-पाद a. red-footed.

(-दः) 1 a bird with red feet, a parrot.

-2 a war-chariot.

-3 an elephant.

-पायिन् m. a bug.

-पायिनी a leech.

-पारदः, -दम् cinnabar.

-पिण्डम् 1 a red pimple.

-2 a spontaneous discharge of blood from the nose and mouth.

-पित्तम् derangement of the blood produced by bile; संयोगाद् दूषणात् तत् तु सामान्याद् गन्धवर्णयोः । रक्तं च पित्तमाख्यातं रक्तपित्त मनीषिभिः Bhāva P.

-पुष्पः N. of several plants:-- करवीर, रोहितक, दाडिम, बन्धूक, पुन्नाग &c.

-ष्पा N. of the plant Punarnavā पुनर्नवा परारक्ता रक्तपुष्पा परारिका Bhāva P.

-पूयम् N. of a hell.

-पूरकम् = वृक्षाम्ल q. v,

-प्रमेहः the passing of blood in the urine.

-फलः the figtree.

-बिन्दुः N. of a demon; रक्तबिन्दुर्यदा भूमौ पतत्यस्य शरीरतः । समुत्पतति मेदिन्यास्तत्प्रमाणस्तदासुरः Devīmāhātmyam.

-बीजः the pomegranate tree.

-मत्स्यः a kind of red fish.

-भवम् flesh.

-भाव a.

1 red.

-2 loving, amorous.

-मञ्जरः the Nichula tree.

-मण्डलम् a red lotus-flower.

-मेहः the voiding of blood with urine; विस्रमुष्णं सलवणं रक्ताभं रक्तमेहतः Bhāva P.

-मोक्षः, -मोक्षणम् bleeding, letting out blood.

-राजिः a particular disease of the eye.

-रेणुः 1 vermilion.

-2 the Punnāga tree.

-3 an angry man.

-4 A bud of the Palāśa tree.

-लोचनः a pigeon.

-वटी, -वरटी small-pox.

-वर्गः1 lac.

-2 the pomegranate tree.

-3 safflower.

-वर्ण a. red-coloured.

(-र्णः) 1 red- colour.

-2 cochineal insect.

(-र्णम्) gold.

-वर्धनः Sola- num Melongena (Mar. डोरली वांगी).

-वसन, -वासस् a. clothed in red; Ms.8.256. (-m.) a Brāhmaṇa in the fourth order of life.

-वालुकम्, -का vermilion.

-विकारः deterioration of blood.

-विद्रधिः a boil filled with bloood.

-वृष्टिः a. shower of blood forboding evil; रक्ते (वर्षिते) शस्त्रोद्योगः Jyotiśtattvam.

-वीजः the pome- granate tree; (see रक्तबीज above).

-शासनम् vermilion.

-शीर्षकः a kind of heron.

-शृङ्गिकम् a kind of poison.

-ष्ठीवी the spitting of blood.

-संकोचः safflower.

-संकोचकम् a red lotus-flower.

-संझम् saffron.

-संदंशिका a leech.

-संध्यकम् the red lotus.

-सारम् red sandal.

-स्रावः hemorrhage.

रात्रिः त्री f. [राति सुखं भयं वा रा-त्रिप् वा ङीप् Uṇ.4.69]

1 Night; रात्रिर्गता मतिमतां वर मुञ्च शशथ्याम् R.5.66; दिवा काकरवाद् भीता रात्रौ तरति नर्मदाम्.

-2 The darkness of night.

-3 Turmeric; Mb.13.136.25.

-4 One of the four forms or bodies of Brahmā.

-5 Day and night; अहःशब्दो$पि अहोरात्रवचनः । रात्रिशब्दो$पि ŚB. on MS.8.1.16; यां रात्रिं जायते जीवो यां रात्रिं च विनश्यति Mb.13.9.4.

-Comp. -अटः 1 a goblin, demon, ghost.

-2 a thief.

-अन्धः a. night-blind.

-आगमः, -उपायः the approach of night.

-करः 1 the moon.

-2 camphor.

-चरः (also

-रात्रिंचर) (

-री f.)

1 'a night rover', robber, thief.

-2 a watchman, patrol, guard.

-3 a demon, ghost, evil spirit; (तं) यान्तं वने रात्रिचरी डुढौके Bk.2.23.

-चर्या 1 night-roving.

-2 a nightly act or ceremony.

-जम् a star, constellation.

-जलम् dew.

-जागरः 1 night-watching, wakefulness or sitting up at night; आरुरोह कुमुदा- करोपमां रात्रिजागरपरो दिवाशयः R.19.34.

-2 a dog. ˚दः a gnat.

-तरा the dead of night.

-तिथिः f. a lunar night.

-द्विष् the sun.

-नाथः the moon.

-नाशनः the sun.

-पर्युषित a. stale.

-पुष्पम् a lotus-flower opening at night.

-बलः a demon.

-भुजङ्गः the moon.

-मणिः 1 the moon.

-2 camphor.

-योगः night-fall.

-रक्षः, -रक्षकः a watchman, guard.

-रागः darkness, obscurity.

-वासस् n.

1 night-dress.

-2 darkness.

-विगमः 'end of night', break of day, dawn, day- light.

-विश्लेषगामिन् m. the ruddy goose.

-वेदः, -वेदिन् m. a cock.

-सत्रन्यायः the rule according to which an act, for which no fruit is stated directly in the injunctive text, should be held as yielding the result spoken of in the अर्थवाद text connected with it. This rule is discussed and established by Jaimini and Śabara in MS.4.3.17-19.

-हासः the white lotus.

-हिण्डकः 1 a guard of the women's apartments.

-2 a night-stalker.

रूप a. = अनुरूप q. v. (शक्तीश्च... करवालांश्च... स्वदेहरूपाण्या- दाय गदाश्चोग्रप्रदर्शनाः Mb.1.3.49.

लस् I. 1 P. (लसति, लसित)

1 To shine, glitter, flash; मुक्ताहारेण लसता हसतीव स्तनद्वयम् K. P.1; करवाणि चरणद्वयं सरसलसदलक्तकरागम् Gīt.1; Amaru.19; बालेन नक्तंसमयेन मुक्तं रौप्यं लसड्डिम्बमिवेन्दुबिम्बम् N.22.53 (v. l.).

-2 To appear, arise, come to light.

-3 To embrace.

-4 To play, frolic about, skip about, dance.

-4 To sound, resound. -Caus. (लासयति-ते)

1 To cause to shine, grace, adorn.

-2 To cause to dance.

-3 To exercise an art.

वारि n. [वृ-इञ् Uṇ. 4.124]

1 Water; यथा खनन् खनित्रेण नरो वार्यधिगच्छति Subhāṣ.

-2 A fluid.

-3 A kind of perfume (वाल or ह्रीवेर).

-रिः, -री f.

1 A place for fastening an elephant; वारी वारैः सस्मरे वारणानाम् Śi.18. 56; R.5.15. ˚कर्मन् n. method of catching elephants with traps; Mātaṅga L.1.1.

-2 A rope for fastening an elephant.

-3 A hole or trap for catching elephants.

-4 A captive, prisoner.

-5 A water-pot.

-6 N. of Sarasvatī.

-7 Speech.

-Comp. -अयनम् a reservoir of water, pond; दूरे वार्ययनं तीर्थं लावण्यं केशधारणम् Bhāg. 12.2.6.

-ईशः 1 the ocean; (चरणः) चिरं चेतश्चारी मम भवतु वारीशदुहितुः Lakṣmīlaharī S.6.

-2 N. of Viṣṇu.

-उद्भ- -वम् a lotus.

-ओकः a leech; यथाल्पाल्पमदन्त्याद्यं वार्योकोवत्स- षट्पदाः Ms.7.129.

-गर्भः a cloud.

-गृहम् a pond.

-कर्पूरः a kind of fish (इलीश).

-कुब्जकः the plant शृङ्गाटक.

-कूटः a turret protecting the access to the gate of a town.

-क्रिमिः a leech.

-चत्वरः a piece of water.

-चर a. aquatic.

(-रः) 1 a fish.

-2 any aquatic animal; अनृणी चाप्रवासी च स वारिचर मोदते Mb.3.313.15.

-चामरम् moss.

-ज a. produced in water.

(-जः) 1 a conchshell; प्रणनाद सांनहनिको$स्य वारिजः Śi.15.72.

-2 any bivalve shell.

(-जम्) 1 a lotus; दधद्भिरभितस्तटौ बिकचवारिजाम्बू नदैः Śi.4.66.

-2 a kind of salt.

-3 a kind of plant. (गौरसुवर्ण).

-4 cloves.

-तस्करः 1 a cloud.

-2 the sun.

-त्रा an umbrella.

-दः 1 a cloud; वितर वारिद वारि दवातुरे Subhāṣ Bv.1.3; विद्युद्वारिदगर्जितैः सचकिता Mk.

(-दम्) 1 a kind of perfume; रास्रारग्वधवर्षाभूकटुकोशीर- वारिदैः Suśr.

-2 an offerer of water to ancestors; पितुर्भव वारिदः Ve.6.24.

-द्रः the Chātaka bird.

-धरः a cloud; नववारिधरोदयादहोमिर्भवितव्यं च निरातपत्वरम्यैः V.4.1.

-धारा a shower of rain.

-धिः 1 the ocean; वारिधिसुतामक्ष्णां दिदृक्षुः शतैः Gīt.12.

-2 a jar or pot.

-नाथः 1 the ocean.

-2 an epithet of Viṣṇu.

-3 a cloud.

-4 the habitation of the serpent-race.

-निधिः the ocean.

-पथः, -थम् 'journey by sea', a voyage.

-पिण्डः a frog in the mid- dle of a stone.

-प्रवाहः a cascade, water-fall.

-भवः a conch. (

-वम्) antimony.

-मसिः, -मुच् m.,

-रः a cloud.

-यन्त्रम् a water-wheel, a machine for drawing up water; बिन्दूतक्षेपान् पिपासुः परिपतति शिखी भ्रान्तिमद्वारियन्त्रम् M.2.13.

-रथः a raft, boat, float.

-राशिः 1 the ocean.

-2 a lake.

-रुहम् a lotus.

-लोमन् m.

1 N. of Varuṇa.

-2 collyrium.

-वरः Carissa Carandas (Mar. करवंद).

-वल्लभा Batatas Paniculata (Mar. भुईकोहाळी).

-वासः a dealer in spirituous liquors.

-वाहः, -वाहनः a cloud; अथ दीपितवारिवाहवर्त्मा Ki.13.2; कृतनिश्चयिनो वन्द्यास्तुङ्गिमा नोपभुज्यते । चातकः को वराको$यं यस्येन्द्रो वारिवाहकः Pt.2.142.

-शः N. of Viṣṇu.

-संभवः 1 cloves.

-2 a kind of anti- mony.

-3 the fragrant root called उशीर q. v.

-साम्यम् milk.

विभ्रमः 1 Roaming or wandering about.

-2 Whirling or going round, rolling about; निवृत्तसर्वेन्द्रियवृत्तिविभ्रमः Bhāg.1.9.31.

-3 Error, mistake, blunder.

-4 Hury, confusion, flurry, perturbation; especially, the flurry, of mind caused by love; चित्तवृत्त्यनवस्थानं शृङ्गाराद्विभ्रमो भवेत्.

-5 (Hence) Putting on ornaments &c. in wrong places through flurry; विभ्रमस्त्वरया$काले भूषास्थानविपर्ययः; यश्चाप्सरोविभ्रममण्डनानां संपादयित्रीं शिखरैर्बिभर्ति Ku.1.4; (see Malli. thereon).

-6 Any amorous or sportive action, amorous paly or movement; Māl.1.26; नवप्रणयविभ्रमा- कुलितमालतीदृष्टयः 9.38.

-7 Beauty, grace, charm; तदा तद- ङ्गस्य बिभर्ति विभ्रमम् N.15.25; U.1.2,34;6.4; Śi.6.46; 7.15;16.64; Māl.7; क्रोधं स्मितं च कुसुमाभरणादि याच्ञा तद्वर्जनं च सहसैव विमण्डनं च । आक्षिप्य कान्तवचनं लपनं सखीभि- र्निष्कारणोत्थितगतं वद विभ्रमं तत् ॥

-8 Doubt, apprehension; आमुक्तमिव पाखण्डं यो$धर्मे धर्मविभ्रमः Bhāg.4.19.12.

-9 Caprice, whim.

-1 Disturbance, perturbation; ऊर्मिव्यतिकरविभ्रमप्रचण्डः Mv.6.26.

-11 Pride; दीर्घमायुः स मे प्रादात्ततो मां विभ्रमो$स्पृशत् Rām.3.71.9.

विवर्तः 1 Turning round, revolving, whirling.

-2 Rol- ling onward, moving about; संवर्तप्रकटविवर्तसप्तपाथोनाथोर्मि- व्यतिकरविभ्रमप्रचण्डः Mv.6.26.

-3 Rolling back, returning.

-4 Dancing.

-5 Alteration, modification, change of form, altered condition or state; शब्दब्रह्मणस्तादृशं विवर्त- मितिहासं रामायणं प्रणिनाय U.2; एको रसः करुण एव निमित्त- भेदाद्भिन्नः पृथक् पृथगिवाश्रयते विवर्तान् U.3.47; अकाण्डशुष्काशनि- पातरौद्रः क एष धातुर्विषमो विवर्तः Mv.5.57.

-6 (In Vedānta phil.) An apparent or illusory form, an unreal ap- pearance caused by अविद्या or human error; (this is a favourite doctrine of the Vedāntins according to whom the whole visible world is a mere illusion--an unreal and illusory appearance--while Brahman or Supreme Spirit is the only real entity; as a serpent (सर्प) is a vivarta of a rope (रज्जु), so is the world a vivarta of the real entity Brahman, and the illusion is removed by Vidyā or true knowledge; cf. Bhavabhūti:-- विद्या- कल्पेन मरुता मेघानां भूयसामपि । ब्रह्मणीव विवर्तानां क्वापि विप्रलयः कृतः ॥ U.6.6).

-7 A heap, multitude, collection, an assemblage.

-Comp. -वादः the doctrine of the Vedān- tins that the visible world is illusory and Brahman alone is the real entity.

विषम a. [विगतो विरुद्धो वा समः]

1 Uneven, rough, rugged; पथिषु विषमेष्वप्यचलता Mu.3.3; व्यालाकीर्णाः सुविषमाः Pt.1.64; Me.19.

-2 Irregular, unequal; तोषं ततान विषमग्रथितो$पि भागः Māl.9.44.

-3 Odd, not even.

-4 Difficult, hard to understand, mysterious; विषमो$पि विगाह्यते नयः Ki.2.3; विषमाः कर्मगतयः Pt.4.5.

-5 Impas- sable, inaccessible; Ki.2.3; भ्रान्तं देशमनेकदुर्गविषमम् Bh.3.5.

-6 Coarse, rough.

-7 Oblique; ईषत्तिर्यग्वलन- विषमम् Māl.4.2.

-8 Painful, troublesome; कान्ताविश्लेषदुःख- व्यतिकरविषमे यौवने विप्रयोगः Bh.3.16; H.4.3.

-9 Very strong, vehement; व्यनक्त्यन्तस्तापं तदयमतिधीरो$पि विषमम् Māl.3.9.

-1 Dangerous, fearful; सर्वंकषः कषति हा विषमः कृतान्तः Mv.5.56; Mk.8.1,27; Mu.1.18; 2.2.

-11 Bad, adverse, unfavourable; येन च हसितं दशासु विषमासु Pt.4.16.

-12 Odd, unusual, unparalleled.

-13 Dishonest, artful.

-14 Intermittent (as fever).

-15 Wicked.

-16 Different.

-17 That which cannot be equally divided; अजाविकं सैकशफं न जातु विषमं भजेत् Ms.9.119.

-18 Unsuitable, wrong; Suśr.

-मः 1 N. of Viṣṇu.

-2 (In music) A kind of measure.

-मम् 1 Unevenness.

-2 Oddness.

-3 An inaccessible place, precipice, pit &c.

-4 A difficult or dangerous position, difficulty, misfortune; सुप्तं प्रमत्तं विषमस्थितं वा रक्षन्ति पुण्यानि पुरा कृतानि Bh.2.97; कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् Bg.2.2.

-5 Rough or uneven ground.

-6 N. of a figure of speech in which some unusual or incompatible rela- tion between cause and effect is described; (said to be of four kinds; see K. P. Kārikās 126 and 127).

-7 A kind of stanza or verse; भिन्नचिह्नचतुष्पादं विषमं परिकीर्तितम्.

-मम् ind. Unequally, unevenly, unfairly, dangerously &c.

-Comp. -अक्षः, -ईक्षणः, -नयनः, -नेत्रः, -लोचनः epithets of Śiva.

-अन्नम् unusual or irregular food.

-अवतारः descent on uneven ground, perhaps also 'un- dertaking or embarking in an adventure'; V.1.

-आयुधः, -इषुः, -शरः epithets of the god of love; उन्मिमील विशदं विषमेषुः Śi.1.72.

-कर्णः 1 a quadrangle or tetragon with unequal diagonals.

-2 the hypotenuse of a right-angled triangle.

-कर्मन् (in maths.) the finding of two quantities when the difference of their squares is given and either the sum or the difference of the quantities (Colebrooke).

-कालः an unfavourable season.

-चक्रवालम् (in maths). an ellipse.

-चतुरस्रः, -चतुर्भुजः an unequal quadrilateral figure; trapezium.

-छदः the tree सप्तपर्ण q. v.

-छाया the shadow of the gnomon at noon.

-ज्वरः remittent fever; दोषो$ल्पो$हितसंभूतो ज्वरो- त्सृष्टस्य वा पुनः । धातुमन्यतमं प्राप्य करोति विषम़ज्वरम् ॥

-त्रिभुजः a scalene triangle.

-पत्रः the Saptaparṇa tree; विषम- पत्रमहीरुहसंभवम् Rām. ch.4.68.

-बाणः N. of the god of love; also विषमविशिखः, -शरः.

-लक्ष्मी f. ill-luck.

-विभागः unequal distribution (of property).

-वृत्तम् a kind of metre with unequal Pādas.

-शील a. cross-tempered, peevish, perverse.

-स्थ a.

1 being in an inaccessible position.

-2 being in difficulty or misfortune; विश्वामित्र- स्ततस्तां तु विषमस्तामनिन्दिताम् Mb.1.72.5.