Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

उदय

  • 41 पुण्य _puṇya

    पुण्य a. [Uṇ.5.15.]
    1 Holy, sacred, pure; जनकतनया- स्नानपुण्योदकेषु आश्रमेषु Me.1; पुण्यं धाम चण्डीश्वरस्य Me.35; पुण्यानि हि नामग्रहणान्यपि महामुनीनां किं पुनर्दर्शनानि K.41; Ś.2.14; Ms.2.68.
    -2 Good, meritorious, virtuous, righteous, just.
    -3 Auspicious, propitious, lucky, favourable (as a day); Ms.2.26,3.
    -4 Agree- able, pleasing, lovely, beautiful; प्रकृत्या पुण्यलक्ष्मीकौ Mv. 1.16,24; U.4.19; Ku.5.73; so पुण्यदर्शनः &c.
    -5 Sweet, fragrant (as odour).
    -6 Solemn, festive,
    -ण्यम् 1 Virtue, religious or moral merit; अत्युत्कटैः पापपुण्यैरिहैव फलमश्नुते H.1.8; महतः पुण्यपण्येन क्रीतेयं कायनौ- स्त्वया Śānti.3.1; R.1.69; N.3.87.
    -2 A virtuous or meritorious act, good or virtuous works.
    -3 Purity, purification.
    -4 A trough for watering cattle.
    -5 A religious ceremony, especially one performed by a wife to retain her husband's affection and to obtain a son.
    -6 (Astrol.) the seventh mansion from जन्मलग्न.
    -7 the union of मेष, कर्क, तुला and मकर.
    -ण्या 1 The holy basil.
    -2 The Ganges.
    -Comp. -अनुभावः pleasing majesty or dignity; U.4.22.
    -अहम् (for अहन्) a happy or auspicious day; पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु । अस्तु पुण्याहम्; पुण्याहं व्रज मङ्गलं सुदिवसं प्रातः प्रयातस्य ते Amaru.61. ˚वाचन repeating 'this is an auspicious day' three times at the commencement of most religious cere- monies.
    -आत्मन् a. pious, righteous.
    -उदयः the dawn or resulting of good fortune.
    -उद्यान a. having lovely gardens.
    -कर्तृ m. a meritorious or virtuous man.
    -कर्मन् a. doing meritorious acts, upright, righteous, (-n.) a meritorious act.
    -कालः an auspicious time.
    -कीर्तनः, -श्रवणः N. of Viṣṇu. (
    -नम्) narrating or reading Purāṇas.
    -कीर्ति a. bearing good or holy name, of auspicious fame, celebrated; स पुण्यकीर्तिः शतमन्यु- कल्पो महेन्द्रलोकप्रतिमां समृद्ध्या (अध्यास्त) Bk.1.5.
    -कृत् a. virtuous, meritorious.
    -कृत्यम् a meritorious work.
    -क्षेत्रम् 1 a holy place, place of pilgrimage; अन्यक्षेत्रे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति । पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति ॥ Subhāṣ.
    -2 'The holy land', N. of Āryāvarta.
    -गन्ध a. Sweet-scented. (
    -न्धः) the Champaka tree.
    -गन्धि a. fragrant.
    -गृह 1 an alms-house.
    -2 a temple; उद्यानानि च रम्याणि हृष्टाः पुण्यगृहाणि च Rām.2.67.12 (com. पुण्यगृहाणि पुण्यसंपादकगृहाणि विप्राद्यर्थानि).
    -जनः 1 a virtuous man.
    -2 a demon, goblin; वियति प्रसमीक्ष्य कालमेघमप्रतिमं पुण्यजनौघमुन्नदन्तम् Rām. Ch.2.56.
    -3 a Yakṣa; Bhāg.4.1.3; पयोधरैः पुण्यजनाङ्गनानाम् R.13.6. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera; अनुययौ यमपुण्यजनेश्वरौ R.9.6.
    -जित a. won by merit or good works.
    -तीर्थम् a holy place of pilgrimage.
    -दर्शन a.
    1 beautiful.
    -2 of sacred appearance; तां पुण्यदर्शनां दृष्ट्वा R.1.86. (
    -नः) the blue jay. (
    -नम्) visiting holy shrines.
    -दुह् a. granting happiness or beatitude.
    -निवह a. meritorious.
    -पुरुषः a man rich in moral merit, a pious man.
    -प्रतापः the efficacy of virtue or moral merit.
    -फलम् the reward of good works; यत् पुण्यफलमाप्नोति गां दत्त्वा विधिवद् गुरोः । तत् पुण्यफलमाप्नोति भिक्षां दत्त्वा द्विजो गृही ॥ Ms.3.95. (
    -लः) a grove.
    -भाज् a. blessed, virtuous, meritorious; पुण्यभाजः खल्वमी मुनयः K.43.
    -भूः -भूमिः f.
    1 'the holy land', i. e. Āryāvarta.
    -2 The son-bearing mother.
    -योगः the result of virtuous deeds done in a former life.
    -रात्रः 1 an auspicious night.
    -2 a night on which any religious ceremony is held.
    -लक्ष्मीक a. auspicious, prosperous; प्रकृत्या पुण्यलक्ष्मीकौ कावेतौ ज्ञायते त्विदम् Mv.1.16.
    -लोकः heaven, paradise.
    -शकुनम् an auspicious omen. (
    -नः) a bird of good omen.
    -शाला alms-house.
    -शील a. of a virtuous dis- position, inclined to pious acts, virtuous, pious, right- eous.
    -श्लोक a. 'well-spoken of', or 'auspicious to re- peat or utter the name of', of good fame; Dk.2.8. (
    -कः) an epithet of Nala (of Niṣadha); Yudhiṣṭhira and Janārdana; पुण्यश्लोको नलो राजा पुण्यश्लोको युधिष्ठिरः । पुण्यश्लोका च वैदेही पुण्यश्लोको जनार्दनः ॥. (
    -का) an epithet of Sītā and Draupadī.
    -संचयः a store of virtue or reli- gious merit.
    -स्थानम् a sacred or holy place, a place of pilgrimage.

    Sanskrit-English dictionary > पुण्य _puṇya

  • 42 पृष्ठम् _pṛṣṭham

    पृष्ठम् [पृष् स्पृश्-वा थक् नि˚; Uṇ.2.12]
    1 The back, hinder part, rear; धर्मः स्तनो$धर्मपथो$स्य पृष्ठः Bhāg.2.1. 32.
    -2 The back of an animal; अश्वपृष्ठमारूढः &c.
    -3 The surface or upper side; मरुपृष्ठान्युदम्भांसि (चकार) R.4.31;12.67; आसन्नभूपृष्ठमियाय देवः Ku.7.51; so अवनिपृष्ठचारिणीम् U.3.
    -4 The back or the other side (of a letter, document &c.); लेख्यस्य पृष्ठे$भिलिखेद्दत्त्वा दत्त्वर्णिको धनम् Y.2.93.
    -5 The flat roof of a house.
    -6 The page of a book. (पृष्ठेन, पृष्ठे 'behind, from behind').
    -7 Remainder (शेष); 'पृष्ठं चरममात्रे स्यात्' इति विश्वः; एष भारतयुद्धस्य पृष्ठं संशयमिष्यति Mb.5.167.11.
    -Comp. -अनुग, -गामिन्, -यायिन् a. going behind, following; युद्धकाले$ग्रगो यः स्यात् सदा पृष्ठानुगः पुरे Pt.1.59.
    -अष्ठीलः, -लम् the back of a tortoise; B. R.
    -अस्थि n. the back-bone.
    -आक्षेपः acute and violent pain in the back.
    - उदय a. an epithet of particular signs of the zodiac, i. e. Aries, Taurus, Gemini, Sagittarius and Capricorn.
    -ग a. mounted, riding on.
    -गामिन् a. faithful.
    -गोपः, -रक्षः a soldier who protects the rear of a warrior while he is fighting; पृष्ठगोपांश्च तस्याथ हत्वा परमसायकैः Mb.4.33.39.
    -ग्रन्थि a. hump-backed.
    -चक्षुस् m. a crab.
    -तल्पनम् the exterior muscles on the back of an elephant.
    -तापः noon, midday.
    -दृष्टिः 1 a crab.
    -2 a bear.
    -पातिन् a.
    1 following.
    -2 watching, observing.
    -3 controlling.
    -पीठी a broad back.
    -फलम् the superficial contents of a figure.
    -भङ्गः N. of a mode of fighting; Mb.
    -भागः the back.
    -भूमि the upper story of a house.
    -मांसम् 1 flesh on the back; प्राक् पादयोः पतति खादति पृष्ठमांसम् H.1.81.
    -2 a fleshy protuberance on the back.
    -3 the remaining flesh (चरममांस); यजुषा संस्कृतं मांसं निवृत्तो मांसभक्षणात् । न भक्षयेत् वृथा मांसं पृष्ठमांसं च वर्जयेत् ॥ Mb.12.193.14. ˚अद, ˚अदन a back-biter, slanderer, calumniator. (
    -दम्, -दनम्) back-biting; पृष्ठमांसादनं तद्यत् परोक्षे दोषकीर्तनम् Hem.; see पृष्ठमांस above.
    -यानम् riding.
    -लग्न a. following.
    -वंशः the back-bone.
    -वास्तु n. the upper story of a house; पृष्ठवास्तुनि कुर्वीत बलिं सर्वात्मभूतये Ms.3.91.
    -वाह् m.,
    -वाह्यः a draught-ox.
    -शय a. sleeping on the back.
    -शृङ्गः a wild goat.
    -शृङ्गिन् m.
    1 a ram.
    -2 a buffalo.
    -3 a eunuch.
    -4 an epithet of Bhīma.

    Sanskrit-English dictionary > पृष्ठम् _pṛṣṭham

  • 43 प्राप्त _prāpta

    प्राप्त p. p.
    1 Got, obtained, won, acquired.
    -2 Reach- ed, attained to.
    -3 Met with, found.
    -4 Incurred, suffered, endured; सभार्येण सराष्ट्रेण यत् प्राप्तं तत्र तत्त्वतः (संप्रपश्यति) Rām.1.3.3.
    -5 Arrived, come, present.
    -6 Completed.
    -7 Proper, right.
    -8 Following from a rule,
    -9 Described (as a symptom).
    -1 Fixed, placed.
    -11 (In gram.) Following from a rule, valid.
    Comp. -अनुज्ञ a. one who has got permission to go, allowed to depart.
    -अपराध a. guilty of an offence.
    -अर्थ a. successful.
    (-र्थः) an object gained.
    1 finding occasion or opportunity.
    -2 timely, seasonable. (
    -रः) a fit or suitable time.
    - उदय a. one who has attained rise or exaltation.
    -कर्मन् n. that which results or follows from a preceding rule.
    -कारिन् a. doing what is right.
    -काल a.
    1 opportune, seasonable, suitable; see अप्राप्तकाल.
    -2 marriageable.
    -3 fated, destined. (
    -लः) a fit time, suitable or favourable moment. (
    -लम्) ind. seasonably, opportunely, timely; अप्राप्तकालं वचनं बृहस्पतिरपि ब्रुवन् Pt.1. 63.
    -क्रम a. fit, proper, suitable.
    -जीवन a. revived, restored to life.
    -दोष a. guilty.
    -पञ्चत्व a. resolved into the five elements, i. e. dead; cf. पञ्चत्व.
    -प्रसव a.
    1 delivered of a child.
    -2 near her confinement; प्राप्तप्रसव- मात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2.
    -बीज a. sown.
    -बुद्धि a.
    1 recovering, regaining one's consciousness.
    -2 instruct- ed, enlightened.
    -भारः a beast of burden.
    -भाव a.
    1 wise.
    -2 handsome.
    -वः a young bullock.
    -मनोरथ a. one who has obtained his desired object.
    -यौवन a. being in the bloom of youth, arrived at the age of puberty, youthful.
    -रूप a.
    1 handsome, beautiful.
    -2 wise, learned.
    -3 charming, attractive.
    -4 fit, proper, worthy.
    -वर a. fraught with blessings.
    -व्यवहार a. come of age, being able and legally authorised to manage his own affairs (opp. 'minor').
    -श्री a. one who owes his rise (to another); इतः स दैत्यः प्राप्तश्रीर्नेत एवार्हति क्षयम् Ku.2.55; Pt.1.244.
    -सूर्य a. having the sun (vertical).

    Sanskrit-English dictionary > प्राप्त _prāpta

  • 44 फलम् _phalam

    फलम् [फल्-अच्]
    1 Fruit (fig. also) as of a tree; उदेति पूर्वं कुसुमं ततः फलम् Ś.7.3; R.4.43;1.49.
    -2 Crop, produce; कृषिफलम् Me.16.
    -3 A result, fruit, consequence, effect; अत्युत्कटैः पापपुण्यैरिहैव फलमश्नुते H.1.8; फलेन ज्ञास्यसि Pt.1; न नवः प्रभुराफलोदयात् स्थिरकर्मा विरराम कर्मणः R.8.22;1.33; अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् Bg.18.12.
    -4 (Hence) Reward, recompense, meed, retribution (good or bad); फलमस्योपहासस्य सद्यः प्राप्स्यसि पश्य माम् R.12.37.
    -5 A deed, act (opp. words); ब्रुवते हि फलेन साधवो न तु कण्ठेन निजोपयोगिताम् N.2.48 'good men prove their usefulness by deeds, not by words'.
    -6 Aim, object, purpose; परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः Pt.1.43; किमपेक्ष्य फलम् Ki.2.21, 'with what object in view; Me.56.
    -7 Use, good, profit, advantage; जगता वा विफलेन किं फलम् Bv.2.61.
    -8 Profit or interest on capital.
    -9 Progeny, offspring; तस्यापनोदाय फलप्रवृत्तावुपस्थितायामपि निर्व्यपेक्षः (त्यक्षामि) R.14.39.
    -1 A kernel (of a fruit).
    -11 A tablet or board (शारिफल).
    -12 A blade (of a sword).
    -13 The point or head of an arrow, dart &c.; barb; आरामुखं क्षुरप्रं च गोपुच्छं चार्धचन्द्रकम् । सूचीमुखं च भल्लं च वत्सदन्तं द्विभल्लकम् ॥ कर्णिकं काकतुण्डं च तथान्यान्यप्यनेकशः । फलानि देशभेदेन भवन्ति बहुरूपतः ॥ Dhanur.64-5; फलयोगमवाप्य सायकानाम् Ms.7.1; Ki.14.52.
    -14 A shield.
    -15 A testicle; अकर्तव्यमिदं यस्माद् विफलस्त्वं भविष्यसि Rām.1.48.27.
    -16 A gift.
    -17 The result of a calculation (in Math.)
    -18 Product or quotient.
    -19 Menstrual discharge.
    -2 Nutmeg.
    -21 A ploughshare.
    -22 Loss, disadvantage.
    -23 The second (or third) term in a rule-of-three sum.
    -24 Correlative equation.
    -25 The area of a figure.
    -26 The three myrobalans (त्रिफला).
    -27 A point on a die.
    -28 Benefit, enjoyment; ईश्वरा भूरिदानेन यल्लभन्ते फलं किल Pt.2.72.
    -29 Compensation; यावत् सस्यं विनश्येत् तु तावत् स्यात् क्षेत्रिणः फलम् Y.2.161.
    -3 A counterpart (प्रतिबिम्ब); तन्मायाफलरूपेण केवलं निर्विकल्पितम् Bhāg.11.24.3.
    -31 Shoulder-blade; तस्यां स फलके खड्गं निजघान ततो$ङ्गदः Rām.6.76.1.
    -Comp. -अदनः = फलाशनः q. v.; a parrot.
    -अधिकारः a claim for wages.
    -अध्यक्षः Mimu- sops Kauki (Mār. खिरणी).
    -अनुबन्धः succession or sequence of fruits or results.
    -अनुमेय a. to be inferred from the results or consequences; फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव R.1.2.
    -अनुसरणम् 1 rate of profits.
    -2 following or reaping consequences.
    -अन्तः a bamboo.
    -अन्वेषिन् a. seeking for reward or recompense (of actions).
    -अपूर्वम् The mystic power which produces the consequences of a sacrificial act.
    -अपेक्षा expectation of the fruits or consequences (of acts), regard to results.
    -अपेत a. useless, unfertile, unpro- ductive.
    -अम्लः a kind of sorrel. (
    -म्लम्) tamarind. ˚पञ्चकम् the five sour fruits; bergumot (जम्बीर), orange (नारिङ्ग), sorrel (आम्लवेतस), tamarind (चिञ्चा) and a citron (मातुलुङ्ग, Mar. महाळुंग).
    -अशनः a parrot.
    -अस्थि n. a cocoa-nut.
    -आकाङ्क्षा expectation of (good) re- sults; see फलापेक्षा.
    -आगमः 1 production of fruits, load of fruits; भवन्ति नम्रास्तरवः फलागमैः Ś.5.12.
    -2 the fruit season, autumn.
    -आढ्य a. full of or abounding in fruits. (
    -ढ्या) a kind of plantain.
    -आरामः a fruit- garden, orchard.
    -आसक्त a.
    1 fond of fuits.
    -2 attach- ed to fruits, fond of getting fruit (of actions done).
    -आसवः a decoction of fruit.
    -आहारः feeding or living on fruits, fruit-meal.
    -इन्द्रः a species of Jambū (Rājajambū).
    -उच्चयः a collection of fruits.
    -उत्तमा 1 a kind of grapes (having no stones).
    -2 = त्रिफला.
    -उत्पत्तिः f.
    1 production of fruit.
    -2 profit, gain. (
    -त्तिः) the mango tree (sometimes written फलोत्पति in this sense).
    -उत्प्रेक्षा a kind of comparison.
    -उदयः 1 ap- pearance of fruit, production of results or consequences, attainment of success or desired object; आफलोदयकर्मणाम् R.1.5;8.22.
    -2 profit, gain.
    -3 retribution, punishment.
    -4 happiness, joy.
    -5 heaven.
    -उद्गमः appear- ance of fruits; भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमैः Ś.5.12 (v. l.).
    -उद्देशः regard to results; see फलापेक्षा.
    -उन्मुख a. about to give fruit.
    - उपगम a. bearing fruit.
    -उपजीविन् a. living by cultivating or selling fruits.
    -उपभोगः 1 enjoyment of fruit.
    -2 partaking of reward.
    -उपेत a. yielding fruit, fruitful, fortile.
    -काम a. one who is desirous of fruit; धर्मवाणिजका मूढा फलकामा नराधमाः । अर्चयन्ति जगन्नाथं ते कामं नाप्नुवन्त्युत ॥ (मल. त. Śabda. ch.)
    -कामना desire of fruits or consequences.
    -कालः fruit- season.
    -केसरः the cocoanut tree.
    -कोशः, -षः, कोशकः the scrotum (covering of the testicles).
    -खण्डनम् frustration of fruits or results, disappointment.
    -खेला a quail.
    -ग्रन्थः (in astrol.) a work describing the effects of celestial phenomena on the destiny of men; Bṛi. S.
    -ग्रहः deriving benefit or advantage.
    -ग्रही, -ग्राहिन् a. (also फलेग्रहि and फलेग्राहिन्) fruitful, yielding or bearing fruit in season; श्लाध्यतां कुलमुपैति पैतृकं स्यान्मनोरथतरुः फलेग्रहिः Kir. K.3.6; Māl.9.39; भूष्णुरात्मा फलेग्रहिः Ait. Br. (शुनःशेप legend); फलेग्रहीन् हंसि वनस्पतीनाम् Bk.; द्वितीयो ह्यवकेशी स्यात् प्रथमस्तु फलेग्रहिः Śiva. B.16.27. (-m.) a fruit-tree.
    -ग्रहिष्णु a. fruitful.
    -चोरकः a kind of perfume (Mar. चोरओवा).
    - छदनम a house built of wooden boards.
    -तन्त्र a. aiming only at one's advantage.
    -त्रयम्, -त्रिकम् the three myrobalans (त्रिफला).
    -द, -दातृ, -प्रद a.
    1 productive, fruitful, bearing fruit; फलदानां तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृक्शतम् Ms.11.142; गते$पि वयसि ग्राह्या विद्या सर्वात्मना बुधैः ।...... अन्यत्र फलदा भवेत् ॥ Subhāṣ.
    -2 bringing in gain or profit.
    -3 giving a reward, rewarding. (
    -दः) a tree.
    -धर्मन् a. ripening soon and then falling on the ground, perishing; फेनधर्मा महाराज फलधर्मा तथैव च। निमेषादपि कौन्तेय यस्यायुरपचीयते Mb.3.35.2-3.
    -निर्वृत्ति f. final consequence or reward.
    -निवृत्तिः f. cessation of consequences.
    -निष्पत्तिः f.
    1 production of fruit.
    -2 attainment of reward.
    -परिणतिः f.,
    -परिणामः, -पाकः (
    -फलेपाकः also)
    1 the ripening of fruit.
    -2 the fulness of cousequences.
    -पाकः Carissa Carandas (Mar. करवंद).
    -पाकान्ता, -पाकावसाना an annual plant; ओषध्यः फलपाकान्ताः Ak.
    -पातनम् knocking down or gathering fruit.
    -पादपः a fruit-tree.
    -पूरः, -पूरकः the common citron tree; एतस्मिन् फलपूरबीजनिकरभ्रान्त्या नितान्तारुणे संप्राप्तेषु शुकेषु पञ्जरशुका निर्गन्तुमुद्युञ्जते । Rām. Ch.7.86.
    -प्रजननम् the produc- tion of fruit.
    -प्रदानम् 1 the giving of fruits.
    -2 a ceremony at weddings.
    -प्राप्तिः f. attainment of the desired fruit of object.
    -प्रिया 1 the Priyaṅgu plant.
    -2 a species of crow.
    -प्रेप्सु a. desirous of attaining results.
    -बन्धिन् a. forming or developing fruit.
    -भागः a share in any product or profit.
    -भागिन्, -भाज् a. partaking of a reward or profit; दातॄन् प्रतिग्रहीतॄ प्रतिग्रहीतॄश्च कुरुते फल- भागिनः Ms.3.143.
    -भावना The acquisition of a result; success; सुपर्वणां हि स्फुटभावना या सा पूर्वरूपं फलभावनायाः N.14. 7.
    -भुज् m. a monkey; P. R.
    -भूमन् m. greater fruit; क्रतुवच्चानुमानेनाभ्यासे फलभूमा स्यात् MS.11.1.29.
    -भूयस्त्वम् (see फलभूमन् above); यथा कर्मसु सौर्यादिषु फलं कर्मणा क्रियत इति कर्माभ्यासे फलभूयस्त्वमेवमिहापि ŚB. on MS.11.1.29.
    -भूमिः f. a place where one receives the reward or recompense of his deeds (i. e. heaven or hell).
    -भृत् a. bearing fruit, fruitful.
    -भोगः 1 enjoyment of consequences.
    -2 usufruct.
    -मत्स्या the aloe plant.
    -मुख्या a species of plant (अजमोदा).
    -मूलम् fruits and roots; फलमूलाशिनौ दान्तौ Rāmarakṣā 18.
    -योगः 1 the attainment of fruit or the desired object; Mu.7.1.
    -2 wages, remuneration.
    -3 a stage in the perform- ance of a drama; सावस्था फलयोगः स्यात् यः समग्रफलागमः S. D.
    -राजन् m. a water-melon.
    -राशिः m. the 3rd term in the rule of three.
    -वन्ध्यः a tree barren of fruit.
    -वर्णिका jelly (?); Gaṇeśa P.2.149.
    -वर्तिः f. a coarse wick of cloth besmeared with some laxative and inserted into the anus for discharging the bowels, suppository.
    -वर्तुलम् a watermelon.
    -वल्ली a series of quotients.
    -विक्रयिन् a. a fruit-seller.
    -वृक्षः a fruit-tree.
    -वृक्षकः the bread-fruit tree.
    -शाडवः the pome- granate tree.
    -शालिन् a.
    1 bearing fruit, fruitful.
    -2 sharing in the consequences.
    -शैशिरः the Badara tree.
    -श्रेष्ठः the mango tree.
    -संस्थ a. bearing fruit.
    -संपद् f.
    1 abundance of fruit.
    -2 success.
    -3 prosperity.
    -साधनम् a means of effecting any desired object, realization of an object
    -सिद्धिः f.
    1 reaping fruit, attainment or realization of the desired object.
    -2 a prosperous result.
    -स्थानम् the stage in which results are enjoyed; Buddh.
    -स्थापनम् the sacrament called सीमन्तोन्नयन; फलस्थापनात् मातापितृजं पाप्मानमपोहति Hārīta.
    -स्नेहः a walnut tree.
    -हारी an epithet of Kālī or Durgā
    -हानिः loss of profit
    -हीन a. yielding no fruit or profit.
    -हेतु a. acting with a view to results.

    Sanskrit-English dictionary > फलम् _phalam

  • 45 भाग्यम् _bhāgyam

    भाग्यम् a. [भज्-ण्यत् कुत्वम्]
    1 To be divided, divis- ible.
    -2 Entitled to a share.
    -3 Forming a part.
    -4 Subject to fractional deduction.
    -5 Lucky, fortunate.
    -ग्यम् 1 Fate, destiny, luck, fortune; स्त्रियाचरित्रं पुरुषस्य भाग्यं देवो न जानाति कुतो मनुष्यः Subhāṣ; oft. in pl.; सा निन्दन्ती स्वानि भाग्यानि बाला Ś.5.3.
    -2 Good fortune or luck; R.3.13.
    -3 Prosperity, affluence; भाग्येष्वनुत्सेकिनी Ś.4.18.
    -4 Happiness, welfare. (भाग्येन fortunately, happily).
    -Comp. -आयत्त a. dependent on fate; भाग्यायत्तमतः परम् Ś.4.17; cf. also भाग्येषु शेषमायत्तं दृष्टपूर्वं न चान्यथा Pratijñā Y.2.5.
    -उदयः 1 dawn of good fortune, lucky occurrence.
    -ऋक्षम् (भाग्यर्क्षम्) the asterism पूर्वा- फल्गुनी.
    -क्रमः course or turn of fortune; भाग्यक्रमेण हि धनानि भवन्ति यान्ति Mk.1.13.
    -पञ्चः a kind of pavilion; Vastuvidyā.
    -योगः a lucky or fortunate juncture.
    रहित a. deserted by fortune, miserable; प्रायो गच्छति यत्र भाग्यरहितस्तत्रैव यान्त्यापदः Bh.2.9.
    -विप्लवः ill-luck, adverseness of fate; अथवा मम भाग्यविप्लवादशनिः कल्पित एष वेधसा R.8.47.
    -वशात् ind. through the will of fate, luckily, fortunately.
    -संक्षयः bad fortune, cala- mity.
    -संपद् good fortune, prosperity.

    Sanskrit-English dictionary > भाग्यम् _bhāgyam

  • 46 महा _mahā

    1
    महा A cow.
    2
    महा The substitute of महत् at the beginning of Karmadhāraya and Bahuvrīhi compounds, and also at the beginning of some other irregular words. (Note: The number of compounds of which महा is the first mem- ber is very large, and may be multiplied ad infinitum. The more important of them, or such as have peculiar significations, are given below.)
    -Comp. -अक्षः an epithet of Śiva. ˚पटलिक a chief keeper of archives.
    -अङ्ग a. huge, bulky.
    -(ङ्गः) 1 a camel.
    -2 a kind of rat.
    -3 N. of Śiva.
    -अञ्जनः N. of a mountain.
    -अत्ययः a great danger or calamity.
    -अध्वनिक a. 'having gone a long way', dead.
    -अध्वरः a great sacrifice.
    -अनसम् 1 a heavy carriage.
    -2 cooking utensils. (
    -सी) a kitchen-maid. (
    -सः, -सम्) a kitchen; सूपानस्य करिष्यामि कुशलो$स्मि महानसे Mb.4.2.2.
    -अनिलः a whirl- wind; महानिलेनेव निदाघजं रजः Ki.14.59.
    -अनुभाव a.
    1 of great prowess, dignified, noble, glorious, magnanimous, exalted, illustrious; ग्रहीतुमार्यान् परिचर्यया मुहुर्महानु- भावा हि नितान्तमर्थिनः Śi.1.17; Ś.3.
    -2 virtuous, righteous, just.
    (-वः) 1 a worthy or respectable person.
    -2 (pl.) people of a religious sect in Mahārāṣtra founded by Chakradhara in the 13th century.
    -अन्तकः 1 death.
    -2 an epithet of Śiva.
    -अन्धकारः 1 thick darkness.
    -2 gross (spiritual) ignorance.
    -अन्ध्राः (pl.) N. of a people and their country.
    -अन्वय, -अभिजन a. nobly-born, of noble birth. (
    -यः, -नः) noble birth, high descent.
    -अभिषवः the great extraction of Soma.
    -अमात्यः the chief or prime minister (of a king).
    -अम्बुकः an epithet of Śiva.
    -अम्बुजम् a billion.
    -अम्ल a. very sour. (
    -म्लम्) the fruit of the tamarind tree. अरण्यम् a great (dreary) forest, large forest.
    -अर्घ a. very costly, costing a high price; महार्घस्तीर्थानामिव हि महतां को$प्यतिशयः U.6.11. (
    -र्घः) a kind of quail.
    -अर्घ्य a.
    1 valuable, precious.
    -2 invaluable; ines- timable; see महार्ह below.
    -अर्चिस् a. flaming high.
    -अर्णवः 1 the great ocean.
    -2 N. of Śiva.
    -अर्थ a.
    1 rich.
    -2 great, noble, dignified.
    -3 important, weighty.
    -4 significant.
    -अर्बुदम् one thousand millions.
    -अर्ह a.
    1 very valuable, very costly; महार्हशय्यापरिवर्तनच्युतैः स्वकेशपुष्पैरपि या स्म दूयते Ku.5.12.
    -2 invaluable, inestimable; महार्हशयनोपेत किं शेषे निहतो भुवि Rām.6.19. 2. (
    -र्हम्) white sandal-wood.
    -अवरोहः the fig-tree.
    -अशनिध्वजः a great banner in the form of the thunderbolt; जहार चान्येन मयूरपत्रिणा शरेण शक्रस्य महाशनि- ध्वजम् R.3.56.
    - अशन a. voracious, gluttonous; Mb. 4.
    -अश्मन् m. a precious stone, ruby.
    -अष्टमी the eighth day in the bright half of Āśvina sacred to Durgā; आश्विने शुक्लपक्षस्य भवेद् या तिथिरष्टमी । महाष्टमीति सा प्रोक्ता......
    -असिः a large sword.
    -असुरी N. of Durgā.
    -अह्नः the afternoon.
    -आकार a. extensive, large, great.
    -आचार्यः 1 a great teacher.
    -2 an epithet of Śiva.
    -आढ्य a. wealthy, very rich. (
    -ढ्यः) the Kadamba tree.
    -आत्मन् a.
    1 high-souled, high-minded, magnanimous, noble; अयं दुरात्मा अथवा महात्मा कौटिल्यः Mu.7; द्विषन्ति मन्दाश्चरितं महात्मनाम् Ku.5.75; U.1.49; प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् Bh.1.63.
    -2 illustrious, distinguished, exalted, eminent; किमाचाराः किमाहाराः क्व च वासो महात्मनाम् Mb.3. 1.4.
    -3 mighty (महाबल); अथायमस्यां कृतवान् महात्मा लङ्केश्वरः कष्टमनार्यकर्म Rām.5.9.74. (-m.)
    1 the Supreme Spirit; युगपत्तु प्रलीयन्ते यदा तस्मिन् महात्मनि Ms.1.54.
    -2 the great principle, i. e. intellect of the Sāṅkhyas. (महात्मवत् means the same as महात्मन्).
    -आनकः a kind of large drum.
    -आनन्दः, -नन्दः 1 great joy or bliss.
    -2 espe- cially, the great bliss of final beatitude.
    (-न्दा) 1 spirituous liquor.
    -2 a festival on the ninth day in the bright half of Māgha.
    -आपगा a great river.
    -आयुधः an epithet of Śiva.
    -आरम्भ a. undertaking great works, enterprizing. (
    -म्भः) any great enterprize.
    -आलयः 1 a temple in general.
    -2 a sanctuary, an asylum.
    -3 a great dwelling.
    -4 a place of pilgrimage.
    -5 the world of Brahman.
    -6 the Supreme Spirit.
    -7 a tree &c. sacred to a deity.
    -8 N. of a particular dark fortnight.
    -9 पितृश्राद्ध in the month of Bhādra- pada. (
    -या) N. of a particular deity.
    - आशय a. high- souled, nobleminded, magnanimous, noble; दैवात् प्रबुद्धः शुश्राव वराहो हि महाशयः Ks; राजा हिरण्यगर्भो महाशयः H.4; see महात्मन्.
    (-यः) 1 a noble-minded or magnanimous person; महाशयचक्रवर्ती Bv.1.7.
    -2 the ocean.
    -आस्पद a.
    1 occupying a great position.
    -2 mighty, powerful.
    -आहवः a great or tumultuous fight.
    -इच्छ a.
    1 magnanimous, noble-minded, high-souled, noble; मही महेच्छः परिकीर्य सूनौ R.18.33.
    -2 having lofty aims or aspirations, ambitious; विद्यावतां महेच्छानां...... नाश्रयः पार्थिवं विना Pt.1.37.
    -इन्द्रः 1 'the great Indra', N. of Indra; इयं महेन्द्रप्रभृतीनधिश्रियः Ku.5.53; R.13.2; Ms.7.7.
    -2 a chief or leader in general.
    -3 N. of a mountain range; पतिर्महेन्द्रस्य महोदधेश्च R.6.54;4.39,43. ˚चापः rain-bow. ˚नगरी N. of Amarāvatī, the capital of Indra. ˚मन्त्रिन् m. an epithet of Bṛihaspati. ˚वाहः the elephant Airāvata; महेन्द्रवाहप्रतिमो महात्मा Mb.9.17.52.
    -इभ्य a. very rich.
    -इषुः a great archer; अधिरोहति गाण्डीवं महेषौ Ki.13.16.
    -इष्वासः a great archer, a great warrior; अत्र शूरा महेष्वासा भामार्जुनसमा युधि Bg.1.4.
    -ईशः, -ईशानः N. of Śiva; महेशस्त्वां धत्ते शिरसि रसराजस्य जयिनीम् Udb. ˚बन्धुः the Bilva tree.
    -ईशानी N. of Pārvatī.
    -ईश्वरः 1 a great lord, sovereign; महेश्वरस्त्र्यम्बक एव नापरः R.; गोप्तारं न निधीनां कथयन्ति महेश्वरं विबुधाः Pt.2.74.
    -2 N. of Śiva.
    -3 of Viṣṇu.
    -4 a god (opp. प्रकृति).
    -5 the Supreme Being (परमात्मा); मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् Śvet. Up.4.1. ˚सखः N. of Kubera; यया कैलासभवने महेश्वरसखं बली Mb.9.11.55.
    (-री) 1 N. of Durgā.
    -2 a kind of bell-metal.
    -उक्षः (for उक्षन्) a large bull; a full grown or strong bull; महोक्षतां वत्सतरः स्पृशन्निव R.3.32;4.22;6.72; Śi.5.63.
    -उत्पलम् a large blue lotus. (
    -लः) the Sārasa bird.
    -उत्सवः 1 a great festival or occasion of joy; नयनविषयं जन्मन्येकः स एव महोत्सवः Māl.1.36.
    -2 the god of love.
    -उत्साह a. possessed of great energy, energetic, persevering; अहं च कर्णं जानामि...... सत्यसंधं महोत्साहं...... Mb.3.91.2.
    (-हः) 1 perseverance.
    -2 great pride; ये जात्यादिमहो- त्साहान्नरेन्द्रान्नोपयान्ति च । तेषामामरणं भिक्षा प्रायश्चितं विनिर्मितम् ॥ Pt.1.38.
    -उदधिः 1 the great ocean; महोदधेः पूर इवेन्दु- दर्शनात् R.3.17.
    -2 an epithet of Indra. ˚जः a conch- shell, shell.
    - उदय a. very prosperous or lucky, very glorious or splendid, of great prosperity.
    (-यः) 1 (a) great elevation or rise, greatness, prosperity; नन्दस्त्वतीन्द्रियं दृष्ट्वा लोकपालमहोदयम् Bhāg.1.28.1; अपवर्ग- महोदयार्थयोर्भुवमंशाविव धर्मयोर्गतौ R.8.16. (b) great fortune or good luck. (c) greatness, pre-eminence.
    -2 final beatitude.
    -3 a lord, master.
    -4 N. of the district called Kānyakubja or Kanouja; see App.
    -5 N. of the capital of Kanouja.
    -6 sour milk mixed with honey.
    -7 = महात्मन् q. v.; संसक्तौ किमसुलभं महोदयानाम Ki.7.27. ˚पर्वन् a time of union of the middle of श्रवण नक्षत्र and the end of व्यतिपात (generally in the month of माघ or पौष at the beginning of अमावास्या).
    - उदर a. big-bellied, corpulent.
    -(रम्) 1 a big belly.
    -2 dropsy.
    -उदार a.
    1 very generous or magnanimous.
    -2 mighty, powerful.
    -उद्यम a. = महोत्साह q. v; महोद्यमाः कर्म समा- रभन्ते.
    -उद्योग a. very industrious or diligent, hard- working.
    -उद्रेकः a particular measure (= 4 प्रस्थs).
    -उन्नत a. exceedingly lofty. (
    -तः) the palmyra tree.
    -उन्नतिः f. great rise or elevation (fig. also), high rank.
    -उपकारः a great obligation.
    -उपाध्यायः a great preceptor, a learned teacher.
    -उरगः a great serpent; वपुर्महोरगस्येव करालफणमण्डलम् R.12.98.
    -उरस्क a. broad-chested. (
    -स्कः) an epithet of Śiva.
    -उर्मिन् m. the ocean; ततः सागरमासाद्य कुक्षौ तस्य महोर्मिणः Mb.3.2.17.
    -उल्का 1 a great meteor.
    -2 a great fire-brand.
    -ऋत्विज् m. 'great priest', N. of the four chief sacri- ficial priests.
    -ऋद्धि a. very prosperous, opulent. (-f.) great prosperity or affluence.
    -ऋषभः a great bull.
    -ऋषिः 1 a great sage or saint; यस्मादृषिः परत्वेन महांस्त- स्मान्महर्षयः; (the term is applied in Ms.1.34 to the ten Prajāpatis or patriarchs of mankind, but it is also used in the general sense of 'a great sage').
    -2 N. of Sacute;iva.
    -3 of Buddha.
    -ओघ a. having a strong current.
    -घः a very large number; शतं खर्व- सहस्राणां समुद्रमभिधीयते । शतं समुद्रसाहस्रं महौघमिति विश्रुतम् ॥ Rām.6.28.37.
    -ओष्ठ (महोष्ठ) a. having large lips. (
    -ष्ठः) an epithet of Śiva.
    -ओजस् a. very mighty or powerful, possessed of great splendour or glory; महौजसा मानधना धनार्चिताः Ki.1.19. (-m.) a great hero or warrior, a champion. (-n.) great vigour.
    -ओजसम् the discus of Viṣṇu (सुदर्शन). (
    -सी) N. of plant (Mar. कांगणी).
    -ओदनी Asparagus Racemosus (Mar. शतावरी).
    -ओषधिः f.
    1 a very efficacious medicinal plant, a sovereign drug.
    -2 the Dūrvā grass.
    -3 N. of various plants ब्राह्मी, श्वेतकण्टकारी, कटुका, अतिविष &c. ˚गणः a collection of great or medicinal herbs:-- पृश्निपर्णी श्यामलता भृङ्गराजः शतावरी । गुड्चा सहदेवी च महौषधिगणः स्मृतः ॥ cf. also सहदेवी तथा व्याघ्री बला चातिबला त्वचा । शङ्खपुष्पी तथा सिंही अष्टमी च सुवर्चला ॥ महौषध्यष्टकं प्रोक्तं....
    -औषधम् 1 a sovereign remedy, panacea.
    -2 ginger.
    -3 garlic.
    -4 a kind of poison (वत्सनाभ).
    -कच्छः 1 the sea.
    -2 N. of Varuṇa.
    -3 a mountain.
    -कन्दः garlic.
    -कपर्दः a kind of shell.
    -कपित्थः 1 the Bilva tree.
    -2 red garlic.
    -कम्बु a. stark naked. (
    -म्बुः) an epithet of Śiva.
    -कर a.
    1 large-handed.
    -2 having a large revenue.
    -कर्णः an epithet of Śiva.
    -कर्मन् a. doing great works. (-m.) an epithet of Śiva.
    -कला the night of the new moon.
    -कल्पः a great cycle of time (1 years of Brahman); Bhāg.7.15.69.
    -कविः 1 a great poet, a classical poet, such as कालिदास, भवभूति, बाण, भारवि &c.
    -2 an epithet of Śukra.
    -कषायः N. of a plant (Mar. कायफळ).
    -कान्तः an epithet of Śiva. (
    -ता) the earth.
    -काय a. big-bodied, big, gigantic, bulky.
    (-यः) 1 an elephant.
    -2 an epithet of Śiva.
    -3 of Viṣṇu.
    -4 of a being attending on Śiva (= नन्दि).
    -कारुणिक a. exceedingly compassionate.
    -कार्तिकी the night of full-moon in the month of Kārtika.
    -कालः 1 a form of Śiva in his character as the destroyer of the world; महाकालं यजेद्देव्या दक्षिणे धूम्रवर्णकम् Kālītantram.
    -2 N. of a cele- brated shrine or temple of Śiva (Mahākāla) (one of the 12 celebrated Jyotirliṅgas) established at Ujjayinī (immortalized by Kālidāsa in his Meghadūta, which gives a very beautiful description of the god, his temple, worship &c., together with a graphic picture of the city; cf. Me.3-38; also R.6.34); महाकालनिवासिनं कालीविलासिनमनश्वरं महेश्वरं समाराध्य Dk.1.1.
    -3 an epithet of Viṣṇu.
    -4 N. of a kind of gourd.
    -5 N. of Śiva's servant (नन्दि). ˚पुरम् the city of Ujjayinī. ˚फलम् a red fruit with black seeds; पक्वं महाकालफलं किलासीत् N.22.29.
    -काली an epithet of Durgā in her terrific form.
    -काव्यम् a great or classical poem; (for a full description of its nature, contents &c., according to Rhetoricians see S. D.559). (The number of Mahākāvyas is usually said to be five:-- रघुवंश, कुमारसंभव, किरातार्जुनीय, शिशुपालवध and नैषधचरित or six, if मेघदूत-- a very small poem or खण़्डकाव्य-- be added to the list. But this enumeration is apparently only traditional, as there are several other poems, such as the भट्टिकाव्य, विक्रमाङ्कदेवचरित, हरविजय &c. which have an equal claim to be considered as Mahākāvyas).
    -कीर्तनम् a house.
    -कुमारः the eldest son of a reigning prince, heir-apparent.
    -कुल, -कुलीन a. of noble birth or descent, sprung from a noble family, nobly born. (
    -लम्) a noble birth or family, high descent.
    -कुहः a species of parasitical worm.
    -कृच्छ्रम् a great penance.
    -केतुः N. of Śiva.
    -केशः, -कोशः 1 an epithet of Śiva.
    -2 a large sheath.
    -क्रतुः a great sacrifice; e. g. a horse-sacrifice; तदङ्गमग्ऱ्यं मघवन् महाक्रतोरमुं तुरङ्गं प्रतिमोक्तुमर्हसि R.3.46.
    -क्रमः an epithet of Viṣṇu.
    -क्रोधः an epithet of Śiva.
    -क्षत्रपः a great satrap.
    -क्षीरः sugar-cane.
    -क्षीरा f. a She-buffalo; Nighaṇṭaratnākara.
    -खर्वः, -र्वम् a high number (ten billions ?).
    -गजः a great elephant; see दिक्करिन्.
    -गणपतिः a form of the god Gaṇeśa.
    -गदः fever.
    -गन्ध a. exceedingly fragrant. (
    -न्धः) a kind of cane. (
    -न्धम्) a kind of sandal- wood. (
    -न्धा) N. of Chāmuṇḍā.
    -गर्तः, -गर्भः -गीतः N. of Śiva.
    -गर्दभगन्धिका N. of a plant, भारङ्गी.
    -गल a. longnecked.
    -गवः Bos gavaeus.
    -गुण a. very efficacious, sovereign (as a medicine); त्वया ममैष संबन्धः कपिमुख्य महागुणः Rām.5.1.12. (
    -णः) a chief quality, cardinal virtue.
    -गुरुः a highly respectable or venerable person; (these are three, the father, mother and preceptor; पिता माता तथाचार्यो महागुरुरिति स्मृतः).
    -गुल्मा the Soma plant.
    -गृष्टिः f. a cow with a large hump.
    -ग्रहः 1 an epithet of Rāhu.
    -2 the sun; महाग्रहग्राहविनष्टपङ्कः Rām.5.5.6.
    -ग्रामः N. of the ancient capital of Ceylon, the modern Māgama.
    -ग्रीवः 1 a camel.
    -2 an epithet of Śiva.
    -ग्रीविन् m. a camel.
    -घूर्णा spirituous liquor.
    -घृतम् ghee kept for a long time (for medicinal purposes).
    -घोष a. noisy, loud-sounding. (
    -षम्) a market, fair. (
    -षः) a loud noise, clamour.
    -चक्रम् the mystic circle in the शाक्त ceremonial.
    -चक्रवर्तिन् m. a universal monarch.
    -चण्डा N. of Chāmuṇḍā.
    -चपला a kind of metre.
    -चमूः f. a large army.
    -छायः the fig-tree.
    -जङ्घः a camel.
    -जटः an epithet of Śiva.
    -जटा 1 a great braid of hair.
    -2 the matted hair of Śiva.
    -जत्रु a. having a great collar-bone. (
    -त्रुः) an epithet of Śiva.
    -जनः 1 a multitude of men, a great many beings, the general populace or public; महाजनो येन गतः स पन्थाः Mb.3.313. 117; आगम्य तु ततो राजा विसृज्य च महाजनम् 6.98.25.
    -2 the populace, mob; विलोक्य वृद्धोक्षमधिष्ठितं त्वया महाजनः स्मेरमुखो भविष्यति Ku.5.7.
    -3 a great man, a distinguished or eminent man; महाजनस्य संसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः । पद्मपत्रस्थितं तोयं धत्ते मुक्ताफलश्रियम् Pt.3.6.
    -4 the chief of a caste or trade.
    -5 a merchant, tradesman.
    -जवः an antelope.
    -जातीय a.
    1 rather large.
    -2 of an excellent kind.
    -जालिः, -ली N. of a plant (Mar. सोनामुखी)
    -जिह्वः an epithet of Śiva.
    -ज्ञानिन् m.
    1 a very learned man.
    -2 a great sage.
    -3 N. of Śiva.
    -ज्यैष्ठी the day of fullmoon in the month of Jyeṣṭha; ताभिर्दृश्यत एष यान् पथि महाज्यैष्ठीमहे मन्महे N.15.89; पूर्णिमा रविवारेण महाज्यैष्ठी प्रकीर्तिता Agni P.121.63.
    -ज्योतिस् m. an epithet of Śiva.
    -ज्वरः great affliction.
    -ज्वाल a. very brilliant or shining.
    (-लः) 1 N. of Śiva.
    -2 a sacrificial fire.
    -डीनम् a kind of flight; 'यानं महाडीनमाहुः पवित्रामूर्जितां गतिम्' Mb.8.41.27 (com.).
    -तपस् m.
    1 a great ascetic.
    -2 an epithet of Viṣṇu.
    -तलम् N. of one of the seven lower regions; see पाताल.
    -तारा N. of a Buddhist goddess.
    -तिक्तः the Nimba tree.
    -तिथिः the 6th day of a lunation.
    -तीक्ष्ण a. exceedingly sharp or pungent. (
    -क्ष्णा) the marking- nut plant.
    -तेजस् a.
    1 possessed of great lustre or splendour.
    -2 very vigorous or powerful, heroic. (-m.)
    1 a hero, warrior.
    -2 fire.
    -3 an epithet of Kārtikeya. (-n.) quick-silver.
    -त्याग, -त्यागिन् a. very generous. (-m.) N. of Śiva.
    -दंष्ट्रः a species of big tiger.
    -दन्तः 1 an elephant with large tusks.
    -2 an epithet of Śiva.
    -दण्डः 1 a long arm.
    -2 a severe punishment.
    -दम्भः an epithet of Śiva.
    -दशा the influence exercised (over a man's destiny) by a predominant planet.
    -दानम् the gift of gold equal to one's own weight; अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानस्य लक्षणम्.
    -दारु n. the devadāru tree.
    -दुर्गम् a great calamity; Pt.
    -दूषकः a kind of grain.
    -देवः N. of Śiva.
    (-वी) 1 N. of Pārvatī.
    -2 the chief queen.
    -द्रुमः the sacred fig-tree.
    -द्वारम् a large gate, the chief or outer gate of a temple.
    -धन a.
    1 rich.
    -2 expensive, costly; हेमदण्डैर्महाधनैः Rām.7. 77.13.
    (-नम्) 1 gold.
    -2 incense.
    -3 a costly or rich dress.
    -4 agriculture, husbandry.
    -5 anything costly or precious.
    -6 great booty.
    -7 a great battle (Ved.).
    -धनुस् m. an epithet of Śiva.
    -धातुः 1 gold.
    -2 an epithet of Śiva.
    -3 lymph.
    -4 N. of Meru.
    -धी a. having a great understanding.
    -धुर्यः a full-grown draught ox.
    -ध्वजः a camel.
    -ध्वनिक a. dead.
    -नग्नः an athlete; Buddh.
    -नटः an epithet of Śiva; महानटः किं नु...... तनोति...... साम्प्रतमङ्गहारम् N.22.7; महानटबाहुनेव बद्धभुजाङ्केन Vās.
    -नदः a great river.
    -नदी 1 a great river, such as Gaṅgā, Kṛiṣṇā; मन्दरः पर्वतश्चाक्षो जङ्घा तस्य महानदी Mb.8.34.2; संभूयाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा Śi.2.1.
    -2 N. of a river falling into the bay of Bengal.
    -नन्दा 1 spirituous liquor.
    -2 N. of a river.
    -3 ninth day of the bright half of the month of Māgha; माघमासस्य या शुक्ला नवमी लोकपूजिचा । महानन्देति सा प्रोक्ता....
    -नरकः N. of one of the 21 hells.
    -नलः a kind of reed.
    -नवमी the ninth day in the bright half of Āśvina, sacred to the worship of Durgā ततो$नु नवमी यस्मात् सा महानवमी स्मृता.
    -नाटकम् 'the great drama', N. of a drama, also called Hanumannāṭaka, (being popularly ascribed to Hanumat); thus defined by S. D.:-- एतदेव यदा सर्वैः पताकास्थानकैर्युतम् । अङ्कैश्च दशभिर्धीरा महानाटकमूचिरे ॥
    -नाडी sinew, tendon.
    -नादः 1 a loud sound, uproar.
    -2 a great drum.
    -3 a thunder-cloud.
    -4 a shell.
    -5 an elephant.
    -6 a lion.
    -7 the ear.
    -8 a camel.
    -9 an epithet of Śiva. (
    -दम्) a musical instrument.
    -नाम्नी 1 N. of a परिशिष्ट of Sāmaveda.
    -2 (pl.) N. of 9 verses of Sāmaveda beginning with विदा मघवन् विदा.
    -नायकः 1 a great gem in the centre of a string of pearls.
    -2 a great head or chief.
    -नासः an epithet of Śiva.
    -निद्र a. fast asleep. (
    -द्रा) 'the great sleep', death.
    -निम्नम् intestines, abdomen.
    -नियमः an epithet of Viṣṇu.
    -निर्वाणम् total extinction of individuality (according to the Buddhists).
    -निशा 1 the dead of night, the second and third watches of the night; महानिशा तु विज्ञेया मध्यमं प्रहरद्वयम्
    -2 an epithet of Durgā.
    -नीचः a washerman.
    -नील a. dark-blue. (
    -लः) a kind of sapphire or emerald; इन्द्रनीलमहानीलमणिप्रवरवेदिकम् Rām.5.9.16; महा- महानीलशिलारुचः Śi.1.16;4.44; R.18.42; Kau. A.2.11. 29. ˚उपलः a sapphire.
    -नृत्यः, -नेत्रः an epithet of Śiva.
    -नेमिः a crow.
    -न्यायः the chief rule.
    -पक्ष a.
    1 having many adherents.
    -2 having a large family or retinue; महापक्षे धनिन्यार्थे निक्षेपं निक्षिपेद् बुधः Ms.8.179.
    (-क्षः) 1 an epithet of Garuḍa.
    -2 a kind of duck. (
    -क्षी) an owl.
    -पङ्क्तिः, -पदपङ्क्तिः a kind of metre.
    -पञ्चमूलम् the five great roots:-- बिल्वो$ग्निमन्थः श्योनाकः काश्मरी पाटला तथा । सर्वैस्तु मिलितैरेतैः स्यान्महापञ्चमूलकम् ॥
    -पञ्चविषम् the five great or deadly poisons:-- शृङ्गी च कालकूटश्च मुस्तको वत्सनाभकः । शङ्खकर्णीति योगो$यं महापञ्चविषाभिधः ॥
    -पटः the skin.
    -पथः 1 chief road, principal street, high or main road; संतानकाकीर्णमहापथं तत् Ku.7.3.
    -2 the passage into the next world, i. e. death.
    -3 N. of certain mountain-tops from which devout persons used to throw themselves down to secure entrance into heaven.
    -4 an epithet of Śiva.
    -5 the long pilgrimage to mount Ke- dāra.
    -6 the way to heaven.
    -7 the knowledge of the essence of Śiva acquired in the pilgrimage to Kedāra.
    -पथिक a.
    1 undertaking great journeys.
    -2 one receiving Śulka (toll) on the high way; cf. Mb.12.76.6 (com. महापथिकः समुद्रे नौयानेन गच्छन् यद्वा महापथि शुल्कग्राहकः)
    -पद्मः 1 a particular high number.
    -2 N. of Nārada.
    -3 N. of one of the nine treasures of Kubera.
    -4 N. of the southernmost elephant supporting the world.
    -5 an epithet of Nanda.
    -6 a Kinnara attendant on Kubera.
    (-द्मम्) 1 a white lotus.
    -2 N. of a city. ˚पतिः N. of Nanda.
    -पराकः a. a particular penance; Hch.
    -पराङ्णः a late hour in the afternoon.
    -पवित्रः an epithet of Viṣṇu.
    -पशुः large cattle; महापशूनां हरणे... दण्डं प्रकल्पयेत् Ms.8.324.
    -पातः a long flight; Pt.2.58.
    -पातकम् 1 a great sin, a heinous crime; ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः । महान्ति पातकान्याहुस्तत्संसर्गश्च पञ्चमम् ॥ Ms.1154.
    -2 any great sin or transgression.
    -पात्रः a prime minister.
    -पादः an epithet of Śiva.
    -पाप्मन् a. very sinful or wicked.
    -पुराणम् N. of a Purāṇa; महापुराणं विज्ञेयमेकादशकलक्षणम् Brav. P.
    -पुंसः a great man.
    -पुरुषः 1 a great man, an eminent or distinguished personage; शब्दं महापुरुषसंविहितं निशम्य U. 6.7.
    -2 the Supreme Spirit.
    -3 an epithet of Viṣṇu.
    -पौरुषिकः a worshipper of Viṣṇu; तदहं ते$भिधास्यामि महापौरुषिको भवान् Bhāg.2.1.1.
    -पुष्पः a kind of worm.
    -पूजा great worship; any solemn worship performed on extraordinary occasions.
    -पृष्ठः a camel.
    -पोटगलः a kind of large reed.
    -प्रजापतिः N. of Viṣṇu.
    -प्रतीहारः a chief door-keeper.
    -प्रपञ्चः the great universe.
    -प्रभ a. of great lustre. (
    -भः) the light of a lamp.
    -प्रभुः 1 a great lord.
    -2 a king, sovereign.
    -3 a chief.
    -4 an epithet of Indra.
    -5 of Śiva
    -6 of Viṣṇu.
    -7 a great saint or holy man.
    -प्रलयः 'the great dissolution', the total annihilation of the universe at the end of the life of Brahman, when all the lokas with their inha- bitants, the gods, saints &c. including Brahman himself are annihilated; महाप्रलयमारुत...... Ve.3.4.
    -प्रश्नः a knotty question.
    -प्रसादः 1 a great favour.
    -2 a great present (of food offered to an idol); पादोदकं च निर्माल्यं नैवेद्यं च विशेषतः । महाप्रसाद इत्युक्त्वा ग्राह्यं विष्णोः प्रयत्नतः
    -प्रस्थानम् 1 departing this life, death.
    -2 setting out on a great journey for ending life; इहैव निधनं याम महाप्रस्थानमेव वा Rām.2.47.7 (com. महाप्रस्थानं मरणदीक्षा- पूर्वकमुत्तराभिमुखगमनम्); Mb.1.2.365.
    -प्राणः 1 the hard breathing or aspirate sound made in the pronunciation of the aspirates.
    -2 the aspirated letters themselves (pl.); they are:-- ख्, घ्, छ्, झ्, ठ्, ढ्, थ्, ध्, फ्, भ्, श्, ष्, स्, ह्.
    -3 a raven.
    -प्राणता possession of great strength or essence; अन्यांश्च जीवत एव महाप्राणतया स्फुरतो जग्राह K.
    -प्रेतः a noble departed spirit.
    -प्लवः a great flood, deluge;... क्षिप्तसागरमहाप्लवामयम् Śi.14.71.
    -फल a.
    1 bearing much fruit.
    -2 bringing much reward.
    (-ला) 1 a bitter gourd.
    -2 a kind of spear.
    (-लम्) 1 a great fruit or reward.
    -2 a testicle.
    -फेना the cuttle-fish bone.
    -बन्धः a peculiar position of hands or feet.
    -बभ्रुः a kind of animal living in holes.
    -बल a. very strong; नियुज्यमानो राज्याय नैच्छद्राज्यं महाबलः Rām
    (-लः) 1 wind, storm.
    -2 a Buddha.
    -3 a solid bamboo.
    -4 a palm.
    -5 a crocodile.
    -बला N. of a plant; महाबला च पीतपुष्पा सहदेवी च सा स्मृता Bhāva. P. (
    -लम्) lead. ˚ईश्वरः N. of a Liṅga of Śiva near the modern Mahābaleśwara.
    -बाध a. causing great pain or damage.
    -बाहु a. long-armed, powerful. (
    -हुः) an epithet of Viṣṇu.
    -बि(वि)लम् 1 the atmosphere.
    -2 the heart.
    -3 a water-jar, pitcher.
    -4 a hole, cave.
    -बिसी a variety of skin (चर्म), a product of द्वादशग्राम in the Himālayas.
    -बी(वी)जः an epithet of Śiva.
    -बी (वी)ज्यम् the perinæum.
    -बुध्न a. having a great bottom or base (as a mountain).
    -बुशः barley.
    -बृहती a kind of metre.
    -बोधिः 1 the great intelligence of a Buddha.
    -2 a Buddha.
    -ब्रह्मम्, -ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit.
    -ब्राह्मणः 1 a great or learned Brāhmaṇa.
    -2 a low or contemptible Brāhmaṇa.
    -भटः a great warrior; तदोजसा दैत्यमहाभटार्पितम् Bhāg.
    -भद्रा N. of the river Gaṅgā.
    -भाग a.
    1 very fortunate or blessed, very lucky or prosperous.
    -2 illustrious, distinguished, glo- rious; उभौ धर्मौ महाभागौ Mb.12.268.3; महाभागः कामं नरपतिरभिन्नस्थितिरसौ Ś.5.1; Ms.3.192.
    -3 very pure or holy, highly virtuous; पतिव्रता महाभागा कथं नु विचरिष्यति Mb.4.3.16.
    -भागता, -त्वम्, -भाग्यम् 1 extreme good fortune, great good luck, prosperity.
    -2 great excel- lence or merit.
    -भागवतम् the great Bhāgavata, one of the 18 Purāṇas. (
    -तः) a great worshipper of Viṣṇu.
    -भागिन् a. very fortunate or prosperous.
    -भाण्डम् a chief treasury.
    -भारतम् N. of the celebrated epic which describes the rivalries and contests of the sons of Dhṛitarāṣṭra and Pāṇḍu. (It consists of 18 Parvans or books, and is said to be the composition of Vyāsa; cf. the word भारत also); महत्त्वाद्भारतत्वाच्च महाभारतमुच्यते
    -भाष्यम् 1 a great commentary.
    -2 particularly, the great commentary of Patañjali on the Sūtras of Pāṇini.
    -भासुरः an epithet of Viṣṇu.
    -भिक्षुः N. of Śākyamuni.
    -भीता a kind of sensitive plant (लाजाळू).
    -भीमः an epithet of king Śantanu.
    -भीरुः a sort of beetle or fly.
    -भुज a. long-armed, powerful.
    -भूतम् a great or primary element; see भूत; तस्यैतस्य महाभूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदः Up.; तं वेधा विदधे नूनं महाभूतसमाधिना R.1. 29; Ms.1.6.
    (-तः) 1 the Supreme Being.
    -2 a great creature.
    -भोगः 1 a great enjoyment.
    -2 a great coil or hood; great winding.
    -3 a serpent. (
    -गा) an epi- thet of Durgā.
    -मणिः 1 a costly or precious jewel; संस्कारोल्लिखितो महामणिरिव क्षीणो$पि नालक्ष्यते Ś.6.5.
    -2 N. of Śiva.
    -मति a.
    1 high-minded.
    -2 clever. (
    -तिः) N. of Bṛihaspati or Jupiter.
    -मत्स्यः a large fish, sea-monster.
    -मद a. greatly intoxicated. (
    -दः) an elephant in rut.
    -मनस्, -मनस्क a.
    1 high-minded, noble- minded, magnanimous; ततो युधिष्ठिरो राजा धर्मपुत्रो महामनाः Mb.4.1.7.
    -2 liberal.
    -3 proud, haughty. (-m) a fabulous animal called शरभ q. v.
    -मन्त्रः 1 any sacred text of the Vedas.
    -2 a great or efficacious charm, a powerful spell.
    -मन्त्रिन् m. the prime-minister, premier.
    -मयूरी N. of Buddhist goddess.
    -मलहारी a kind of Rāgiṇi.
    -महः a great festive procession; Sinhās.
    -महस् n. a great light (seen in the sky).
    -महोपाध्यायः 1 a very great preceptor.
    -2 a title given to learned men and reputed scholars; e. g. महामहो- पाध्यायमल्लिनाथसूरि &c.
    -मांसम् 'costly flesh', especially human flesh; न खलु महामांसविक्रयादन्यमुपायं पश्यामि Māl.4; अशस्त्रपूतं निर्व्याजं पुरुषाङ्गोपकल्पितम् । विक्रीयते महामांसं गृह्यतां गृह्यतामिदम् 5.12 (see Jagaddhara ad loc.).
    -माघी the full-moon day in the month of Māgha.
    -मात्र a.
    1 great in measure, very great or large.
    -2 most excellent, best; वृष्ण्यन्धकमहामात्रैः सह Mb.1.221.27; 5.22.37.
    (-त्रः) 1 a great officer of state, high state- official, a chief minister; (मन्त्रे कर्मणि भूषायां वित्ते माने परिच्छदे । मात्रा च महती येषां महामात्रास्तु ते स्मृताः); Ms. 9.259; गूढपुरुषप्रणिधिः कृतमहामात्रापसर्पः (v. l. महामात्यापसर्पः) पौरजानपदानपसर्पयेत् Kau. A.1.13.9; Rām.2.37.1.
    -2 an elephant-driver or keeper; मदोन्मत्तस्य भूपस्य कुञ्जरस्य च गच्छतः । उन्मार्गं वाच्यतां यान्ति महामात्राः समीपगाः ॥ Pt.1.161.
    -3 a superintendent of elephants.
    (-त्री) 1 the wife of a chief minister.
    -2 the wife of a spiritual teacher.
    -मानसी N. of a Jain goddess.
    -मान्य a. being in great honour with; मकरन्दतुन्दिलानामरविन्दानामयं महामान्यः Bv.1.6.
    -मायः 1 an epithet of Śiva.
    -2 of Viṣṇu.
    -माया 1 worldly illusion, which makes the material world appear really existent.
    -2 N. of Durgā; महामाया हरेश्चैषा यया संमोह्यते जगत् Devīmāhātmya.
    -मायूरम् a particular drug. (
    -री) N. of an amulet and a goddess; Buddh.
    -मारी 1 cholera, an epidemic.
    -2 an epithet of Durgā.
    -मार्गः high road, main street. ˚पतिः a superintendent of roads.
    -मालः N. of Śiva.
    -माहेश्वरः a great worshipper of Maheśvara or Śiva.
    -मुखः a crocodile.
    -मुद्रा a parti- cular position of hands or feet (in practice of yoga).
    -मुनिः 1 a great sage.
    -2 N. of Vyāsa.
    -3 an epithet of Buddha.
    -4 of Agastya.
    -5 the coriander plant. (
    -नि n.)
    1 coriander seed.
    -2 any medicinal herb or drug.
    -मूर्तिः N. of Viṣṇu.
    -मूर्धन् m. an epithet of Śiva.
    -मूलम् a large radish. (
    -लः) a kind of onion.
    -मूल्य a. very costly. (
    -ल्यः) a ruby.
    -मृगः 1 any large animal.
    -2 an elephant,
    -3 the fabulous animal called शरभ.
    -मृत्युः, -मेधः N. of Śiva.
    -मृत्युंजयः a kind of drug.
    -मृधम् a great battle.
    -मेदः the coral tree; महामेदाभिधो ज्ञेयः Bhāva. P.
    -मेधा an epithet of Durgā.
    -मोहः great infatuation or confusion of mind. (ससर्ज) महामोहं च मोहं च तमश्चाज्ञानवृत्तयः Bhāg.3.12.2. (
    -हा) an epithet of Durgā.
    -यज्ञः 'a great sacrifice', a term applied to the five daily sacrifices or acts of piety to be performed by a house-holder; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो (or देवयज्ञः) बलिर्भौतो (or भूतयज्ञः) नृयज्ञो$तिथिपूजनम् ॥ Ms.3.7,71, (for explanation, see the words s. v.).
    -2 N. of Viṣṇu.
    -यमकम् 'a great Yamaka', i. e. a stanza all the four lines of which have exactly the same words, though different in sense; e. g. see Ki.15.52, where विकाशमीयुर्जगतीशमार्गणाः has four different senses; cf. also बभौ मरुत्वान् विकृतः समुद्रः Bk.1.19.
    -यशस् a. very famous, renowned, celebrated.
    -यात्रा 'the great pilgrimage', the pilgrimage to Benares.
    -यानम् N. of the later system of Buddhist teaching, firstly promul- gated by Nāgārjuna (opp. हीनयान).
    -याम्यः an epi- thet of Viṣṇu.
    -युगम् 'a great Yuga', consisting of the four Yugas of mortals, or comprising 4,32, years of men.
    -योगिन् m.
    1 an epithet of Śiva.
    -2 of Viṣṇu.
    -3 a cock.
    -योनिः f. excessive dilation of the female organ.
    -रक्तम् coral.
    -रङ्गः a large stage.
    -रजतम् 1 gold; उच्चैर्महारजतराजिविराजितासौ Śi.4.28.
    -2 the thorn-apple.
    -रजनम् 1 safflower.
    -2 gold.
    -3 turmeric; तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपं यथा महारजनं वासः Bṛi. Up.2.3.6.
    -रत्नम् 1 a precious jewel; वज्रं मुक्ता प्रवालं च गोमेदश्चेन्द्रनीलकः ॥ वैडूर्यः पुष्करागश्च पाचिर्माणिक्यमेव च । महारत्नानि चैतानि नव प्रोक्तानि सूरिभिः ॥ Śukra.4.155-56.
    -रथः 1 a great chariot.
    -2 a great warrior or hero; द्रुपदश्च महारथः Bg.1.4; कुतः प्रभावो धनंजयस्य महारथजयद्रथस्य विपत्तिमुत्पादयितुम् Ve.2; दशरथः प्रशशास महारथः R.9.1; Śi.3.22; (a महारथ is thus defined:-- एको दशसहस्राणि योधयेद्यस्तु धन्विनाम् ॥ शस्त्रशास्त्र- प्रवीणश्च विज्ञेयः स महारथः ॥).
    -3 desire, longing; cf. मनोरथ.
    -रवः a frog.
    -रस a. very savoury.
    (-सः) 1 a sugar- cane.
    -2 quicksilver.
    -3 a precious mineral.
    -4 the fruit of the date tree.
    -5 any one of the eight substan- ces given below:-- दरदः पारदं शस्ये वैक्रान्तं कान्तमभ्रकम् । माक्षिकं विमलश्चेति स्युरेते$ष्टौ महारसाः ॥ (
    -सम्) sour ricewater.
    -राजः 1 a great king, sovereign or supreme ruler; पञ्चाशल्लक्षपर्यन्तो महाराजः प्रकीर्तितः Śukra.1.184.
    -2 a respect- ful mode of addressing kings or other great personages (my lord, your majesty, your highness); इति सत्यं महाराज बद्धो$स्म्यर्थेन कौरवैः Mb.
    -3 a deified Jaina teacher.
    -4 a fingernail. ˚अधिराजः a universal emperor, para- mount sovereign. ˚चूतः a kind of mango tree.
    -राजिकः N. of Viṣṇu.
    -राजिकाः (m. pl.) an epithet of a class of gods (said to be 22 or 236 in number.).
    -राज्यम् the rank or title of a reigning sovereign.
    -राज्ञी 1 the reigning or chief queen, principal wife of a king.
    -2 N. of Durgā.
    -रात्रम् midnight, dead of night.
    -रात्रिः, -त्री f.
    1 see महाप्रलय; ब्रह्मणश्च निपाते च महाकल्पो भवेन्नृप । प्रकीर्तिता महारात्रिः.
    -2 midnight.
    -3 the eighth night in the bright half of Āśvina.
    -राष्ट्रः 'the great kingdom', N. of a country in the west of India, the country of the Marāṭhās.
    -2 the people of Mahārāṣṭra; the Marāṭhās (pl.). (
    -ष्ट्री) N. of the principal Prākṛita; dialect, the language of the people of the Mahārāṣṭra; cf. Daṇḍin:-- महाराष्ट्राश्रयां भाषां प्रकृष्टं प्राकृतं विदुः Kāv.1.34.
    -रिष्टः a kind of Nimba tree growing on mountains.
    -रुज्, -ज a. very painful.
    -रुद्रः a form of Śiva.
    -रुरुः a species of antelope.
    -रूप a. mighty in form.
    (-पः) 1 an epithet of Śiva.
    -2 resin.
    -रूपकम् a kind of drama.
    -रेतस् m. an epithet of Śiva.
    -रोगः a dangerous illness, grievous malady; (these are eight:-- उन्मादो राजयक्ष्मा च श्वासस्त्वग्दोष एव च । मधुमेहश्चाश्मरी च तथो- दरभगन्दरौ ॥).
    -रौद्र a. very dreadful. (
    -द्री) an epithet of Durgā.
    -रौरवः N. of one of the 21 hells; Ms.4.88-9.
    -लक्ष्मी 1 the great Lakṣmī, or Śakti of Nārāyaṇa; सेवे सैरिभमर्दिनीमिह महालक्ष्मीं सरोजस्थिताम्.
    -2 a young girl who represents the goddess Durgā at the Durgā festival.
    -लयः 1 a great world destruction.
    -2 the Supreme Being (महदादीनां लयो यस्मिन्).
    -लिङ्गम् the great Liṅga or Phallus. (
    -ङ्गः) an epithet of Śiva.
    -लोलः a crow.
    -लोहम् a magnet.
    -वंशः N. of a wellknown work in Pali (of the 5th century).
    -वक्षस् m. epithet of Śiva.
    -वनम् a large forest in Vṛindāvana.
    -वरा Dūrvā grass.
    -वराहः 'the great boar', an epithet of Viṣṇu in his third or boar incarnation.
    -वर्तनम् high wages;
    -वल्ली 1 the Mādhavī creeper.
    -2 a large creeping plant.
    -वसः the porpoise.
    -वसुः silver; Gīrvāṇa.
    -वाक्यम् 1 a long sentence.
    -2 any continuous composition or literary work.
    -3 a great proposition, principal sentence; such as तत्त्वमसि, ब्रह्मैवेदं सर्वम् &c.
    -4 a complete sentence (opp. अवान्तरवाक्य q. v.); न च महावाक्ये सति अवान्तरवाक्यं प्रमाणं भवति ŚB. on MS.6.4.25.
    -वातः a stormy wind, violent wind; महावाता<?>तैर्महिषकुलनीलैर्जलधरैः Mk.5.22.
    -वादिन् m. a great or powerful disputant.
    -वायुः 1 air (as an element).
    -2 stormy wind, hur- ricane, tempest.
    -वार्तिकम् N. of the Vārtikas of Kātyāyana on Pāṇini's Sūtras.
    -विडम् a kind of factitious salt.
    -विदेहा N. of a certain वृत्ति or condition of the mind in the Yoga system of philosophy.
    -विद्या the great lores; काली तारा महाविद्या षोडशी भुवनेश्वरी । भैरवी छिन्नमस्ता च विद्या धूमवती तथा । बगला सिद्धविद्या च मातङ्गी कमला- त्मिका । एता दश महाविद्याः... ॥
    -विपुला a kind of metre.
    -विभाषा a rule giving a general option or alternative; इति महाविभाषया साधुः.
    -विभूतिः an epithet of Śiva.
    -विषः a serpent having two mouths.
    -विषुवम् the vernal equinox. ˚संक्रान्तिः f. the vernal equinox (the sun's entering the sign Aries).
    -विस्तर a. very extensive or copious.
    -वीचिः N. of a hell.
    -वीरः 1 a great hero or warrior.
    -2 a lion.
    -3 the thunderbolt of Indra.
    -4 an epithet of Viṣṇu.
    -5 of Garuḍa.
    -6 of Hanumat.
    -7 a cuckoo.
    -8 a white horse.
    -9 a sacrificial fire.
    -1 a sacrificial vessel.
    -11 a kind of hawk. ˚चरितम् N. of a celebrated drama by Bhavabhūti.
    -वीर्य a. of great valour, very powerful.
    (-र्यः) 1 N. of Brah- man.
    -2 the Supreme Being. (
    -र्या) the wild cotton shrub.
    -2 an epithet of संज्ञा, the wife of the sun.
    -वृषः a great bull.
    -वेग a.
    1 very swift or fleet.
    (-गः) 1 great speed, excessive velocity.
    -2 an ape.
    -3 the bird Garuḍa.
    -वेघः a particular position of hands or feet (in the practice of Yoga).
    -वेल a. billowy.
    -व्याधिः f.
    1 a great disease.
    -2 a very bad kind of leprosy (black leprosy).
    -व्याहृतिः f. a great mystical word, i. e. भूर्, भुवस् and स्वर्.
    -व्रत a. very devotional, rigidly observing vows.
    (-तम्) 1 a great vow, a great reli- gious observance; a vow for not taking even water for a month; महाव्रतं चरेद्यस्तु Mb.12.35.22 (com. महाव्रतं मासमात्रं जलस्यापि त्यागः).
    -2 any great or funda- mental duty; प्राणैरपि हिता वृत्तिरद्रोहो व्याजवर्जनम् । आत्मनीव प्रियाधानमेतन्मैत्रीमहाव्रतम् Mv.5.59; क्रतौ महाव्रते पश्यन् ब्रह्मचारी- त्वरीरतम् N.17.23.
    -व्रतिन् m.
    1 a devotee, an ascetic.
    -2 an epithet of Śiva.
    -शक्तिः 1 an epithet of Śiva.
    -2 of Kārtikeya.
    -शङ्कुः the sine of the sun's eleva- tion.
    -शङ्खः 1 a great conch-shell; पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं Bg.1.15; महाशङ्खमयी माला ताराविद्याजपे प्रिया Tantra.
    -2 the temporal bone, forehead.
    -3 a human bone.
    -4 a particular high number.
    -5 one of Kubera's treasures.
    -शठः a kind of thorn-apple.
    -शब्द a. making a loud sound, very noisy, boisterous.
    -शल्कः a kind of sea- crab or prawn; Ms.3.272.
    -शालः a great householder.
    -शालिः a kind of large and sweetsmelling rice.
    -शाल्वणम् ('great fomentation') N. of a remedy; Suśr.
    -शासन a.
    1 exercising great power.
    -2 whose commands are great; त्रैलोक्यघिपतित्वमेव विरसं यस्मिन् महा- शासने Bh.3.8.
    (-नम्) 1 the knowledge of Brahma as expounded in the Upaniṣadas.
    -2 great order of government.
    -शिरस् m. a kind of serpent.
    -शिवरात्रिः N. of a festival on the 14th day of the dark half of Māgha,
    -शुक्तिः f. a pearl-shell.
    -शुक्ला an epithet of Sarasvatī.
    -शुभ्रम् silver.
    -शूद्रः (-द्री f.)
    1 a Sūdra in a high position.
    -2 a cowherd.
    -3 an upper servant. (
    -द्री) a female cow-keeper. (
    -द्रा) a Śudra woman in a high position.
    -शून्यम् a particular mental condi- tion of a Yogin.
    -शृङ्गः 1 a species of stag.
    -2 the शरभ animal.
    -श्मशानम् an epithet of Benares.
    -श्यामा the Sissoo tree. (Mar. शिसवी).
    -श्रमणः 1 an epithet of Buddha.
    -2 a Jain monk.
    -श्लक्ष्णा sand.
    -श्वासः a kind of asthma.
    -श्वेता 1 an epithet of Sarasvatī.
    -2 of Durgā.
    -3 white sugar.
    -संहिता great combi- nation.
    -संक्रान्तिः f. the winter solstice.
    -सती a very chaste woman.
    -सत्ता absolute existence.
    -सत्यः an epithet of Yama.
    -सत्त्व a.
    1 noble.
    -2 very strong or powerful.
    -3 just, righteous.
    (-त्त्वः) 1 a large animal.
    -2 N. of Sākyamuni.
    -3 an epithet of Kubera.
    -संधिविग्रहः the office of the minister of peace and war.
    -सन्नः an epithet of Kubera.
    -सन्निः m. (in music) a kind of measure.
    -समुद्रः the great ocean.
    -सर्गः a great or completely new creation (after a complete destruction of the world).
    -सर्जः the bread- fruit or jack-tree.
    -साधनभागः a great executive officer.
    -सांतपनः a kind of very rigid penance; see Ms.11. 218.
    -सांधिविग्रहिकः a minister of peace and war.
    -सामन्तः a great vassal.
    -सामान्यम् the widest genera- lity.
    -सारः a kind of Khadira tree.
    -सारथिः an epithet of Aruṇa.
    -साहसम् great violence or outrage, great audacity.
    -साहसिकः a dacoit, highwayman, a daring robber.
    -सिंहः the fabulous animal called Śarabha.
    -सिद्धिः f. a kind of magical power.
    -सुखम् 1 great pleasure.
    -2 copulation. (
    -खः) a Buddha.
    -सुगन्धम् a fragrant unguent.
    -सुगन्धिः a kind of antidote.
    -सुधा silver; Gīrvāṇa.
    -सुभिक्षम् good times.
    -सूक्तः the composer of the great Sūktas or hymns of the 1th Maṇḍala of the Ṛigveda.
    -सूक्ष्मा sand.
    -सूतः a mili- tary drum.
    -सेनः 1 an epithet of Kārtikeya; महासेन- प्रसूतिं तद्ययौ शरवणं महत् Rām.7.16.1.
    -2 the commander of a large army. (
    -ना) a great army.
    -स्कन्धः a camel.
    -स्थली the earth.
    -स्थानम् a great position.
    -स्नेहः a combination of the 4 kinds of fat.
    -स्मृतिः the Ṣaḍaṅgas and Smṛitis; महास्मृतिं पठेद्यस्तु तथैवानुस्मृतिं शुभाम् Mb.12.2.3.
    -स्रोतस् n. the bowels.
    -स्रग्विन् m. an epithet of Śiva.
    -स्वनः a kind of drum.
    -हंसः an epithet of Viṣṇu.
    -हविस् n. clarified butter.
    -हस्तः an epithet of Śiva.
    -हासः a loud or boisterous laughter, cachinnation.
    -हिमवत् m. N. of a mountain.
    -ह्रस्वा N. of a plant (Mar. कुहिली).

    Sanskrit-English dictionary > महा _mahā

  • 47 मित्रः _mitrḥ

    मित्रः [मिद्यति स्निह्यति, मिद्-त्र, मि-त्र वा]
    1 The sun; तद्दिनं दुर्दिनं मन्ये यत्र मित्रागमो हि ना Subhāṣ.
    -2 N. of an Āditya and usually associated with Varuṇa; cf. Ṛv. 3.59.
    -3 The deity presiding over the part of rectum (गुदस्थान); गुदं पुंसो विनिर्भिन्नं मित्रो लोकेश आविशत् Bhāg.3.6.2.
    -त्रम् 1 A friend; तन्मित्रमापदि सुखे च समक्रियं यत् Bh.2.68; Me.17.
    -2 An ally, the next neighbour of a king; cf. मण्डल.
    -Comp. -अनुग्रहणम् the act of favouring friends.
    -अमित्रम् friend and foe; मित्रा$मित्रस्य चार्जनम् Ms.12.79.
    -आचारः conduct towards a friend.
    -उदयः 1 sun-rise.
    -2 the welfare or prosperity of a friend.
    -उपस्थानम् worship of the sun (part of the morning संध्या).
    -कर्मन्, -कार्यम्, -कृत्यम् the business of a friend, a friendly act or service; मित्रकृत्यमपदिश्य पार्श्वतः (प्रस्थितम्) R.19.31.
    -घ्न a. treacherous.
    -द्रुह्, -द्रोहिन् a. hating a friend, treacherous to a friend, a false or treacherous friend.
    -भम् the अनुराधा constellation.
    -भावः friendship.
    -भेदः breach of friendship.
    -युद्धम् a contest between friends.
    -लाभः 1 acquisition of friends, contracting of friend- ship.
    -2 N. of the first book of the Hitopadeśa.
    -वत्सल a. kind to friends, of winning manners.
    -विन्दः an epithet of Agni.
    -विषयः friendship.
    -सप्तमी N. of the seventh day in the bright half of मार्गशीर्ष.
    -साह a. kind or indulgent to friends; स्वैर्दौहित्रैस्तारितो मित्रसाहः Mb.1.93.28.
    -हत्या the murder of a friend.

    Sanskrit-English dictionary > मित्रः _mitrḥ

  • 48 मेघः _mēghḥ

    मेघः [मेहति वर्षति जलम्, मिह्-घञ् कुत्वम्]
    1 A cloud; कुर्वन्नञ्जनमेचका इव दिशो मेघः समुत्तिष्ठते Mk.5.23,2,3 &c.
    -2 A mass, multitude.
    -3 N. of one of the six Rāgas (in music).
    -4 A fragrant grass.
    -घमू Talc.
    -Comp. -अध्वन् m.,
    -पथः, -मार्गः 'the path of clouds', atmosphere.
    -अन्तः the autumn (शरदृतु).
    -अरिः the wind.
    -अस्थि n. hail.
    -आख्यम् talc.
    -आगमः the approach of rains, the rainy season; नवाम्बुमत्ताः शिखिनो नदन्ति मेघागमे कुन्दसमानदन्ति Ghaṭ.
    -आच्छादित a. covered with clouds.
    -आटोपः a dense or thick cloud.
    -आडम्बरः thunder.
    -आनन्दा a kind of crane.
    -आनन्दिन् m. a peacock.
    -आलोकः the appearance or sight of clouds; मेघालोके भवति सुखिनो$प्यन्यथावृत्ति चेतः Me.3.
    -आस्पदम् the sky, atmosphere.
    -उदकम् rain.
    -उदयः the rising of clouds.
    -कफः hail.
    -कालः the rains, rainy season.
    -गर्जनम्, -गर्जना thunder.
    -चिन्तकः the Chātaka bird.
    -जः a large pearl.
    -जालम् 1 a dense mass of clouds.
    -2 talc.
    -जीवकः, -जीवनः the Chātaka bird.
    -ज्योतिस् m., n. lightning.
    -डम्बरः thunder.
    -दीपः lightning.
    -दूतम् N. of a celebrated poem by Kālidāsa.
    -द्वारम् the sky, atmosphere.
    -नादः 1 the roar of clouds, thunder.
    -2 an epithet of Varuṇa.
    -3 N. of Indrajit, son of Rāvaṇa; भक्तिप्रह्वं कथमपि यवीयांसमुत्सृज्य चापारोपव्यग्राङ्गुलिकिसलयं मेघनादक्षयाय Mv.6.37.
    -4 the Palāśa tree. ˚अनुलासिन्, अनुलासकः a peacock. ˚जित् m. an epithet of Lakṣmaṇa.
    -नामन् m. a kind of grass (Cyperus Rotundus, भद्रमुस्ता).
    -निर्घोषः thunder.
    -पङ्क्तिः, -माला, -राजिः f. a line of clouds; प्रथमं मेघराजिः पञ्चाद् बिद्युल्लता V.2.
    -पथः atmosphere.
    -पुष्पम् 1 water.
    -2 hail.
    -3 river-water. (
    -ष्पः) N. of one of the 4 horses of Viṣṇu.
    -प्रसरः, -प्रसवः water.
    -भूतिः a thunder- bolt.
    -मण्डलम् the firmament, sky.
    -माल, -मालिन् a. cloud-capt.
    -मोदिनी Eugenia Jambolana (Mar. जांभूळ).
    -योनिः fog, smoke.
    -रवः thunder.
    -रावः a kind of water-bird.
    -रेखा, -लेखा a line of clouds.
    -वर्णा the Indigo plant.
    -वर्त्मन् n. the atmosphere.
    -वह्निः lightning.
    -वाहनः 1 an epithet of Indra; श्रयति स्म मेघमिव मेघवाहनः Śi.13.18.
    -2 an epithet of Śiva.
    -विस्फूर्जितम् 1 thunder, rumbling of clouds.
    -2 N. of a metre; see App.
    -वेश्मन् n. the atmosphere.
    -श्याम a. dark as a cloud (epithet of Rāma or Kṛiṣṇa); मेघश्यामं पीतकौशेयवासम्.
    -संघातः an assemblage of clouds.
    -सारः a kind of camphor.
    -सुहृद् m. a peacock.
    -स्कन्दिन् m. the fabulous animal Śarabha.
    -स्तनितम् thunder.

    Sanskrit-English dictionary > मेघः _mēghḥ

  • 49 मैत्र _maitra

    मैत्र a. (
    -त्री f.) [मित्र-अण्]
    1 Belonging to a friend.
    -2 Given by a friend.
    -3 Friendly, well-disposed, amicable, kind; कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्मैत्रो ब्राह्मण उच्यते Ms.2. 87; अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च Bg.12.13.
    -4 Relating to the god Mitra (as a Muhūrta); Ku.7.6 (com. 'आर्द्रः सार्द्रस्तथा मैत्रः शुभो वासव एव च' इति बृहस्पति- स्मरणात्); मैत्रे मुहूर्ते प्रययौ प्रयागवनमुत्तमम् Rām.2.89.21 (com. उदयात् तृतीयमुहूर्ते).
    -त्रः 1 A high or perfect Brāh- maṇa; परिनिष्ठितकार्यस्तु स्वाध्यायेनैव ब्राह्मणः । कुर्यादन्यत्र वा कुर्यान्मैत्रो ब्राह्मण उच्यते ॥ Mb.12.6.12.
    -2 N. of a parti- cular mixed tribe; Ms.1.23.
    -3 The anus; Ms.12. 72 (com.).
    -4 A friend.
    -त्री 1 Friendship, good will.
    -2 Intimate connection or association, union, contact; प्रत्यूषेषु स्फुटितकमलामोदमैत्रीकषायः Me.31.
    -3 The lunar mansion called अनुराधा; तार्थयात्रां हलधरः...... मैत्र- नक्षत्रयोगे स्म Mb.9.35.14.
    -त्रम् 1 Friendship.
    -2 Voiding or evacuation of excrement; मैत्रं प्रसाधनं स्नानम् (पूर्वाह्ण एव कुर्वीत) Ms.4.152.
    -3 A prayer addressed to Mitra; अजातशत्रुः कृतमैत्रो हुताग्निः Bhāg.1.13.3.
    -4 The lunar mansion अनुराधा (मैत्रभम् in the same sense).
    -Comp. -चित्तम् benevolence.
    -नक्षत्रम् the अनुराधा constellation.

    Sanskrit-English dictionary > मैत्र _maitra

  • 50 या _yā

    या 2 P. (याति, ययौ, अयासीत्, यास्यति, यातुम्, यात)
    1 To go, move, walk, proceed; ययौ तदीयामवलम्ब्य चाङ्गुलिम् R.3.25; अन्वग्ययौ मध्यमलोकपालः 2.16.
    -2 To march against, invade; तदा यायाद् विगृह्यैव व्यसने चोत्थिते रिपोः Ms. 7.183.
    -3 To go to, march towards, set out for (with acc., dat. or with प्रति).
    -4 To pass away, withdraw, depart; यातु प्रस्तुतमनुसंधीयताम् H.3. 'let it go or pass, never mind it'
    -5 To vanish, disappear; यातस्तवापि च विवेकः Bv.1.66; भाग्यक्रमेण हि धनानि भवन्ति यान्ति Mk.1. 13.
    -6 To pass away or by, elapse (as time); यौवन- मनिवर्ति यातं तु K. P.1.
    -7 To last.
    -8 To happen, come to pass.
    -9 To go or be reduced to any state, be or become (usually with the acc. of abstract noun).
    -1 To undertake; न त्वस्य सिद्धौ यास्यामि सर्गव्यापारमात्मना Ku.2.54.
    -11 To have carnal intercourse with.
    -12 To request, implore.
    -13 To find out, discover.
    -14 To behave, act. (The meanings of या, like those of गम्, are variously modified according to the noun with which it is connected; e. g. नाशं या to be destroyed; वाच्यतां या to incur blame or censure; लघुतां या to be slighted; प्रकृतिं या to regain one's natural state; निद्रां या to fall asleep; वशं या to submit, go into one's possession; उदयं या to rise; अस्तं या to set, decline; पारं या to reach the other side of, to master, surmount, get over; पदं या to attain to the position of; अग्रे या to go before, take the lead, lead; अधो या to sink; विपर्यासं या to undergo a change, to be changed in appearance; शिरसा महीं या to bend the head down to the ground &c.). -Caus. (यापयति-ते)
    1 To cause to go or proceed.
    -2 To remove, drive away; प्रमदया मदयापितलज्जया R.9.31.
    -3 To spend, pass (time); तावत् कोकिल विरसान् यापय दिवसान् Bv.1.7; Me.91.
    -4 To live or spend time with; विनयादिव यापयन्ति ते धृतराष्ट्रात्मजमात्मसिद्धये Ki.2.45.
    -5 To support, nourish.
    -6 To give send- off; स्नेहप्रक्लिन्नहृदयो यापयामास कोशलः Bhāg.1.58.52. -Desid. (यियासति) To wish to go, to be about to go &c. - With अति
    1 to go beyond, transgress, violate.
    -2 to surpass.
    -अधि to go away or forth; escape; कुतो$ धियास्यसि क्रूर निहतस्तेन पत्रिभिः Bk.8.9.

    Sanskrit-English dictionary > या _yā

  • 51 लङ्का _laṅkā

    लङ्का [लक्-अच् मुम् च]
    1 N. of the capital and resi- dence of Rāvaṇa and identified with the island of Ceylon or the chief town in it; according to some Laṅkā was much larger than the present island of Ceylon. It was originally built for Mālyavat q. v.; विजेतव्या लङ्का चरणतरणीयो जलनिधिः Udb.
    -2 An unchaste woman, a prostitute, harlot.
    -3 A branch.
    -4 A kind of grain. (Mar. लांक).
    -Comp. -अधिपः, -अधिपतिः, -ईशः, -ईश्वरः, -नाथः, -पतिः 'lord of Laṅkā; i. e. Rāvaṇa or Bibhīṣaṇa लङ्कानाथं पवनतनयं चोभयं स्थापयित्वा कीर्तिस्तम्भद्वयमिव गिरौ दक्षिणे चोत्तरे च R.15.13; लङ्केशसंपूजितपादपद्मः पायाद- नादिः परमेश्वरो नः.
    -अरिः an epithet of Rāma.
    -उदयः the equivalents of the signs in right ascension.
    -दाहिन् m. an epithet of Hanumat.

    Sanskrit-English dictionary > लङ्का _laṅkā

  • 52 लब्ध _labdha

    लब्ध p. p. [लभ्-कर्मणि क्त]
    1 Got, obtained, acquired.
    -2 Taken, received.
    -3 Perceived, apprehended.
    -4 Obtained, (as by division &c.); see लभ्.
    -ब्धा A wo- man whose husband or lover is faithless (perhaps for विप्रलब्धा).
    -ब्धम् 1 That which is secured or got; लब्धं रक्षेदवक्षयात् H.2.8; R.19.3.
    -2 A profit, gain; लब्धाच्च सप्तमं भागं तथा शृङ्गे कला खुरे Mb.12.6.25.
    -Comp. -अनुज्ञ 1 one who has obtained leave of absence.
    -2 one who is free from ब्रह्मचारी duties of उपनयन; Gīrvāṇa
    -अन्तर a.
    1 one who has found an oppor- tunity.
    -2 one who has got access or admission; लब्धा- न्तरा सावरणे$पि गेहे R.16.7.
    -अवकाश, -अवसर a.
    1 one who has found an opportunity.
    -2 (anything) that has gained a scope (for work); लब्धावकाशा मे प्रार्थना Ś.1.
    -3 one who has obtained leisure, being at leisure; so लब्धलक्षण.
    -आस्पद a. one who has gained a footing or secured a position; लब्धास्पदो$स्मीति विवादभीरोः M.1.17.
    1 born, produced, sprung; लब्धोदया चान्द्रमसीव लेखा Ku.1.25.
    -2 one who has got prosperity or elevation; स त्वत्तो लब्धोदयः 'he owes his rise or eleva- tion to you'.
    -काम a. one who has got his desired ob- ject; याच्ञा मोघा वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा Me.6.
    -कीर्ति a. become widely known, famous, celebrated.
    -चेतस्, -संज्ञ a. one who has come to his senses, restored to consciousness.
    -जन्मन् a. born, produced.
    -तीर्थ a. one who has gained an opportunity.
    -धन a. wealthy.
    -नामन्, -शब्द a. renowned, celebrated.
    -नाशः the loss of what has been acquired; लब्धनाशो यथा मृत्युः.
    -प्रतिष्ठ a. one who has acquired fame.
    -प्रत्यय a. one who has won confidence.
    -प्रशमनम् 1 securing or keeping safe what has been acquired.
    -2 bestowing on a worthy recipient; Kull. on Ms.7.56.
    -प्रसर a. moving at liberty, unimpeded; श्रीर्लब्धप्रसरेव वेशवनिता दुःखोपचर्या भृशम् Mu.3.5.
    -प्रसाद a. favourite; अन्येभ्यश्च वसन्ति ये$स्य भवने लब्धप्रसादा विटाः Mu.3.14.
    -लक्ष, -लक्ष्य a.
    1 one who has hit the mark.
    -2 skilled in the use of missiles; अन्ये च बहवः शूरा लब्धलक्षा निशाचराः Rām.3.36.3.
    -लक्षण a. one who has gained an opportunity.
    -वर्ण a.
    1 learned, wise; चित्रं त्वदीये विषये समन्तात् सर्वे$पि लोकाः किल लब्धवर्णाः Rāj. P; यत्राहुः स्थितममृतं च लब्धवर्णाः Rām. Ch.7.17.
    -2 famous, renowned, celebrated; Mk.4.26. ˚भाज् a. respecting the learned; कृत्छ्रलब्धमपि लब्धवर्णभाक् तं दिदेश मुनये सलक्ष्मणम् R.11.2.
    -विद्य a. learned, educated, wise.
    -श्रुत्, -श्रुत a. well-versed, learned (बहुश्रुत); लब्धश्रुतां धर्मभृतां वरिष्ठः Mb.12.167.42.
    -संज्ञ a. restored to consciousness.
    -सिद्धि a. one who has attained perfection or his desired object.

    Sanskrit-English dictionary > लब्ध _labdha

  • 53 वेदः _vēdḥ

    वेदः [विद्-अच् घञ् वा]
    1 Knowledge.
    -2 Sacred know- ledge, holy learning, the scripture of the Hindus. (Originally there were only three Vedas:- ऋग्वेद, यजुर्वेद and सामवेद, which are collectively called त्रयी 'the sacred triad'; but a fourth, the अथर्ववेद, was subsequently added to them. Each of the Vedas had two dis- tinct parts, the Mantra or Samhitā and Brāh- maṇa. According to the strict orthodox faith of the Hindus the Vedas are a-pauruṣeya, 'not human compo- sitions', being supposed to have been directly revea- led by the Supreme Being, Brahman, and are called Śruti' i. e. 'what is heard or revealed', as distingui- shed from 'Smṛiti', i. e. 'what is remembered or is the work of human origin'; see श्रुति, स्मृति also; and the several sages, to whom the hymns of the Vedas are ascribed, are, therefore, called द्रष्टारः 'seers', and not कर्तारः or सृष्टारः 'composers'.)
    -3 A bundle of Kuśa grass; पद्माक्षमालामुत जन्तुमार्जनं वेदं च साक्षात्तप एव रूपिणौ Bhāg. 12.8.34; Ms.4.36.
    -4 N. of Viṣṇu.
    -5 A part of a sacrifice (यज्ञांग).
    -6 Exposition, comment, gloss.
    -7 A metre.
    -8 Acquisition, gain, wealth (Ved).
    -9 N. of the number 'four'.
    -1 The ritual (वेदयतीति वेदो विधिः); Karma-kāṇda; वेदवादस्य विज्ञानं सत्याभासमिवानृतम् Mb.12.1. 2 (see Nīlakaṇtha's commentary).
    -11 Smṛiti literature; आम्नायेभ्यः पुनर्वेदाः प्रसृताः सर्वतोमुखाः Mb.12.26.9.
    -Comp. -अग्रणीः N. of Sarasvatī.
    -अङ्गम् 'a member of the Veda', N. of certain classes of works regarded as auxiliary to the Vedas and designed to aid in the correct pronun- ciation and interpretation of the text and the right employment of the Mantras in ceremonials; (the Ved- āṅgas are six in number:-- शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दसां चयः । ज्योतिषामयनं चैव वेदाङ्गानि ष़डेव तु ॥; i. e. 1 शिक्षा 'the science of proper articulation and pronunciation'; 2 छन्दस् 'the science of prosody'; 3 व्याकरण 'grammar'; 4 निरुक्त 'etymological explanation of difficult Vedic words'; 5 ज्योतिष 'astronomy'; and 6 कल्प 'ritual or ceremonical'). A peculiar use of the word 'वेदाङ्ग' in masculine gender may here be noted; वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् ॥ Bṛihadyogiyājña- valkya-Smṛti 12.34.
    -अधिगमः, -अध्ययनम् holy study, study of the Vedas; काम्यो हि वेदाधिगमः कर्मयोगश्च वैदिकः Ms.2.2.
    -अधिपः 1 one who presides over the Veda; ऋग्वेदाधिपतर्जीवो यजुर्वेदाधिपो भृगुः । सामवेदाधिपो भौमः शशिजो$- थर्ववेदपः ॥
    -2 N. of Viṣṇu.
    -अध्यापकः a teacher of the Vedas, a holy preceptor.
    -अनध्ययनम् Remissness in the Vedic study; Ms.3.63.
    -अन्तः 1 'the end of the Veda', an Upaniṣad (which comes at the end of the Veda). Also
    -अन्तम् (See quotation from बृहद्योगियाज्ञ- वल्क्यस्मृति under
    -अङ्ग above).
    -2 the last of the six principal Darśanas or systems of Hindu philosophy; (so called because it teaches the ultimate aim and scope of the Veda, or because it is based on the Upaniṣads which come at the end of the Veda); (this system of philosophy is sometimes called उत्तरमीमांसा being regarded as a sequel to Jaimini's पूर्वमीमांसा, but it is practically quite a distinct system; see मीमांसा. It represents the popular pantheistic creed of the Hindus, regarding, as it does, the whole world as synthetically derived from one eternal principle, the Brahman or Supreme Spirit; see ब्रह्मन् also). ˚गः, ˚ज्ञः a follower of the Vedanta philosophy.
    -अन्तिन् m. a follower of the Vedanta philosophy.
    -अभ्यासः 1 the study of the Vedas; वेदाभ्यासो हि विप्रस्य तपः परमिहोच्यते Ms.2.166.
    -2 the repetition of the sacred syllable Om.
    -अर्थः the meaning of the Vedas.
    -अवतारः reve- lation of the Vedas.
    -अश्र a. quadrangular.
    -आदि n.,
    -आदिवर्णः, -आदिवीजम् the sacred syllable. Om.
    -उक्त a. scriptural, taught in the Vedas.
    -उदयः N. of the sun (the Sāma Veda being said to have proceeded from him).
    -उदित a. scriptural, ordained by the Vedas; वेदोदितं स्वकं कर्म नित्यं कुर्यादतन्द्रितः Ms. 4.14.
    -कार the composer of the Veda.
    -कौलेयकः an epithet of Śiva.
    -गर्भः 1 an epithet of Brahman; कमण्डलुं वेदगर्भः कुशान् सप्तर्षयो ददुः Bhāg.8.18.16.
    -2 a Brāhmaṇa versed in the Vedas.
    -3 N. of Viṣṇu.
    -ज्ञः a Brāhmaṇa versed in the Vedas; तथा दहति वेदज्ञः कर्मजं दोषमात्मनः Ms.12.11.
    -त्रयम्, -त्रयी the three Vedas collectively.
    -दर्शिन् a. one who discerns the sense of the Veda; तपोमध्यं बुधैः प्रोक्तं तपो$न्तं वेददर्शिभिः Ms.11.234.
    -दृष्ट a. sanctioned by the Vedas.
    -निन्दकः 1 an atheist, a heretic, an unbeliever (one who rejects the divine origin and character of the Vedas).
    -2 a Jaina or Buddhist.
    -निन्दा unbelief, heresy; Ms.11.56.
    -पारगः a Brāhmaṇa skilled in the Vedas.
    -पुण्यम् a merit acqui- red by the study of the Veda. वेदपुण्येन युज्यते Ms.2.78.
    -बाह्य a. contrary to the Veda. (
    -ह्यः) a sceptic.
    -मातृ f.
    1 N. of a very sacred Vedic verse called Gāyatree q. v.
    -2 N. of सरस्वती, सावित्री and गायत्री; सूतश्च मातरिश्वा वै कवचं वंदमातरः Mb.5.179.4.
    -भूतिः (embodiment of the Veda) an honourable title before the names of learned Brāhmaṇas.
    -वचनम्, -वाक्यम् a Vedic text.
    -वदनम् grammar.
    -वादः see वेदः (1); तदुक्तं वेदवादेषु गहनं वेददर्शिभिः Mb.12.238.11 (com.); Vedic discus- sion; यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः । वेदवादरताः Bg. 2.42.
    -वासः a Brāhmaṇa.
    -वाह्य a. contrary to, or not founded on, the Veda.
    -विद् m.
    1 a Brāhmaṇa versed in the Vedas.
    -2 N. of Viṣṇu.
    -वद्वस् a. conversant with the Vedas; ब्राह्मणान् वेदविदुषो यज्ञार्थं चैव दक्षिणाम् Ms. 11.4.
    -विहित a. enjoined by the Vedas.
    -व्यासः an epithet of Vyāsa who is regarded as the 'arranger' of the Vedas in their present form; see व्यास.
    -शास्त्रम् the doctrine of the Vedas; Ms.4.26.
    -श्रुतिः Vedic revelation.
    -संन्यासः givig up the ritual of the Vedas.
    -संमत, -संमित a. sanctioned by the Vedas.

    Sanskrit-English dictionary > वेदः _vēdḥ

  • 54 वैश्रवणः _vaiśravaṇḥ

    वैश्रवणः 1 N. of Kubera, the god of wealth; विभाति यस्यां ललितालकायां मनोहरा वैश्रवणस्य लक्ष्मीः Bv.2.1; यदाश्रोषं वैश्रवणेन सार्धम् Mb.1.1.166.
    -2 N. of Rāvaṇa.
    -Comp. -आलयः, -आवासः 1 the abode of Kubera.
    -2 the fig-tree.
    -उदयः the fig-tree.

    Sanskrit-English dictionary > वैश्रवणः _vaiśravaṇḥ

  • 55 व्यञ्जनम् _vyañjanam

    व्यञ्जनम् 1 Making clear, indicating, manifesting.
    -2 A mark, token, sign; सुकुमारं महासत्त्वं पार्थिवव्यञ्जनान्वितम् (रामम्) Rām.3.17.8.
    -3 A reminder; Māl.9.
    -4 Disguise, garb; नानाव्यञ्जनाः प्रणिधयः Mu.1; Śi.2.56; तपस्विव्यञ्जनोपेताः; गृहपतिवैदेहकतापसव्यञ्जनाः प्रणिधयः Kau. A.2. &c.
    -5 A con- sonant.
    -6 A mark of the sex, i. e. the male or female organ.
    -7 Insignia.
    -8 A mark or sign of puberty; अजातव्यञ्जनः श्रीमान् बालः श्यामः शुभेक्षणः Rām.3.38.14; बालमप्राप्तवयसमजातव्यञ्जनाकृतिम् Mb.1.157.35.
    -9 The beard.
    -1 A limb, member.
    -11 (a) A condiment, sauce, a seasoned article; व्यञ्जनानि ओदनार्थानि ŚB. on MS. 1.8.29; अशक्नुवद्भिर्बहुभुक्तवत्तया यदुज्झिता व्यञ्जनपुञ्जराशयः N.16.14. (b) An article used in seasoning food, spices &c.
    -12 The last of the three powers of a word by virtue of which it suggests or insinuates a sense; see अञ्जन-ना (9) (written व्यञ्जना also in this sense); विरतास्वभिधाद्यासु यथार्थो बोध्यते$परः । सा वृत्तिर्व्यञ्जना नाम शब्द- स्यार्थादिकस्य च S. D.
    -13 The letter (as opp. to अर्थ 'meaning').
    -14 A day.
    -15 A privy part.
    -Comp. -उदय a. followed by a consonant.
    -कारः the preparer of a sauce or condiment.
    -धातुः (वाद्यवादनविधिः) playing of the lute; व्यक्तिर्व्यञ्जनधातुना दशवधेनाप्यत्र लब्धामुना Nāg. 1.14.
    -संधिः the junction or coalition of consonants.

    Sanskrit-English dictionary > व्यञ्जनम् _vyañjanam

  • 56 शीर्षम् _śīrṣam

    शीर्षम् [शिरस्-पृषो ˚ शीर्षादेशः, शॄ-क सुक् च वा]
    1 The head; शीर्षे सर्पो देशान्तरे वैद्यः Karpūr.; Mu.1.21.
    -2 The black variety of aloe-wood.
    -3 The upper part, tip, top; पञ्चशीर्षा यवाश्चापि शतशीर्षाश्च शालयः Mb.6.3.19.
    -4 The fore-part, front.
    -Comp. -अवशेषः the head only as the remainder.
    -आमयः any affection or disease of the head.
    -उदयः an epithet of the zodiacal signs, Gemini, Leo, Virgo, Libra, Scorpio, Aquarious, and Pisces.
    -घातिन् an executioner; P.III.2.51.
    -छेदः decapitation.
    -छेदिक, -छेद्य a. fit to be beheaded, deserving death by dacapitation; शीर्षच्छेद्यः स ते राम तं हत्वा जीवय द्विजम् U.2.8; R.15.51.
    -त्राणम्, -रक्षम् a helmet.
    -पट्टकः a turban.
    -वर्तनम् submission to punishment.
    -शोकः pain in the head.

    Sanskrit-English dictionary > शीर्षम् _śīrṣam

  • 57 सुख _sukha

    सुख a. [सुख-अच्]
    1 Happy, delighted, joyful, pleased.
    -2 Agreeable, sweet, charming, pleasant; विविक्तवर्णाभरणा सुखश्रुतिः Ki.14.3; दिशः प्रसेदुर्मरुतो ववुः सुखाः R.3.14; so सुखश्रवा निस्वनाः 3.19.
    -3 Virtuous, pious.
    -4 Taking delight in, favourable to; Ś.7.18.
    -5 Easy practicable; श्रेयांसि लब्धुमसुखानि विनान्तरायैः Ki.5.49.
    -6 Fit, suitable.
    -खा 1 The capital of Varuṇa.
    -2 (In phil.) The effort to win future beatitude.
    -3 Piety, virtue.
    -खम् 1 Happiness, joy, delight, pleasure, comfort; यदेवोपनतं दुःखात् सुखं तद्रसवत्तरम् V. 3.21.
    -2 Prosperity; अद्वैतं सुखदुःखयोरनुगुणं सर्वास्ववस्थासु यत् U.1.39.
    -3 Well-being, welfare, health; देवीं सुखं प्रष्टुं गता M.4.
    -4 Ease, comfort, alleviation (of sorrow &c.); oft in comp; as in सुखशयित, सुखोपविष्ट, सुखाश्रय &c.
    -5 Facility, easiness, ease.
    -6 Heaven, Paradise.
    -7 Water.
    -खम् ind.
    1 Happily, joyfully; भ्रातृभिः सहितो रामः प्रमुमोद सुखं सुखी Rām.7.41.1.
    -2 Well; सुखमास्तां भवान् 'many you fare well'.
    -3 At ease, comfortably; असंजातकिणस्कन्धः सुखं स्वपिति गौर्गडिः K. P. 1.
    -4 Easily, with ease; अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः Bh.2.3; सुखमुपदिश्यते परस्य K.
    -4 Rather, willingly.
    -5 Quietly, placidly; सुखं रात्रीः शयिता वीतमन्युः Kaṭh.1.11.
    -Comp. -अन्त a.
    1 ending in happiness.
    -2 friendly.
    -3 destroying happiness.
    -अधिष्ठानम् a happy state.
    -अभियोज्य a. easily assailable.
    -अभ्युदयिक a. causing joy or pleasure; सुखाभ्युदयिकं चैव नैःश्रेयसिकमेव च Ms.12.88.
    -अर्थः anything that gives pleasure; Ms.6.26.
    -आगतम् welcome.
    -आजातः N. of Śiva.
    -आत्मक a. consisting of pleasure.
    -आत्मन् the Supreme Spirit, Brahma; पृथगाचरतस्तात पृथगात्मसुखात्मनोः Mb.13. 12.8.
    -आधारः paradise.
    -आप a. easily won or attained.
    -आप्लव a. suitable for bathing.
    -आयतः, -आयनः a good or well-trained horse.
    -आराध्य a. easy to be conciliated or propitiated.
    -आरोह a. of easy ascent.
    -आलोक a. good-looking, lovely, charming
    - आवह a. conducing to happiness, pleasant, comfortable.
    -आशः 1 eating at ease.
    -2 pleasant food.
    -3 N. of Varuṇa.
    -आशकः a cucumber.
    -आसक्तः an epithet of Śiva.
    -आसनम् a comfortable seat.
    -आसीन a. comfortably seated; also सुखनिविष्ट.
    -आस्वाद a.
    1 having a sweet taste, sweet-flavoured.
    -2 agreeable, delightful.
    (-दः) 1 a pleasant flavour.
    -2 enjoyment (of pleasure).
    -उचित a. accustomed to comfort or happi- ness.
    -उत्सवः 1 merry-making, pleasure, festival, jubi- lee.
    -2 a husband.
    -उदकम्, -उष्णम् warm water.
    -उदयः 1 dawn or realization of happiness.
    -2 an in- toxicating drink.
    -उदर्क a. resulting in happiness.
    -उद्भवा yellow myrobalan; L. D. B.
    -उद्य a. to be spoken easily or agreeably.
    -उपविष्ट a. comfortably seated, sitting at ease.
    -एषिन् a. desiring happiness, wishing well to.
    -ऊर्जिकः natron.
    -कर, -कार, -दायक a. giving pleasure, pleasant.
    -चारः a good horse.
    -जात a. happy; सुखजातः सुरापीतः...... Bk.5.38.
    -तन्त्र a. enjoying pleasure; अर्थधर्मौ च संगृह्य सुखतन्त्रो न चालसः Rām.2.1.27.
    -द a. giving pleasure. (
    -दः) N. of Viṣṇu.
    (-दा) 1 a courtezan of Indra's heaven.
    -2 the river Ganges.
    -3 the Śamī tree. (
    -दम्) the seat of Viṣṇu.
    -दोह्या a cow easily milked.
    -प्रविचार a. easily accessible.
    -प्रश्नः inquiry as to welfare.
    -बद्ध a. lovely.
    -बोधः 1 sensation of pleasure.
    -2 easy know- ledge.
    -भागिन्, -भाज् a. happy.
    -भेद्य a. easy to be broken (fig. also), fragile, brittle.
    -मानिन् seeking joy in.
    -मोदा the gum olibanum tree.
    -रात्रिः 1 the night of new moon (when lamps are lighted in honour of Lakṣmī).
    -2 a night when the husband may legally cohabit with his wife; see Ms.3.47.
    -रात्रिः, -रात्रिका Lakṣmī.
    -रूप a. having an agreeable appearance.
    -वर्चकः, -वर्चस् m. natron, alkali.
    -वह a. easily borne or carried.
    -वासः a water-melon.
    -वेदनम् conscious- ness of pleasure.
    -श्रव, -श्रुति a. sweet to the ear, melodious; विविक्तवर्णाभरणा सुखश्रुतिः प्रसादयन्ती हृदयान्यपि द्विषाम् Ki.14.3.
    -संगिन a. attached to pleasure; बद्धमिव स्वैरगतिर्जनमिह सुखसंगिनमवैमि Ś.5.11.
    -संदु(दो)ह्या f. a cow easily milked; L. D. B.
    -संयोगः gain of eternal bliss; धर्मार्थप्रभवं चैव सुखसंयोगमक्षयम् Ms.6.64.
    -साध्य a. easy to be accomplished or cured &c.
    -सुखेन ind. most willingly.
    -सेव्य a. easy of access.
    -स्वर्श a.
    1 agreeable to the touch.
    -2 gratifying, pleasant; सेव्य- मानौ सुखस्पर्शैः शालनिर्यासगन्धिभिः R.1.38.
    -हस्त a. having a soft or gentle hand.

    Sanskrit-English dictionary > सुख _sukha

  • 58 सूर्यः _sūryḥ

    सूर्यः [सरति आकाशे सूर्यः, यद्वा सुवति कर्मणि लोकं प्रेरयति; cf. Sk. on P.III.1.114]
    1 The sun; सूर्ये तपत्यावरणाय दृष्टेः कल्पेत लोकस्य कथं तमिस्रा R.5.13. [In mythology, the sun is regarded as a son of Kaśyapa and Aditi. He is represented as moving in a chariot drawn by seven horses, with Aruṇa for his charioteer. He is also represented as all-seeing, the constant beholder of the good and bad deeds of mortals. Samjñā (or Chhāyā or Aśvinī) was his principal wife, by whom he had Yama and Yamunā, the two Aśvins and Saturn. He is also described as having been the father of Manu Vaivasvata, the founder of the solar race of kings.]
    -2 The tree called Arka.
    -3 The number 'twelve' (derived from the twelve forms of the sun).
    -4 The swallow-wort.
    -5 N. of Śiva.
    -Comp. -अपायः sunset; सूर्यापाये न खलु कमलं पुष्यति स्वामभिख्याम् Me.82.
    -अर्ष्यम् the presentation of an offering to the sun.
    -अश्मन् m. the sun-stone.
    -अश्वः a horse of the sun.
    -अस्तम् sunset.
    -आतपः heat or glare of the sun, sunshine.
    -आलोकः sunshine.
    -आवर्तः 1 a kind of sun-flower.
    -2 a head-ache which increases or dimi- nishes according to the course of the sun (Mar. अर्धशिशी).
    -आह्व a. named after the sun. (
    -ह्वः) the gigantic swallow-wort. (
    -ह्वम्) copper.
    -इन्दुसंगमः the day of the new moon (the conjunction of the sun and moon); दर्शः सूर्येन्दुसंगमः Ak.
    -उत्थानम्, -उदयः sunrise.
    -ऊढः 1 'brought by the sun', an evening guest; संप्राप्तो यो$तिथिः सायं सूर्योढो गृहमेधिनाम् । पूजया तस्य देवत्वं लभन्ते गृहमेधिनः ॥ Pt.1.17.
    -2 the time of sunset.
    -उपस्थानम्, -उपासना attendance upon or worship of the sun; V.1.
    -कमलम् the sun-flower, a heliotrope.
    -कान्तः 1 the sun-stone, sun-crystal; स्पर्शानुकूला इव सूर्यकान्तास्तदन्यतेजो$भिभवाद्वमन्ति । Ś.2.7.
    -2 a crystal.
    -कान्ति f.
    1 sun-light.
    -2 a particular flower.
    -3 the flower of sesamum.
    -कालः day-time, day. ˚अनलचक्रम् a particular astrological diagram for indicating good and bad fortune.
    -ग्रहः 1 the sun.
    -2 an eclipse of the sun.
    -3 an epithet of Rāhu and Ketu.
    -4 the bottom of a water-jar.
    -ग्रहणम् a solar eclipse.
    -चन्द्रौ (also सूर्याचन्द्रमसौ) m. du. the sun and moon.
    -जः, -तनयः, पुत्रः 1 epithets of Sugrīva; यो$हं सूर्यसुतः स एष भवतां यो$यं स वत्सो$ङ्गदः Mv. 5.55.
    -2 of Karṇa.
    -3 of the planet Saturn.
    -4 of Yama.
    -जा, -तनया the river Yamunā.
    -तेजस् n. the radiance or heat of the sun.
    -द्वारम् the way of the sun; उत्तरायण q. v.; सूर्यद्वारेण ते विरजाः प्रयान्ति यत्रामृतः स पुरुषो ह्याव्ययात्मा Muṇḍ.1.2.11.
    -नक्षत्रम् that constella- tion (out of the 27) in which the sun happens to be.
    -पर्वन् n. a solar festival, (on the days of the solstices, equinoxes, eclipses &c.).
    -पादः a sun-beam.
    -पुत्री 1 lightning.
    -2 the river Yamunā.
    -प्रभव a. sprung or descended from the sun; क्व सूर्यप्रभवो वंशः क्व चाल्पविषया मतिः R.1.2.
    -फणिचक्रम् = सूर्यकालानलचक्रम् q. v. above.
    -बिम्बः the disc of the sun.
    -भक्त a. one who worships the sun. (
    -क्तः) the tree Bandhūka or its flower.
    -मणिः the sun- stone.
    -मण्डलम् the orb of the sun.
    -मासः the solar month.
    -यन्त्रम् 1 a representation of the sun (used in worshipping him).
    -2 an instrument used in taking solar observations.
    -रश्मिः a ray of the sun, sun-beam; Ms.5.133.
    -लोकः the heaven of the sun.
    -वंशः the solar race of kings (who ruled at Ayodhyā).
    -वर्चस् a. resplendent as the sun.
    -वारः Sunday.
    -विलोकनम् the ceremony of taking a child out to see the sun when four months old; cf. उपनिष्क्रमणम्.
    -संक्रमः, -संक्रातिः f. the sun's passage from one zodiacal sign to another.
    -संज्ञम् saffron.
    -सारथिः an epithet of Aruṇa.
    -सिद्धान्तः a celebrated astronomical work (supposed to have been revealed by the god Sun).
    -स्तुतिः f.,
    -स्तोत्रम् a hymn addressed to the sun.
    -हृदयम् N. of a hymn to the sun.

    Sanskrit-English dictionary > सूर्यः _sūryḥ

  • 59 स्पर्शः _sparśḥ

    स्पर्शः 1 [स्पर्श्, स्पृश् वा-घञ्] Touch, contact (in all senses); स्पर्शान् कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः Bg.5.27; तदिदं स्पर्शक्षमं रत्नम् Ś.1.28;2.7.
    -2 Contact (in astr.).
    -3 Conflict, encounter.
    -4 Feeling, sensation, the sense of touch.
    -5 The quality of touch or tangibility, touch, the object or विषय of skin (त्वच्); स्पर्शगुणो वायुः T. S.; स्पर्शनं स्पर्शती स्पर्शान् बुद्धिर्विक्रियते$सकृत् Mb.12.285.2.
    -6 That which affects or influences, affection, seizure.
    -7 Disease, illness, disorder, distemper.
    -8 A conso- nant of any of the five classes of letters (from क् to म्); कादयो मान्ताः स्पर्शाः; स्पर्शस्तस्याभवज्जीवः स्वरो देह उदाहृतः Bhāg.3.12.46.
    -9 A gift, donation, presentation.
    -1 Air, wind.
    -11 The sky.
    -12 Sexual union; स्त्रीपुंसयोः संप्रयोगे स्पर्शः कस्याधिको भवेत् Mb.13.12.1.
    -13 A secret spy.
    -र्शा An unchaste woman.
    -Comp. -अज्ञ a. sense- less, insensible.
    -अनुकल a. pleasant to the touch, cooling.
    -आनन्दा an apsaras.
    -इन्द्रियम् the organ or sense of touch.
    - उदय a. followed by a consonant.
    -उपलः, -मणिः a kind of jewel considered to be the same as 'philosopher's stone'. ˚मणिप्रभवम् gold; L. D. B.
    -क्लिष्ट a. painful to the touch.
    -क्षम a. capable of touch, tangible.
    -गुण a. having the quality of tangibility (as air); बलवाञ्जायते वायुः स वै स्पर्शगुणो मतः Ms.1.76.
    -तन्मात्रम् the subtile element of tangibility.
    -द्वेषः sensitiveness to touch.
    -यज्ञः an offering consisting in the mere touch of the things offered; स्पर्शयज्ञं करिष्यामि विधिरेष सनातनः Mb.14.92.19.
    -रसिक a. sensual, lust- ful.
    -लज्जा, -संकोचपर्णिका the sensitive plant (Mar. लाजाळू).
    -वेद्य a. to be apprehended by the sense of touch.
    -संचारिन् a. contagious, infectious.
    -स्नानम् ablution at the entrance of a sun or moon into an eclipse.
    -स्पन्दः, -स्यन्दः a frog.

    Sanskrit-English dictionary > स्पर्शः _sparśḥ

  • 60 स्व _sva

    स्व pron. a.
    1 One's own, belonging to oneself, often serving as a reflexive pronoun; स्वनियोगमशून्यं कुरु Ś.2; प्रजाः प्रजाः स्वा इव तन्त्रयित्वा 5.5; oft. in comp. in this sense; स्वपुत्र, स्वकलत्र, स्वद्रव्य.
    -2 Innate, natural, inherent, peculiar, inborn; सूर्यापाये न खलु कमलं पुष्यति स्वामभिख्याम् Me.82; Ś.1.19; स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः U. 6.14.
    -3 Belonging to one's own caste or tribe; शूद्रैव भार्या शूद्रस्य सा च स्वा च विशः स्मृते Ms.3.13;5.14.
    -स्वः 1 One's own self.
    -2 A relative, kinsman; एनं स्वा अभि- संविशन्ति भर्ता स्वानां श्रेष्ठः पुर एता भवति Bṛi. Up.1.3.18; (दौर्गत्यं) येन स्वैरपि मन्यन्ते जीवन्तो$पि मृता इव Pt.2.1; Ms. 2.19.
    -3 The soul.
    -4 N. of Viṣṇu.
    -स्वा A woman of one's own caste.
    -स्वः, -स्वम् 1 Wealth, property; as in निःस्व q. v.
    -2 (In alg.) The plus or affirmative quantity; cf. धनः; स्वशब्दो$यमात्मीयधनज्ञातीनां प्रत्येकं वाचको न समुदायस्य ŚB. on MS.6.7.2. The Ego.
    -4 Nature (स्वभावः); वृत्तिर्भूतानि भूतानां चराणामचराणि च । कृता स्वेन नृणां तत्र कामाच्चोदनयापि वा ॥ Bhāg.12.7.13.
    -Comp. -अक्षपादः a follower of the Nyāya system of philosophy.
    -अक्षरम् one's own hand-writing.
    -अधिकारः one's own duty or sway; स्वाधिकारात् प्रमत्तः Me.1; स्वाधिकारभूमौ Ś.7.
    -अधिपत्यम् one's own supremacy, sovereignty.
    -अधि- ष्ठानम् one of the six Chakras or mystical circles of the body.
    -अधीन a.
    1 dependent on oneself, self-dependent.
    -2 independent.
    -3 one's own subject.
    -4 in one's own power; स्वाधीना वचनीयतापि हि वरं बद्धो न सेवाञ्जलिः Mk.3. 11. ˚कुशल a. having prosperity in one's own power; स्वाधीनकुशलाः सिद्धिमन्तः Ś.4. ˚ पतिका, ˚भर्तृका a woman who has full control over her husband, one whose husband is subject to her; अथ सा निर्गताबाधा राधा स्वाधीनभर्तृका । निजगाद रतिक्लान्तं कान्तं मण्डनवाञ्छया Gīt.12; see S. D.112. et seq.
    -अध्यायः 1 self-recitation, muttering to oneself.
    -2 study of the Vedas, sacred study, perusal of sacred books; स्वाध्यायेनार्चयेदृषीन् Ms.3.81; Bg.16.1; T. Up.1.9.1.
    -3 the Veda itself.
    -4 a day on which sacred study is enjoined to be resumed after suspension. ˚अर्थिन् m. a student who tries to secure his own livelihood during his course of holy study; Ms.11.1.
    -अध्यायिन् m.
    1 a student of the Vedas.
    -2 a tradesman.
    -अनुभवः, अनुभूतिः f.
    1 self-experience.
    -2 self-knowledge; स्वानुभूत्येकसाराय नमः शान्ताय तेजसे Bh.2.1. अनुभावः love for property.
    -अनुरूप a.
    1 natural, inborn.
    -2 worthy of oneself.
    -अन्तम् 1 the mind; मम स्वान्तध्वान्तं तिरयतु नवीनो जलधरः Bv.4.5; Mv.7.17.
    -2 a cavern.
    -3 one's own death, end.
    -अर्जित a. self-acquired.
    -अर्थ a.
    1 self-interested.
    -2 having its own or true meaning.
    -3 having one's own object or aim.
    -4 pleonastic.
    (-र्थः) 1 one's own interest, self-interest; सर्वः स्वार्थं समीहते Śi.2.65; स्वार्थात्सतां गुरुतरा प्रणयिक्रियैव V. 4.15.
    -2 own or inherent meaning; स्वार्थे णिच्, स्वार्थे कप्रत्ययः &c.; परार्थव्यासङ्गादुपजहदथ स्वार्थपरताम् Bv.1.79 (where both senses are intended).
    -3 = पुरुषार्थः q. v.; Bhāg.12.2.6. ˚अनुमानम् inference for oneself, a kind of inductive reasoning, one of the two main kinds of अनुमान, the other being परार्थानुमान. ˚पण्डित a.
    1 clever in one's own affairs.
    -2 expert in attending to one's own interests. ˚पर, ˚परायण a. intent on securing one's own interests, selfish; परार्थानुष्ठाने जडयति नृपं स्वार्थपरता Mu.3.4. ˚विघातः frustration of one's object. ˚सिद्धिः f. fulfilment of one's own object.
    -आनन्दः delight in one's self.
    -आयत्त a. subject to, or dependent upon, oneself; स्वायत्तमेकान्तगुणं विधात्रा विनिर्मितं छादनमज्ञतायाः Bh. 2.7.
    -आरब्ध, -आरम्भक a. self-undertaken.
    - आहत a. coined by one's self.
    -इच्छा self-will, own inclination. ˚आचारः acting as one likes; self-will. ˚मृत्युः an epithet of Bhīṣma.
    -उत्थ a. innate.
    -उदयः the rising of a sign or heavenly body at any particular place.
    -उपधिः a fixed star.
    -कम्पनः air, wind.
    -कर्मन् one's own duty (स्वधर्म); स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु Bg.18. 45.
    -कर्मस्थ a. minding one's own duty; अधीयीरंस्त्रयो वर्णाः स्वकर्मस्था द्विजातयः Ms.1.1.
    -कर्मिन् a. selfish.
    -कामिन् a. selfish.
    -कार्यम् one's own business or interest.
    -कुलक्षयः a fish.
    -कृतम् a deed done by one's self.
    -कृतंभुज् a. experiencing the results of former deeds (प्रारब्धकर्म); मा शोचतं महाभागावात्मजान् स्वकृतंभुजः Bhāg.1. 4.18.
    -गतम् ind. to oneself, aside (in theatrical lang- uage).
    -गृहः a kind of bird.
    -गोचर a. subject to one's self; स्वगोचरे सत्यपि चित्तहारिणा Ki.8.13.
    -चर a. self-moving.
    -छन्द a.
    1 self-willed, uncontrolled, wanton.
    -2 spontaneous.
    -3 wild. (
    -न्दः) one's own will or choice, own fancy or pleasure, independence. (
    -न्दम्) ind. at one's own will or pleasure, wantonly, volunta- rily; स्वच्छन्दं दलदरविन्द ते मरन्दं विन्दन्तो विदधतु गुञ्जितं मिलिन्दाः Bv.1.15.
    -ज a.
    1 self-born.
    -2 natural (स्वाभाविक); आगता त्वामियं बुद्धिः स्वजा वैनायिकी च या Rām.2.112.16.
    (-जः) 1 a son or child.
    -2 sweat, perspiration.
    -3 a viper. (
    -जा) a daughter. (
    -जम्) blood.
    -जनः 1 a kinsman, relative; इतःप्रत्यादेशात् स्वजनमनुगन्तुं व्यवसिता Ś. 6.8; Pt.1.5.
    -2 one's own people or kindred, one's household. ˚गन्धिन् a. distantly related to. (स्वजनायते Den. P. 'becomes or is treated as a relation'; Pt.1.5.)
    -जातिः 1 one's own kind.
    -2 one's own family or caste.
    -ज्ञातिः a kinsman.
    -ता personal regard or interest; अस्यां मे महती स्वता Svapna.1.7.
    -तन्त्र a.
    1 self-dependent, uncontrolled, independent, self-willed.
    -2 of age, full-grown. (
    -न्त्रम्) one's own (common group of) subsidiaries; जैमिनेः परतन्त्रापत्तेः स्वतन्त्रप्रतिषेधः स्यात् MS. 12.1.8. (
    -न्त्रः) a blind man.
    -दृश् a. seeing one's self; ईयते भगवानेभिः सगुणो निर्गुणः स्वदृक् Bhāg.3.32.36.
    -देशः one's own country, native country. ˚जः, ˚बन्धुः a fellow countryman.
    -धर्मः 1 one's own religion.
    -2 one's own duty, the duties of one's own class; Ms.1.88,91; स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः Bg.3.35.
    -3 peculiarity, one's own rights.
    -निघ्न a. depending on or subservi- ent to oneself; (पुराणि च) निगृह्य निग्रहाभिज्ञो निन्ये नेता स्वनिघ्नताम् Śiva B.25.9.
    -पक्षः 1 one's own side or party.
    -2 a friend.
    -3 one's own opinion.
    -पणः one's own stake.
    -परमण्डलम् one's own and an enemy's country.
    -प्रकाश a.
    1 self-evident.
    -2 self-luminous.
    -प्रतिष्ठ a. astringent.
    -प्रधान a. independent.
    -प्रयोगात् ind. by means of one's own efforts.
    -बीजः the soul.
    -भटः 1 one's own warrior.
    -2 bodyguard.
    -भावः 1 own state.
    -2 an essential or inherent property, natu- ral constitution, innate or peculiar disposition, nature; स्वभावहेतुजा भावाः Mb.12.211.3; पौरुषं कारणं केचिदाहुः कर्मसु मानवाः । दैवमेके प्रशंसन्ति स्वभावमपरे जनाः ॥ 12.238.4; Bg.5.14; स्वभावो दुरतिक्रमः Subhāṣ.; so कुटिल˚, शुद्ध˚, मृदु˚, चपल˚, कठिन˚ &c. ˚आत्मक a. natural, inborn; स्वभावतः प्रवृत्तो यः प्राप्नोत्यर्थ न कारणात्। तत् स्वभावात्मकं विद्धि फलं पुरुष- सत्तम ॥ Mb.3.32.19. ˚उक्तिः f.
    1 spontaneous declara- tion.
    -2 (in Rhet.) a figure of speech which consists in describing a thing to the life, or with exact resem- blance; स्वभावोक्तिस्तु डिम्भादेः स्वक्रियारूपवर्णनम् K. P.1, or नानावस्थं पदार्थानां रूपं साक्षाद्विवृण्वती Kāv.2.8. ˚ज a. innate, natural. ˚भावः natural disposition. ˚वादः the doctrine that the universe was produced and is sustained by the natural and necessary action of substances according to their inherent properties, (and not by the agency of a Supreme Being). ˚सिद्ध a. natural, sponta- neous, inborn.
    -भूः m.
    1 an epithet of Brahman.
    -2 of Śiva.
    -3 of Viṣṇu. -f. one's own country, home.
    -मनीषा own judgement.
    -मनीषिका indifference.
    -मात्रेण ind. by one's self.
    -युतिः the line which joins the extremities of the perpendicular and diagonal.
    -यूथ्यः a relation.
    -योनि a. related on the mother's side. (-m., f.) own womb, one's own place of birth. (-f.) a sister or near female relative; रेतःसेकः स्वयोनीषु कुमारीष्वन्त्यजासु च (गुरुतल्पसमं विदुः) Ms.11.58.
    -रसः 1 natural taste.
    -2 proper taste or sentiment in com- position.
    -3 a kind of astringent juice.
    -4 the residue of oily substances (ground on a stone.)
    -राज् a.
    1 self-luminons; त्वमकरणः स्वराडखिलकारकशक्तिधरः Bhāg.1. 87.28.
    -2 self-wise; Bhāg.1.1.1. -m.
    1 the Supreme Being.
    -2 one of the seven rays of the sun.
    -3 N. of Brahmā; दिदृक्षुरागादृषिभिर्वृतः स्वराट् Bhāg.3.18.2.
    -4 N. of Viṣṇ&u; हस्तौ च निरभिद्येतां बलं ताभ्यां ततः स्वराट् Bhāg.3. 26.59.
    -5 a king with a revenue of 5 lacs to one crore Karṣas; ततस्तु कोटिपर्यन्तः स्वराट् सम्राट् ततः परम् Śukra.1. 185.
    -राज्यम् 1 independent dominion or sovereignty.
    -2 own kingdom.
    -राष्ट्रम् own kingdom.
    -रुचिः one's own pleasure.
    -रूप a.
    1 similar, like.
    -2 handsome, pleasing, lovely.
    -3 learned, wise.
    (-पम्) 1 one's own form or shape, natural state or condition; तत्रान्यस्य कथं न भावि जगतो यस्मात् स्वरूपं हि तत् Pt.1.159.
    -2 natural character or form, true constitution.
    -3 nature.
    -4 peculiar aim.
    -5 kind, sort, species. ˚असिद्धि f. one of the three forms of fallacy called असिद्ध q. v.
    -लक्षणम् a peculiar characteristic or property.
    -लोकः 1 one's own form (आत्मरूप); व्यर्थो$पि नैवोपरमेत पुंसां मत्तः परावृत्तधियां स्वलोकात् Bhāg.11.22.34.
    -2 self-knowledge; पुष्णन् स्वलोकाय न कल्पते वै Bhāg.7.6.16.
    -बत् a. possessed of property; स्ववती श्रुत्यनुरोधात् ŚB. on MS.6.1.2.
    -वश a.
    1 self-controlled.
    -2 independent.
    -वहित a.
    1 self-impelled.
    -2 alert, active.
    -वासिनी a woman whether married or unmarried who continues to live after maturity in her father's house.
    -विग्रहः one's own body.
    -विषयः one's own country, home.
    -वृत्तम् one's own business.
    -वृत्ति a. living by one's own exertions.
    -संविद् f. the knowledge of one's own or the true essence.
    -संवृत a. self-protected, self-guarded; मायां नित्यं स्वसंवृतः Ms.7.14.
    -संवेदनम् knowledge derived from one's self.
    -संस्था 1 self-abiding.
    -2 self-possession.
    -3 ab- sorption in one's own self; उन्मत्तमत्तजडवत्स्वसंस्थां गतस्य मे वीर चिकित्सितेन Bhāg.5.1.13.
    -स्थ a.
    1 self-abiding.
    -2 self-dependent, relying on one's own exer- tions, confident, firm, resolute; स्वस्थं तं सूचयन्तीव वञ्चितो$सीति वीक्षितैः Bu. Ch.4.37.
    -3 independent.
    -4 doing well, well, in health, at ease, comfortable; स्वस्थ एवास्मि Māl.4; स्वस्थे को वा न पण्डितः Pt.1.127; see अखस्थ also.
    -5 contented, happy. (
    -स्थम्) ind. at ease, comfortably, composedly.
    -स्थानम् one's own place or home, one's own abode; नक्रः स्वस्थानमासाद्य गजेन्द्रमपि कर्षति Pt.3.46. ˚विवृद्धिः (Mīmāṁsā) augmen- tation in its own place (opp. दण्डकलितवत् आवृत्तिः); तत्र पूर्णे पुनरावृत्तिर्नास्तीति दण्डकलितवद् न स्यात् । न च वृद्ध्या विना तद न्तरं पूर्यते इति स्वस्थानविवृद्धिरागतेति ŚB. on MS.1.5.83.
    -स्वरूपम् one's true character.
    -हन्तृ m. suicide.
    -हरणम् confiscation of property.
    -हस्तः one's own hand or handwriting, an autograph; see under हस्त.
    -हस्तिका an axe.
    -हित a. beneficial to oneself (
    -तम्) one's own good or advantage, one's own welfare.
    -हेतुः one's own cause.

    Sanskrit-English dictionary > स्व _sva

Страницы

См. также в других словарях:

  • ud-ayá — उदय …   Indonesian dictionary

  • udayâ̱cala — उदयाचल …   Indonesian dictionary

  • udayâ̱ditya — उदयादित्य …   Indonesian dictionary

  • udayâ̱dri — उदयाद्रि …   Indonesian dictionary

  • udayâ̱nta — उदयान्त …   Indonesian dictionary

  • udayâ̱ntara — उदयान्तर …   Indonesian dictionary

  • udayâ̱su — उदयासु …   Indonesian dictionary

  • udayâ̱ṡva — उदयाश्व …   Indonesian dictionary

  • udayi-bhadra — उदयिभद्र …   Indonesian dictionary

  • udayin — उदयिन् …   Indonesian dictionary

  • udayônmukha — उदयोन्मुख …   Indonesian dictionary

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»