इन्द्रियायतन

आयतनम् [आयतन्ते$त्र, यत् आधारे ल्युट्]

1 Place, abode, house, resting-place; भूमेर्महदायतनं वृष्णीष्व Kaṭh.1.1.23. (fig. also); शूलायतनाः Mu.7 hangmen; स्नेहस्तदेकायतनं जगाम Ku.7.5 was centred in her; R.3.36; सर्वा- विनयानामेकैकमप्येषामायतनम् K.13; ˚मृगेण 13 domestic deer; Chāṇ.32; (hence) a receptacle, home, support, seat.

-2 The place of the sacred fire, altar, shed for sacrifices.

-3 A sanctuary, sacred place; as in देवायतनम्, मठायतनम् &c. यथाक्रमविशेषेण सर्वाण्यायतनानि च । दर्शितानि Mb.13.156.11; विजने वायतने गिरौ वने वा । Bu. Ch. 5.19.

-4 The site of a house, ground-plot.

-5 A barn; Y.2.154.

-6 An inner seat (with Buddhists who consider the five senses with manas as the six Āyata- nas).

-7 The cause of disease.

saúbhāgya

n. (fr. su-bhaga) welfare, good luck, good fortune, success, prosperity, happiness (esp. conjugal felicity) RV. etc. etc.;

तनु a. (

-नु, -न्वी f.) [तन्-उन्]

1 Thin, lean, emaciated; वीतप्रभावतनुरप्यतनुप्रभावः Ki.16.64.

-2 Delicate, slender, slim (as a limb, as a mark of beauty); तनुवृत्तमध्यः R.6.32; cf. तन्वङ्गी

-3 Fine, delicate (as cloth); स्तनेषु तन्वंशुकमुन्नतस्तना Ṛs.1.7.

-4 Small, little, tiny, scanty, few, limited; तनुवाग्विभवो$पि सन् R.1.9;3.2; तनुत्यागो बहुग्रहः H.2.89. 'giving little' &c.

-5 Trifling, unim- portant, little; Amaru.28.

-6 Shallow (as a river) -f.

1 The body, the person.

-2 Outward form, manifestation; प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः Ś.1.1; M.1.1.

-3 Nature, the form or character of anythig; तीक्ष्णां तनुं यः प्रथमं जहाति सो$नन्त्यमाप्नोत्यभयं प्रजाभ्यः Mb.12.245. 26.

-4 Skin. [cf. L. tenuis, Eng. thin.]

-Comp. -अङ्ग a. having slender limbs, delicate. (

-ङ्गी) a delicate woman.

-ऊनः the wind.

-कूपः a pore of the skin.

-गृहम्, -स्थानम् The first lunar mansion.

-छद् (-द) a. protecting, clothing.

-छदः an armour; ततस्तु द्रुपदानीकं शरैश्छिन्नतनुच्छदम् Mb.7.168.26; तरुपलाशसवर्णतनुच्छदः R.9.51;12.86.

-ज a. born from the body; वाञ्छैव सूचयति पूर्वतरं भविष्यं पुंसां यदन्यतनुजं त्वशुभं शुभं वा Pt.2.8.

(-जः) 1 a son; Bhāg.5.9.6.

-2 the hair on the body; स्निग्धहर्यक्षतनुजश्मश्रुप्रवरमूर्द्धजम् Rām.1.16.12.

-जा a daughter.

-त्यज् a. risking one's life.

-2 giving up one's per- son, dying; योगेनान्ते तनुत्यजाम् R.1.8.

-3 rash, des- perate, fool-hardy.

-त्याग a. spending little, sparing, niggardly.

-त्रम्, -त्राणम्, an armour; रक्षन् विप्रांस्तनुत्रवान् Bk; Bhāg.8.1.37.

-दानम् 1 offering the body (for sexual intercourse).

-2 a. scanty gift.

-धी a. little- minded.

-प्रकाश a. of dim lustre; तनुप्रकाशेन विचेयतारका; R.3.2.

-बीजः the jujube.

-भवः a son. (

-वा) a daughter.

-भस्त्रा the nose.

-भृत् m. any being furnished with a body, a living being; particularly a human being; कल्पं स्थितं तनुभृतां तनुभिस्ततः किम् Bh.3.73.

-मध्य a. having a slender waist. (

-ध्यम्) the waist. (

-ध्या) a metre.

-रसः perspiration.

-रुह् n.,

-रुहम् 1 the hair of the body.

-2 a feather; तनुरुहाणि पुरो विजितध्वनेः Śi.6.45; Mv.6.33.

-लता a. slender body; एणीदृशस्तनुलता तनुते मुदं नः P. R.2.19.

-वातः a kind of hell; Jain.

-वारम् an armour; तनुवारभसो भास्वानधीरो$विनतोरसा Ki.15.23.

-व्रणः a pimple.

-संचारिणी a young woman, a girl ten years old.

-सरः perspiration.

-ह्रदः the anus.

देव a. (

-वी f.) [दिव्-अच्]

1 Divine, celestial; Bg.11. 11; Ms.12.117.

-2 Shining; यज्ञस्य देवमृत्विजम् Rv.1.1.1.

-3 Fit to be worshipped or honoured.

-वः 1 A god, deity; एको देवः केशवो वा शिवो वा Bh.3.12.

-2 (a) The god of rain, an epithet of Indra; as in द्वादश वर्षाणि देवो न ववर्ष; अवर्षयद्देवः Rām.1.9.18; काले च देशे च प्रववर्ष देवः Bu. Ch.2.7. (b) A cloud.

-3 A divine man, Brāhmaṇa, as in भूदेव.

-4 A king, ruler, as in मनुष्यदेव; तां देवसमितिं (अभ्या- गच्छत्) Mb.3.13.22.

-5 A title affixed to the names of Bārhmaṇas; as in गोविन्ददेव, पुरुषोत्तमदेव &c.

-6 (In dramas) A title of honour used in addressing a king, ('My lord', 'Your majesty'); ततश्च देव Ve.4; यथाज्ञापयति देवः &c.

-7 Quicksilver.

-8 The Supreme Spirit; हित्वा च देहं प्रविशन्ति देवं दिवौकसो द्यामिव पार्थ सांख्याः Mb.12.31.112.

-9 A fool

-1 A child.

-11 A man following any particular business.

-12 A lover.

-13 Emulation.

-14 Sport, play.

-15 A husband's brother (cf. देवृ, देवर).

-16 A lancer.

-वम् An organ of sense; देवानां प्रभवो देवो मनसश्च त्रिलोककृत् Mb.14.41.3. [cf. L. deus; Gr. deos.].

-Comp. -अंशः a partial incarnation of god.

-अगारः, -रम् a temple.

-अङ्गना a celestial damsel, an apsaras.

-अतिदेवः, -अधिदेवः 1 the highest god.

-2 an epithet of (1) Śiva. (2) Buddha. (3) Viṣṇu. देवातिदेवो भगवान् प्रसूतिरंशे हरिर्यस्य जगत्प्रणेता Hariv.

-अधिपः 1 an epithet of Indra.

-2 the supreme god.

-अनीकम् an army of celestials.

-अनुचरः, -अनुयायिन् m. an attendant or follower of a god; निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच R.2.52.

-अन्धस् n.,

अन्नम् 1 the food of gods, divine food, ambrosia.

-2 food that has been first offered to an idol; see Ms.5.7 and Kull. thereon.

-अभीष्ट a.

1 liked by or dear to gods.

-2 sacred or dedicated to a deity. (

-ष्टा) piper betel.

-अरण्यम् the garden of gods, the Nandana gar- den; अलमुद्द्योतयामासुर्देवारण्यमिवर्तवः R.1.8.

-अरिः a demon.

-अर्चनम्, -ना 1 the worship of gods.

-2 idolatry.

-अर्पणम् 1 an offering to the god.

-2 the Veda; पृथग्- भूतानि चान्यानि यानि देवार्पणानि च Mb.13.86.17 (see com.).

-आवसथः a temple.

-अश्वः an epithet of उच्चैःश्रवस्, the horse of Indra.

-आक्रीडः 'the garden of the gods', Nandana garden.

-आजीवः, -आजीविन् m. an attendant upon an idol.

-2 a low Brāhmaṇa subsisting by attendance upon an idol and upon the offerings made to it.

-आत्मन् a.

1 consecrated, holy, sacred.

-2 of a divine nature. (-m.)

1 the divine soul; ते ध्यानयोगानुगता$ पश्यन् देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम् Śvet. Up.1.3.

-2 the holy fig-tree.

-आयतनम् a temple; Ms.4.46; न देवा- यतनं गच्छेत् कदाचिद् वा$प्रदक्षिणम् । न पीडयेद् वा वस्त्राणि न देवा- यतनेष्वपि ॥ Kūrma P.

-आयुधम् 1 a divine weapon.

-2 rainbow.

-आयुष्म् the life-time of a god.

-आलयः 1 heaven.

-2 a temple.

-आवासः 1 heaven.

-2 the holy fig-tree (अश्वत्थ).

-3 a temple.

-4 the Sumeru mountain.

-आहारः nectar, ambrosia.

-इज् a. (nom. sing. देवेट्-ड्) worshipping the gods.

-इज्यः an epithet of Bṛihaspati, preceptor of the gods.

-इज्जः 1 an epithet of Indra.

-2 of Śiva.

-इष्ट a. dear to gods. (

-ष्टः) bdellium. (

-ष्टा) the wild lime tree.

-ईशः an epithet of (1) Indra. (2) Śiva. (3) Viṣṇu. (4) Brahman. (

-शी) N. of Durgā also of Devakī mother of Kṛiṣṇa.

-ईश्वरः N. of (1) Śiva. (2) Indra.

-उद्यानम् 1 divine garden.

-2 The Nandana garden.

-3 a garden near a temple.

-ऋषिः (देवर्षिः)

1 a deified saint, divine sage such as अत्रि, भृगु, पुलस्त्य, अङ्गिरस् &c.; एवंवादिनि देवर्षौ Ku.6.84 (i. e. अङ्गिरस्); अथ देवऋषी राजन् संपरेतं नृपात्मजम् Bhāg.; आब्रह्मभुवनाल्लोका देवर्षिपितृमानवाः । तृप्यन्तु पितरः सर्वे मातृमातामहा- दयाः Tarpaṇamantra.

-2 an epithet of Narada; देवर्षीणां च नारदः Bg.1.13.26.

-ओकस् n. the mountain Meru or Sumeru.

-कन्या a celestial damsel, a nymph; also देवकन्यका.

-कर्दमाः sandal, aloe wood, camphor, saffron pounded together and made into a paste.

-कर्मन् n.,

-कार्यम् 1 a religious act or rite, divine command; अनुष्ठितदेवकार्यम् R.12.13.

-2 the worship of gods.

-काष्ठम् the Devadāru tree.

-किरी N. of a Rāgiṇī; ललिता मालती गौरी नाटी देवकिरी तथा । मेघरागस्य रागिण्यो भवन्तीमाः सुमध्यमाः ॥

-कुटम् a temple.

-कुण़्डम् a natural spring.

-कुलम् 1 a temple.

-2 a race of gods.

-3 a group of gods.

-कुल्या the celestial Ganges.

-कुसुमम् cloves; एलां च देवकुसुमं त्वक्पत्रं देवदारु च Śiva. B.3.14.

-खातम्, -खातकम् 1 a natural hollow among moun- tains.

-2 a natural pond or reservoir; Ms.4.23.

-3 a pond near a temple. ˚बिल a cavern, chasm.

-गणः a class of gods.

-गणिका an apsaras; q. v.

-गतिः the path of देवलोक; अनुज्ञातश्च रामेण ययौ देवगतिं मुनिः A. Rām. 2.1.4.

-गन्धर्वः an epithet of Nārada. (

-र्वम्) a particular mode of singing.

-गर्जनम् thunder.

-गर्भः see हिरण्यगर्भ; Rām.2.4.23.

-गायनः a celestial choris- ter, a Gandharva.

-गान्धारी N. of a Rāgiṇī गान्धारी देवगान्धारी मालवी श्रीश्च सारवी । रामकीर्यपि रागिण्यः श्रीरागस्य प्रिया इमाः ॥

-गिरिः 1 N. of a mountain; cf. Me.44.

-2 N. of a town (Daulatabad).

-गिरी f. N. of a Rāgiṇī.

-गुरुः 1 an epithet of Kaśyapa (the father of gods).

-2 of Bṛihaspati (the preceptor of gods).

-गुही an epithet of Sarasvatī or of a place situated on it.

-गुह्यम् 1 a secret only known by gods.

-2 death.

-गृहम् 1 a temple.

-2 the place of a king.

-3 a planetary sphere.

-ग्रहः a class of demons who causes harmless madness.

-चरितम् the course of action or practices of the gods; न देवचरितं चरेत्.

-चर्या the worship or service of gods.

-चिकित्सकौ (du.) Aśvins, the twin physicians of gods.

-छन्दः a pearl-necklace having 81, 1 or 18 strings; शतमष्टयुतं हारो देवच्छन्दो ह्यशीतिरेकयुता Bṛi. S.81.32.

-जनः the gods collectively. ˚विद्या the science of music, dance, other arts &c.; Ch. Up.7.1.2.

-जातम् a class of gods.

-जामिः f. a sister of the gods; देवजामीनां पुत्रो$सि Av. 6.46.1.

-तरुः 1 the holy fig-tree.

-2 one of the trees of paradise. (i. e. मन्दार, पारिजात, सन्तान, कल्प and हरि- चन्दन); पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः । सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ Ak.

-3 the tree in a village (चैत्यवृक्ष) where the villagers usually meet (Mar. पार).

-तर्पणम् offerings of water, part of the सन्ध्या ceremony.

-ताडः 1 fire.

-2 an epithet of Rāhu.

-तातः 1 a sacrifice.

-2 N. of Kaśyapa.

-तातिः 1 a god.

-2 divine service; स नो यक्षद् देवताता यजीयान् Rv.3.19.1.

-तीर्थम् 1 the right moment for the worship of gods.

-2 the tips of the fingers sacred to gods.

-दत्त a.

1 god-given, grant- ed by the gods.

-2 given to the gods (as a village, &c.).

(-त्तः) 1 N. of the conch-shell of Arjuna; देवदत्तं धनञ्जयः (दध्मौ) Bg.1.15.

-2 a certain person (used in speaking of men indefinitely); मुक्तस्ततो यदि बन्धाद्देवदत्त उपाच्छिनत्ति Bhāg.5.14.24; देवदत्तः पचति, पिनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते &c.

-3 one of the vital airs exhaled in yawning; देवदत्तो विजृम्भणे. ˚अग्रजः N. of Buddha.

-दर्शन a. visiting the gods. (

-नः) N. of Nārada; यथा प्राह नारदो देवदर्शनः Bhāg.2.8.1.

-दारु m., n. a species of pine; गङ्गाप्रवाहोक्षित- देवदारु Ku.1.54; R.2.36.

-दासः a servant or attendant upon a temple.

(-सी) 1 a female in the service of gods or a temple.

-2 a courtezan (employed as a dancer in a temple).

-3 the wild citron tree.

-दीपः the eye.

-दुन्दुभिः 1 divine drum; देवदुन्दुभिनिर्घोषो पुष्पवृष्टिश्च खात् पतन् Rām.

-2 the holy basil with red flowers.

-3 an epi- thet of Indra.

-दूतः a divine envoy or messenger, an angel.

-देवः 1 an epithet of Brahman; Rām.1.43.1.

-2 of Śiva; अयाचितारं न हि देवदेवमद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक Ku.1.52.

-3 of Viṣṇu; Bg.1.15.

-4 of Gaṇeśa; दृष्टप्रभावो वरदो देवदेवो विनायकः Ks.2.55.

-दैवत्य a. destined for the god; Ms.2.189.

-द्रोणी a procession with idols.

-धर्मः a religious duty or office.

-धानी the city of Indra; तां देवधानीं स वरुथिनीपतिर्बहिः समन्ताद्रुरुधे पृतन्यया Bhāg. 8.15.23.

-धान्यम् a kind of grass-grain (Mar. देवभात).

-धिष्ण्यम् a chariot of the gods (विमान); Bhāg.1. 82.7.

-नक्षत्रम् N. of the first 14 नक्षत्रs in the southern quarter (opp. to यमनक्षत्रम्).

-नदी 1 the Ganges.

-2 any holy river; Ms.2.17.

-नन्दिन् m. N. of the door- keeper of Indra.

-2 N. of a grammarian.

-नागरी N. of the character in which Sanskrit is usually written.

-नाथः Śiva.

-निकायः 1 'residence of gods', paradise, heaven; तं तुष्टुवुर्देवनिकायकेतवः Bhāg.1.27.25.

-2 a host or assembly of gods; Ms.1.36.

-निन्दकः a blasphe- mer, unbeliever, heretic, atheist.

-निन्दा heresy, athe- ism.

-निर्माल्यम् 1 a garland remaining from a sacrifice.

-निर्मित a. 'god-created', natural.

-पतिः an epithet of Indra.

-पादाः 'the royal feet or presence', an honorific term for a king; देवपादाः प्रमाणम्.

-पथः 1 'heavenly passage', heaven, firmament दिव्यो देवपथो ह्येष नात्र गच्छन्ति मानुषाः Mb.

-2 the milky way.

-पशुः any animal con- secrated to a deity.

-पात्रम् an epithet of Agni.

-पुर्, -पुरी f. an epithet of Amarāvatī, the city of Indra.

-पुरोहितः 1 a domestic priest of the gods.

-2 the planet Jupiter (बृहस्पति).

-पुष्पम् cloves.

-पूज्यः an epithet of Bṛihaspati.

-प्रतिकृतिः f.,

-प्रतिमा an idol, the image of a deity.

-प्रश्नः 'consulting deities', astrology, for- tune-telling.

-प्रसूत a. good-produced (water); Av.6. 1.2.

-प्रियः 'dear to the gods', an epithet of Śiva; (देवानांप्रियः an irreg. comp. meaning-

1 a goat.

-2 a fool, idiot like a brute breast, as in ते$प्यतात्पर्यज्ञा देवानांप्रियाः K. P.

-3 an ascetic, who renounces the world).

-बलिः an oblation to the gods.

-बाहुः 1 N. of a king in the Yadu race.

-2 N. of a sage; देवबाहुः शतधनुः कृतवर्मेति तत्सुताः Bhāg.

-ब्रह्मन् m. an epithet of Nārada.

-ब्राह्मणः 1 a Brāhmaṇa who lives on the proceeds of a temple.

-2 a venerable Brāhmaṇa.

-भक्तिः worship or service of the gods.

-भवनम् 1 the heaven.

-2> a temple.

-3 the holy fig-tree.

-भागः the northern hemisphere.

-भ m. a god; (-f.) heaven.

-भूमिः f. heaven; पितुः प्रदेशा- स्तव देवभूमयः Ku.5.45.

-भूतिः f. an epithet of the Ganges.

-भूयम् divinity, godhead; विदितमेव भवतां...... परां निर्वृतिमुपेत्य देवभूयं गताः सर्वे न पूर्वपुरुषा इति Rām. Champū.

-भृत् m. an epithet of

1 Viṣṇu.

-2 of Indra.

-भोगः Pleasure of the gods, heavenly joy; अन्नन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान् Bg.9.2.

-भोज्यम् nectar.

-मणिः 1 the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.

-2 the sun.

-3 a curl of hair on a horse's neck; आवर्तिनः शुभफल- प्रदशुक्तियुक्ताः संपन्नदेवमणयो भृतरन्ध्रभागाः (अश्वाः) Śi.5.4; N.1.58.

-मधु n. divine honey; असौ वा आदित्यो देवमधु Ch. Up.3.1.1.

-मातृ f. N. of Aditi, mother of gods.

-मातृक a. 'having the god of rain or clouds as foster-mother', watered only by the clouds, depending on rain-water and not on irrigation, deprived of every other kind of water (as a country); देशो नद्यम्बुवृष्ट्यम्बु- संपन्नव्रीहिपालितः । स्यान्नदीमातृको देवमातृकश्च यथाक्रमम् ॥ Ak.; cf. also वितन्वति क्षेममदेवमातृकाः (i. e. नदीमातृकाः) चिराय तस्मिन् कुरवश्चकासते Ki.1. 17.

-मानकः the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.

-माया the Māyā of gods; ते दुस्तराम- तितरन्ति च देवमायाम् Bhāg.

-मार्गः the air or sky.

-मासः the eighth month of pregnancy.

-मुनिः a divine sage.

-यजनम् 1 a sacrificial place, a place where a sacrifice is performed; ततस्ते देवयजनं ब्राह्मणाः स्वर्णलाङ्गलैः (कृष्ट्वा) Bhāg.1.74.12. देवयजनसंभवे सीते U.4.

-2 a place of worship; मण्डलं देवयजनं दीक्षासंस्कार आत्मनः Bhāg.12.11.17.

-यजि a. making oblations to gods.

-यज्ञः a sacrifice to the superior gods made by oblations to fire, or through fire to the gods; (one of the five daily sacri- fices of a Brāhmaṇa; see Ms.3.81,85 and पञ्चयज्ञ also).

-यज्यम्, -यज्या a sacrifice.

-यात्रा 'an idol- procession,' any sacred festival when the idols are carried in procession; केनापि देवयात्रागतेन सिद्धादेशेन साधुना मत्समक्षमादिष्टा M.5.12-13.

-यान bestowing मोक्ष; यज्ञस्य देवयानस्य मेध्याय हविषे नृप Bhāg.8.8.2.

-नः the path leading to मोक्ष; सत्येन पन्था विततो देवयानः Muṇḍ.3.1.6.

-यानम् a celestial car.

-युगम् 1 the first of the four ages of the world; also called कृतयुग, सनत्कुमारो भगवान् पुरा देवयुगे प्रभुः Rām.1.11.11.

-2 an age of the gods comprising four ages of men.

-योनिः 1 a super- human being, a demigod; विद्याधरो$प्सरोयक्षरक्षोगन्धर्वकिन्नराः । पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतो$मी देवयोनयः ॥ Ak.

-2 a being of divine origin.

-3 fuel used in kindling fire (f. also).

-योषा an apsaras.

-रथः a car for carrying the image of god in procession.

-थम् a day's journey for the sun's chariot.

-रहस्यम् a divine mystery.

-राज्, -राजः 1 an epithet of Indra; Rām.7.6.6.

-2 a king.

-3 N. of Buddha.

-रातः 1 an epithet of Parīkṣit.

-2 a kind of swan or crane.

-राष्ट्रम् N. of an empire in the Deccan.

-लक्ष्मम् the Brāhmanical cord.

-लता the Navamallikā or double jasmine plant.

-लिङ्गम् the image or statue of a deity; Bhāg.3.17.13.

-लोकः heaven, paradise; देवलोकस्य चर्त्विजः (प्रभुः) Ms.4.182.

-वक्त्रम् an epithet of fire.

-वर्त्मन् n. the sky or atmosphere.

-वर्धकिः, -शिल्पिन् m. Viśvakarman, the architect of gods.

-वाणी 'divine voice', a voice from heaven.

-वाहनः an epithet of Agni.

-विद्या 1 divine science; Ch. Up.7.1.2.

-2 the science of Nirukta or etymology; ibid.

-विभागः the northern hemisphere.

-विश् f.,

-विशा a deity.

-वीतिः food of the gods.

-वृक्षः the Mandāra tree.

-व्यचस् a. Ved. occupied by the gods.

-व्रतम् 1 a religious observance, any religious vow.

-2 the favourite food of the gods. (

-तः) an epithet of

1 Bhīṣma; ततो विनशनं प्रागाद्यत्र देवव्रतो$पतत् Bhāg.1.9.1.

-2 Kārtikeya.

-व्रतत्वम् celibacy (ब्रह्मचारिव्रत); देवव्रतत्वं विज्ञाप्य Mb.5.172.19.

-शत्रुः a demon; स देवशत्रूनिव देवराजः Mb.

-शुनी an epithet of Saramā, the bitch of the gods.

-शेखर the damanaka tree (Mar. दवणा).

-शेषम् the remnants of a sacrifice offered to gods.

-श्रीः m. a sacrifice. (f.) Lakṣmī.

-श्रुतः an epithet of

1 Viṣṇu.

-2 Nārada.

-3 a sacred treatise.

-4 a god in general.

-संसद् f. देवसभा q. v.

-सत्यम् divine truth, established order of the gods.

-संध a. divine.

-सभा 1 an assembly of the gods (सुधर्मन्).

-2 a council of a king, council-chamber.

-3 a gambling-house.

-सभ्यः 1 a gambler.

-2 a fre- quenter of gaming-houses.

-3 an attendant on a deity.

-4 the keeper of a gambling-house.

-सहा 1 rules of begging alms (? भिक्षासूत्र); L. D. B.

-2 N. of a plant.

-सायुज्यम् identification or unification with a deity, conjunction with the gods, deification.

-सिंह an epithet of Śiva.

-सुषिः a tube or cavity (in the heart) leading to the gods; cf. उदान, तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषयः Ch. Up.3.13.1.

-सू N. of 8 deities (अग्नि, सोम, सवितृ, रुद्र, बृहस्पति, इन्द्र, मित्र and वरुण).

-सृष्टा an intoxicating drink.

-सेना 1 the army of gods.

-2 N. of the wife of Skanda; स्कन्देन साक्षादिव देवसेनाम् R.7.1. (Malli.:-- देवसेना = स्कन्दपत्नी perhaps it merely means 'the army of the gods' personified as Skanda's wife). ˚पतिः, ˚प्रियः an epithet of Kārtikeya.

-स्वम् 'property of gods', property applicable to religious purposes or endowments; यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदु- र्बुधाः Ms.11.2,26. ˚अपहरणम् sacrilege.

-सावर्णिः the 13th Manu; मनुस्त्रयोदशो भाव्यो देवसावर्णिरात्मवान् Bhāg. 8.13.3.

-हविस् n. an animal offered to gods at a sacrifice.

-हिंसकः an enemy of gods.

-हूः the left ear; Bhāg.4.25.51.

-हूतिः f.

1 invocation of the gods.

-2 N. of a daughter of Manu Svāyambhuva and wife of Kardama.

-हेडनम् an offence against the gods.

-हेतिः a divine weapon.

अञ्चित pp.

1 (a) Curved, bent; ˚उचित Dk.125, bent and raised; किंचिदञ्चितां दृष्टिं संचारयन्ती 143. bent or oblique look; दोर्लीलाञ्चितचन्द्रशेखरधनुः Mv.1.54. bent; ˚सव्यजानुः R.18.51. अञ्चितदक्षिणोरुः Bk.2.31,9.4; ˚लाङ्गूलः (कपिः), ˚स्कन्धः (वृक्षः). (b) Arched and handsome (as eyebrows); ˚अक्षिपक्ष्मन् R.5.76; crisped, curled (as hair); स्वसिताञ्चितमूर्धजा Mb.

-2 Gone.

-3 Honoured; adorned, graced, graceful, handsome, दोर्दण्डाञ्चितमहिमा अञ्चितामादधानः Mv.7.8 graced, adorned; गतेषु लीलाञ्चित- विक्रमेषु Ku.1.34. cf. also कनकाचलसंकाशदेवतायतनाञ्चिते Śivabhārata IX.53. sportively handsome; ˚ताभ्यां गता- भ्याम् R.2.18, लीलाञ्चितभ्रूलता Dk.124,151; समधुरं मधुरञ्चित- विक्रमः R.9.24 of esteemed or adorable prowess; (अङ्गानि) रोमाञ्चमञ्चिततरं बिभराम्बभूवुः Ki.15.53.

-4 Sewn or woven, arranged; अर्धाञ्चिता सत्वरमुत्थितायाः (रशना) R.7.1. half-strung or woven (गुम्फित Malli.).

-Comp. -पत्रम् [ब.] a lotus with curved leaves.

-भ्रूः a woman having arched or handsome eyebrows.

अतनु a. More वीतप्रभावतनुरप्यतनुप्रभावः Ki.16.64.

अभ्युद्यत p. p.

1 Raised, lifted up; as ˚आयुध, ˚शस्त्र, ˚कर &c.

-2 Prepared or ready, exerting oneself for (with inf., dat; loc. or in comp.); चण्डी चण्डं हन्तुमभ्युद्यता माम् M.3.21, प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7; दिनकर- रथमार्गविच्छित्तये$भ्युद्यतं यच्चलच्छृङ्गम् Bṛi. S.12.7; Me.59; Ms.9.32.

-3 Gone forth, risen, appearing forth or approaching; कुलमभ्युद्यतनूतनेश्वरम् R.8.15.

-4 Given or brought unsolicited.

आक्रान्त p. p.

1 Seized, taken possession of, over- powered, defeated, vanquished, overcome; आक्रान्तविमान- मार्गम् R.13.37 reaching upto; रुजा˚ Pt.5.52; दिदृक्षा˚ हृदयः Dk.141 seized with; आतपाक्रान्तो$$यमुद्देशः M.3 ex- posed to heat; आक्रान्तपूर्वमिव भुजङ्गम् R.9.79 trodden or trampled under foot; filled with, full of, occupied, covered, overspread; शुशुभे तेन चाक्रान्तं मङ्गलायतनं महत् R.17.29; Bh.2.18; वलिभिर्मुखमाक्रान्तम् Bh.3.14,62; U.2.2; Mv.5.4; Śi.1.7; H.1.22; Dk.141; K.55; Ve.2.27; ˚मति having the mind engrossed or occupied; U.5.19; Māl.9.49; so मदन˚, भय˚, शोक˚ &c.

-2 Loaded (as with a burden); pressed by; शैला- क्रान्तेन यो मुक्तस्तस्यारावः सुदारुणः Rām.7.16.36. भाराक्रान्ता वसुन्धरा Mk.8.6; K.118; साक्रान्ता जघनस्थलेन गुरुणा गन्तुं न शक्ता Amaru.34.

-3 Surpassed, eclipsed, superseded; R.1.38, Ve.5, आक्रान्ता तिलकक्रियापि तिलकैः M.3.5.

-4 Obtained, possessed of; वर्णान्तराक्रान्तपयोधराग्राम् R.14. 27; Ki.11.7.

-5 Accompanied, attended.

-6 Pained, distressed.

-7 Graced, adorned, decorated; न खलु नरके हाराक्रान्तं घनस्तनमण्डलम् (शरणम्) Bh.1.67.

-8 Seated, ridden; निर्ययुस्तुरगाक्रान्ताः Rām.6.127.13.

-Comp. -नायका (In drama) One whose lover is won or kept in obedience.

-मति a. Mentally overcome, deeply impressed.

आयत p. p.

1 Long; दशाङ्गुलमायता यष्टिः a stick ten fingers long; शतमध्यर्धं (योजनं) आयता Mb.; ˚स्वभावानि च दुःखानि K.175 lasting.

-2 Diffuse, prolix.

-3 Big, large, great; Pt.1.

-4 Drawn, attracted.

-5 Long drawn, distant; high-pitched; स्वचित्तायतनिःस्वनम् Rām. 1.4.33.

-6 Curbed, restrained.

-7 Asleep; तं नायतं बोधयोदित्याहुः Bṛi. Up.4.3.14.

-तः An oblong (in geo- metry).

-तम् ind. Deeply, long; मैथिलीमाहृतां दृष्ट्वा ध्यात्वा निःश्वस्य चायतम् Rām.6.111.71.

-Comp. -अक्ष a. (

-क्षी f.)

-ईक्षण, -नेत्र, -लोचन a. (a woman) with large eyes.

-अपाङ्ग a. having long cornered eyes.

-अर्धः half an oblong.

-आयतिः f. long-continuance, remote futurity; सा विभूतिरनुभावसम्पदां भूयसी तव यदायतायतिः Śi.14.5. चतुरस्र, दीर्घचतुरस्र a. Oblong.

-च्छदा a plantain tree.

-लेख a. long-curved; कान्तिर्भ्रुवोरायतलेखयोर्या Ku.1.47.

-स्तूः m. [आयतं स्तौति, नि˚ पा˚ दीर्घः] a panegyrist, bard.

आर (रा) वः [आ-रु-अप् पक्षे घञ्]

1 A cry, howling; वानराश्चक्रुरारवम् Rām.

-2 Sound; दधति दधनि धीरानारवान् वारिणीव Śi.11.8,12.18, नारावं व्यतनुत मेखलाकलापः 8.45. Humming; प्रतिमिलिन्दमारावाः Viś. Guṇā.167.

-3 N. of a people.

-Comp. -डिण्डिमः A kind of drum; चण्डि रसितरशनारवडिण़्डिममभिसर सरसमल़ज्वम् Gīt.11.6.

इष्टापूर्तम् इष्टापूर्तिः f. [इष्टं च पूर्तं च तयोः समाहारः पूर्वपददीर्घत्वम्] Performance of pious or charitable deeds; performing sacrifices, and digging wells and doing other acts of charity; इष्टापूर्तविधेः सपत्नशमनात् Mv.3.1; cf. also इष्टापूर्ते पुत्रपशूंश्च सर्वान् Kaṭh.1.8. वापीकूपतडागादिदेवतायतनानि च । अन्नप्रदानमारामाः पूर्तमर्थ्याः प्रचक्षते ॥ एकाग्निकर्महवनं त्रेतायां यच्च हूयते । अन्तर्वेद्यां च यद्दानमिष्टं तदभिधीयते ॥

उपयाचितकम् = उपयाचित above; सिद्धायतनानि कृतविविध- देवतोपयाचितकानि K.64.

कात्यायनः 1 N. of a celebrated writer on grammar who wrote Vārtikas to supplement the Sūtras of Pāṇini; न स्म पुराद्यतन इति ब्रुवता कात्यायनेनेह Mbh. on P. III.2.118; Rām.2.67.3.

-2 N. of a sage who is a writer on civil and religious law; Y.1.4.

-Comp. सूत्रम् the Śrauta sūtras of Kātyāyana.

किन्नर See under किम्.

*****

1 किम् ind. Used for कु only at the beginning of comp. to convey the senses of 'badness', 'deteriora- tion', 'defect', 'blame' or 'censure'; e. g. किंसखा a bad friend; किन्नरः a bad or deformed man &c.; see comp. below.

-Comp. -ज a. born somewhere (not in a noble family) मन्ये किंजमहं घ्नन्तं त्वामक्षत्रियजे रणे Bk.6.133.

-दासः a bad slave, or servant.

-नरः a bad or deformed man; a mythical being with a human figure and the head of a horse (अश्वमुख); चयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किन्नरान् R.4.78; उद्गास्य- तामिच्छति किन्नराणां तानप्रदायित्वमिवोपगन्तुम् Ku.1.8. ˚ईशः, ˚ईश्वरः

1 an epithet of Kubera.

-2 a kind of musical instrument. (

-री f.)

1 a female Kinnara; Me.58.

-2 a kind of lute.

-पुरुषः 'a low or despicable man', a mythical being with a human head and the form of a horse; Ku.1.14; किंपुरुषाणां हनुमान् Bhāg.11.16.29. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera.

-प्रभुः a bad master or king; हितान्न यः संशृणुते स किंप्रभुः Ki.1.5.

-राजन् a. having a bad king. (-m.) a bad king.

-विवक्षा Slandering; Rām.5.

-सखि m. (nom. sing. किंसखा) a bad friend; स किंसखा साधु न शास्ति यो$धिपम् Ki.1.5.

*****2

किम् pron. a. (nom. sing. कः m., का f., किम् n.)

1 Who, what, which used interrogatively); प्रजासु कः केन पथा प्रयातीत्यशेषतो वेदितुमस्ति शक्तिः Ś.6.26; करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम् R.8.67; का खल्वनेन प्रार्थ्यमानात्मना विकत्थते V.2; कः को$त्र भोः. कः कौ के कं कौ कान् हसति च हसतो हसन्ति हरणाक्ष्यः Udb. The pronoun is often used to imply 'power or authority to do a thing'; i. e. के आवां परित्रातुं दुष्यन्तमाक्रन्द Ś.1; 'who are we &c.', i. e. what power have we &c.; नृपसद्मनि नाम के वयम् Bh.3.27; who are we, i. e. what position have we &c. Sometimes किम् means 'long' as applied to time especially in combi- nation with खलु or अपि or इव; का खलु वेला पत्रभवत्याः प्राप्तायाः Ve.1; 'what a time' i. e. a long time has elapsed, &c.; so को$पि कालस्तस्या आगत्य गतायाः Ratn 3; or क इव कालः Māl.3.

-2 The neuter (किम्) is frequently used with instr. of nouns in the sense of 'what is the use of'; किं स्वामिचेष्टानिरूपणेन H.1; लोभश्चेदगुणेन किम् &c. Bh.2.55; किं तया दृष्ट्या Ś.3; किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम् Mk.9.7. अपि, चित्, चन, चिदपि or स्वित् are often added to किम् to give it an indefinite sense; विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनम् Ku.5.3. a certain ascetic; दमघोषसुतेन कश्चन प्रतिशिष्टः प्रतिभानवानथ Śi.16.1; कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्तः Me.1. &c.; का$पि तत एवागतवती Māl.1; a certain lady; कस्या$पि को$पिति निवेदितं च 1.33; किमपि, किमपि... जल्पतोरक्रमेण U.1.27; कस्मिंश्चिदपि महाभागधेयजन्मनि मन्मथ- विकारमुपलक्षितवानस्मि Māl.1; किमपि, किंचित् 'a little', वस्तु- सिद्धिर्विचारेण न किंचित् कर्मकोटिभिः Vivekachūdamaṇi; 'some- what' Y.2.116; U.6.35. किमपि also means 'indeseribable'; see अपि. इव is sometimes added to किम् in the sense of 'possibly', 'I should like to know'; (mostly adding force and elegance to the period); विना सीतादेव्या किमिव हि न दुःखं रघुपतेः U.6.3; किमिच हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् Ś.1.2; see इव also. -ind.

1 A particle of interroga- tion; जातिमात्रेण किं कश्चिद्धन्यते पूज्यते क्वचित् H.1.55 'is any one killed or worshipped' &c.; ततः किम् what then.

-2 A particle meaning 'why', 'wherefore'; किमकारणमेव दर्शनं बिलपन्त्यै रतये न दीयते Ku.4.7.

-3 Whether (its correlatives in the sense of 'or' being किं, उत, उताहो, आहोस्वित्, वा, किंवा, अथवा; see these words).

-Comp. -अपि ind.

1 to some extent, somewhat, to a considerable extent.

-2 inexpressibly, indescribably (as to quality, quantity, nature &c.).

-3 very much, by far; किमपि कमनीयं वपुरिदम् Ś.3; किमपि भीषणम्, किमपि करालम् &c.

-अर्थ a. having what motive or aim; किमर्थोयं यत्नः.

-अर्थम् ind. why, wherefore.

-आख्य a. having what name; किमाख्यस्य राजर्षेः सा पत्नी. Ś.7.

-इति ind. why, indeed, why to be sure, for what purpose (emphasizing the question); तत्किमित्युदासते भरताः Māl.1; किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्धकशोभि वल्कलम् Ku.5.44.

-उ, -उत 1 whether-or (showing doubt or uncertainty); किमु विष- विसर्पः किमु मदः U.1.35; Amaru.12.

-2 why (indeed) कं च ते परमं कामं करोमि किमु हर्षितः Rām.1.18.52. प्रियसुहृ- त्सार्थः किमु त्यज्यते.

-3 how much more, how much less; यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता । एकैकम यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥.II Pr.11; सर्वाविनयानामेकैकमप्येषामायतनं किमुत समवायः K.13; R.14.35; Ku.7.65.

-कथिका f. A doubt or hesita- tion; यत्र कर्मणि क्रियमाणे किंकथिका न भवति तत्कर्तव्यम् । यत्र तु हृदयं न तुष्यति तद्वर्जनीयम् ॥ Medhātithi's gloss on Ms.4.161.

-करः a servant, slave; अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः R.2.35. (

-रा) a female servant. (

-री) the wife of a servant.

-कर्तव्यता, -कार्यता any situation in which one asks oneself what should be done; यथा किंकार्यतामूढा वयस्यास्तस्य जज्ञिरे Ks.1.11. किंकर्तव्यतामूढः 'being at a loss or perplexed what to do'.

-कारण a. having what reason or cause,

-किल ind. what a pity (expressing displeasure or dissatisfaction न संभावयामि न मर्षयामि तत्रभवान् किंकिल वृषलं याजयिष्यति Kāshika on P.III.3.146.

-कृते ind. what for ? कामस्य किंकृते पुष्पकार्मुकारोपणग्रहः Ks.71.79.

-क्षण a. one who says 'what is a moment', a lazy fellow who does not value moments; H.2.89.

-गोत्र a. belonging to what family; किंगोत्रो नु सोम्यासि Ch. Up.4.4.4.

-च ind. moreover, and again, further.

-चन ind. to a certain degree, a little;

-चित् ind. to a certain degree, somewhat, a little; किंचिदुत्क्रान्तशैशवौ R.15.33, 2.46,12.21. ˚ज्ञ a. 'knowing little', a smatterer. ˚कर a. doing something useful. ˚कालः sometime, a little time. ˚प्राण a. having a little life. ˚मात्र a. only a little.

-छन्दस् a. conversant with which Veda.

-स्तनुः a species of spider.

-तर्हि ind. how then, but, however.

-तु ind. but, yet, however, nevertheless; अवैमि चैनामनघेति किंतु लोकापवादो बलवान्मतो मे R.14.43,1.65.

-तुघ्नः one of the eleven periods called Karaṇa.

-दवः an inferior god, demi-god; किंदेवाः किन्नराः नागाः किम्पुरुषादयः Bhāg.11.14.6.

-देवत a. having what deity.

-नामधेय, -नामन् a. having what name.

-निमित्त a. having what cause or reason, for what purpose.

-निमित्तम् ind. why, wherefore,

-नु ind.

1 whether; किं नु मे मरणं श्रेयो परित्यागो जनस्य वा Nala.1.1.

-2 much more, much less; अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते Bg.1.35.

-3 what indeed; किं नु मे राज्येनार्थः

-4 but, however; किं नु चित्तं मनुष्याणामनित्यमिति मे मतम् Rām.2.4.27.

-नु खलु ind.

1 how possibly, how is it that, why indeed, why to be sure; किं नु खलु गीतार्थमाकर्ण्य इष्टजनविरहा- दृते$पि बलवदुत्कण्ठितो$स्मि Ś.5.

-2 may it be that; किं नु खलु यथा वयमस्यामेवमियमप्यस्मान् प्रति स्यात् Ś.1.

-पच, -पचान a. miserly, niggardly.

-पराक्रम a. of what power or energy.

-पाक a. not mature, ignorant, stupid.

-कः a. medical plant, Strychnos nux vomica (Mar. कुचला); न लुब्धो बुध्यते दोषान्किंपाकमिव भक्षयन् Rām.2.66.6.

-पुनर् ind. how much more, how much less; स्वयं रोपितेषु तरुषूत्पद्यते स्नेहः किं पुनरङ्गसंभवेष्वपत्येषु K.291; Me.3.17; Ve.3.

-पुरुषः an inferior man, Bhāg.11.14.6.

-प्रकारम् ind. in what manner.

-प्रभाव a. possessing what power.

-भूत a. of what sort of nature.

-रूप a. of what form or shape.

-वदन्ति, -न्ती f. rumour, report; स किंवदन्तीं वदतां पुरोगः (पप्रच्छ) R.14.31. मत्संबन्धात्कश्मला किंवदन्ती U.1.42; U.1.4.

-वराटकः an extravagant man.

-वा ind.

1 a particle of interroga- tion; किं वा शकुन्तलेत्यस्य मातुराख्या Ś.7.

-2 or (corr. of किं 'whether'); राजपुत्रि सुप्ता किं वा जागर्षि Pt.1; तत्किं मारयामि किं वा विषं प्रयच्छामि किं वा पशुधर्मेण व्यापादयामि ibid.; Ś. Til.7.

-विद a. knowing what.

-व्यापार a. following what occupation.

-शील a. of what habits,

-स्वित् ind. whether, how; अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिः Me.14.

छिद्र a. [छिद्-रक्, छिद्र-अच् वा] Pierced, containing holes.

-द्रम् 1 A hole, slit, cleft, fissure, rent, pit, opening, crack; नव छिद्राणि तान्येव प्राणस्यायतनानि तु Y.3.99; Ms.8.239; अयं पटश्छिद्रशतैरलङ्कृतः Mk.2.9; so काष्ठ˚, भूमि˚ &c.

-2 A defect, flaw, blemish; त्वं हि सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यसि । आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यसि ॥ Mb; सुग्रीवेण समं त्वस्य अद्वैधं छिद्रवर्जितम् Rām.7.36.39.

-3 A vulnerable or weak point, weak side, imperfec- tion, foible; नास्य छिद्रं परो विद्याद्विद्याच्छिद्रं परस्य तु । गूहेत् कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद्विवरमात्मनः ॥ Ms.7.15,12; छिद्रं निरूप्य सहसा प्रविशत्यशङ्कः H.1.81. (where छिद्र means a hole also); Pt.3.39; Pt.2.38; Proverb: छिद्रेष्वनर्था बहुली- भवन्ति 'misfortunes never come single'.

-4 (Astr.) N. of the eighth house.

-5 Division; भूमिच्छिद्रविधानम् Kau. A.2.2;

-6 Space; भूतानां छिद्रदातृत्वं बहिरन्तरमेव च Bhāg.3.26.34.

-7 Sky; नानात्वं छिद्रयोर्यद्वज्ज्योतिषोर्वातयोरिव Bhāg.12.4.3.

-Comp. -अनुजीविन्, -अनुसंधानिन्, -अनुसारिन्, अन्वेषिन् a.

1 looking out for faults or flaws.

-2 seeking the weak points of another, picking holes, censorious; सर्पाणां दुर्जनानां च परच्छिद्रानुजीविनाम् Pt.1.

-अन्तर् m. a cane, reed.

-आत्मन् a. one who exposes his weak points to the attack of others.

-कर्ण a. having the ear pierced.

-दर्शन a.

1 exhibiting faults.

-2 seeking the weak points.

-दर्शिन् a. observing faults, a captious critic.

तन्द्रित a. Lazy; as in अतन्द्रित 'unremitting'; Ku.5.14; यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः Bg.3.23.

दमन a. (

-नी f.) [दम् भावे ल्युट्] Taming, subduing, overpowering, conquering, defeating; जामदग्न्यस्य दमने नैवं निर्वक्तुमर्हसि U.5.32; Bh.3.89; so सर्वदमन, अरिदमन &c.

-2 Tranquil, passionless,

-नः 1 A charioteer; Bhāg.4.26.2.

-2 A warrior.

-3 The Kunda plant.

-4 An epithet of Viṣṇu.

-नम् 1 Taming, subjugation, curbing, restraint,

-2 Punishing, chastising, दुर्दान्तानां दमनविधयः क्षत्रियेष्वायतन्ते Mv.3.34.

-3 Self-restraint.

-4 Slaying, killing; जामदग्न्यस्य दमने न हि निर्बन्धमर्हसि U.5.31.

दुर् ind. (A prefix substituted for दुस् before words beginning with vowels or soft consonants in the sense of 'bad'. 'hard' or 'difficult to do a certain thing'; for compounds with दुस् as first member see दुस् s. v.).

-Comp. -अक्ष a.

1 weak-eyed.

-2 evileyed.

(-क्षः) 1 a loaded or false die.

-2 dishonest gambling.

-अक्षरम् an evil word; श्रुतिं ममाविश्य भवद्दुरक्षरं सृजत्यदः कीटकवदुत्कटा रुजः N.9.63.

-अतिक्रम a. difficult to be overcome or conquered, unconquerable; सर्वं तु तपसा साध्यं तपो हि दुरति- क्रमम् Ms.11.2.38; स्वभावो दुरतिक्रमः 'nature cannot be changed'; स्वजातिर्दुरतिक्रमा Pt.1.

-2 insurmountable, impassable; B. R.6.18-19.

-3 inevitable. (

-मः) an epithet of Viṣṇu.

-अत्यय a.

1 difficult to be overcome; स्वर्गमार्गपरिघो दुरत्ययः R.11.88.

-2 hard to be attained or fathomed; स एष आत्मा स्वपरेत्यबुद्धिभिर्दुरत्यया- नुक्रमणो निरूप्यते Bhāg.7.5.13.

-अदृष्टम् ill-luck, misfortune.

-अधिग, -अधिगम a.

1 hard to reach or attain, unattainable; Bhāg.3.23.8; दुरधिगमः परभागो यावत्पुरुषेण पौरुषं न कृतम् Pt.1.33.

-2 insurmountable.

-3 hard to be studied or understood; इह दुरधिगमैः किञ्चि- देवागमैः Ki.5.18.

-अधिष्ठित a. badly performed, managed, or executed. (

-तम्) improper stay at a place.

-अधीत a. badly learnt or read.

-अध्यय a.

1 difficult of attainment; सहस्रवर्त्मा चपलैर्दुरध्ययः Śi.12.11.

-2 hard to be studied.

-अध्यवसायः a foolish undertaking.

-अध्वः a bad road; स्वयं दुरध्वार्णवनाविकाः कथं स्पृशन्तु विज्ञाय हृदापि तादृशीम् N.9.33.

-अन्त a.

1 whose end is difficult to be reached, endless, infinite; संकर्षणाय सूक्ष्माय दुरन्तायान्तकाय च Bhāg.

-2 ending ill or in misery, unhappy; अहो दुरन्ता बलवद्विरोधिता Ki.1.23; नृत्यति युवति- जनेन समं सखि विरहिजनस्य दुरन्ते (वसन्ते) Gīt.1; इयमुदरदरी- दुरन्तधारा यदि न भवेदभिमानभङ्गभूमिः Udb.

-3 hard to be understood or known.

-4 insurmountable.

-अन्तक a. = दुरन्त q. v. (

-कः) an epithet of Śiva.

-अन्वय a.

1 difficult to be passed along; Mb.14.51.17.

-2 hard to be carried out or followed.

-3 difficult to be attained. or understood; बुद्धिश्च ते महाप्राज्ञ देवैरपि दुरन्वया Rām.3. 66.18.

-4 not suitable, improper; वचो दुरन्वयं विप्रास्तूष्णी- मासन्भ्रमद्धियः Bhāg.1.84.14.

(-यः) 1 a wrong conclusion, one wrongly inferred from given premisses.

-2 (in gram.) a false agreement.

-अपवादः ill report. slander.

-अभिग्रह a. difficult to be caught.

-अभि- मानिन् a. vain-glorious, disagreeably proud.

- अवगम a. incomprehensible; Bhāg.5.13.26.

-अवग्रह a.

1 difficult to be restrained or subjugated; भक्ता भजस्व दुरवग्रह मा त्यजास्मान् Bhāg.1.29.31.

-2 disagreeable.

-अवग्राह a. difficult to be attained; Bhāg.7.1.19.

-अवच्छद a. difficult to be hidden; हेतुभिर्लक्षयांचक्रुराप्रीतां दुरवच्छदैः Bhāg.1.62.28.

-अवबोध a. unintelligible. Bhāg.1.49.29.

-अवसित a. unfathomed, difficult to be ascertained, द्युपतिभिरजशक्रशंकराद्यैर्दुरवसितस्तवमच्युतं नतो$स्मि Bhāg.12.12.67.

-अवस्थ a. ill off, badly or poorly circumstanced.

-अवस्था, -स्थानम् a wretched or miser- able state; Bhāg.5.3.12.

-अवाप a. difficult to be gained or fulfilled; Ś.1.

-अवेक्षितम् an improper look.

-अह्नः a bad day.

-आकृति a. ugly, mis-shaped.

-आक्रन्द a. crying bitterly or miserably; किं क्रन्दसि दुराक्रन्द स्वपक्ष- क्षयकारक Pt.4.29.

-आक्रम a.

1 invincible, unconquer- able.

-2 difficult to be passed.

-आक्रमणम् 1 unfair attack.

-2 difficult approach.

-आगमः improper or illegal acquisition.

-आग्रहः foolish obstinacy, head- strongness, pertinacity; ममाहमित्यूढदुराग्रहाणां पुंसाम् Bhāg.3. 5.43.

- आचर a.

1 hard to be performed.

-2 incurable (as a disease).

-आचार a.

1 ill-conducted, badly be- haved.

-2 following bad practices, wicked, depraved; अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् Bg.9.3. (

-रः) bad practice, ill-conduct, wikedness.

-आढ्य a. not rich, poor.

-आत्मता vileness, baseness, wickedness.

-आत्मन् a. evil-natured, low, wicked, vile, base, mean; ये च प्राहुर्दुरात्मानो दुराराध्या महीभुजः Pt.1.39. (-m.) a rascal, villain, scoundrel.

- आधर a. difficult to be withstood or overpowered, irresistible.

-आधर्ष a. hard to be approached or assailed, unassailable जगन्नाथो दुराधर्षो गङ्गां भागीरथीं प्रति Mb.

-2 not to be attacked with impu- nity.

-3 haughty. (

-र्षः) white mustard.

-आधारः an epithet of Śiva.

-आधिः (m.)

1 distress or anxiety of mind; निरस्तनारीसमया दुराधयः Ki.1.28.

-2 indignation.

-आधी a. Ved. malignant, thinking ill of.

- आनम a. difficult to bend or draw; स विचिन्त्य धनुर्दुरानमम् R.11.38.

-आप a.

1 difficult to be obtained; श्रिया दुरापः कथमीप्सितो भवेत् Ś.3.13; R.1.72;6.62.

-2 difficult to be ap- proached; Pt.1.67.

-3 hard to be overcome.

-आपादन a. difficult to be brought about; किं दुरापादनं तेषाम् Bhāg.3.23.42.

-आपूर a. difficult to be filled or satisfied; Bhāg.7.6.8.

-आबाध a. hard to be molested. (

-धः) N. of Śiva.

-आमोदः bad scent, stench; शवधूमदुरामोदः शालिभक्ते$त्र विद्यते Ks.82.22.

-आराध्य a. difficult to be propitiated, hard to be won over or conciliated; दुराराध्याः श्रियो राज्ञां दुरापा दुष्परिग्रहाः Pt.1.38.

-आरुह a. difficult to be mounted.

(-हः) 1 the Bilva tree.

-2 the cocoanut tree.

-3 the date tree.

-आरोप a. difficult to be strung (bow); दुरारोपमैन्दुशेखरं धनुर्दुर्निवारा रावणभुजदण्डाः B. R.1.46-47.

-आरोह a. difficult of ascent.

(-हः) 1 The cocoanut tree.

-2 the palm tree.

-3 the date tree.

-आलापः 1 a curse, imprecation.

-2 foul of abusive language.

-आलोक a.

1 difficult to be seen or perceived.

-2 painfully bright, dazzling; दुरालोकः स समरे निदाघाम्बररत्नवत् K. P.1. (

-कः) dazzling splendour.

-आव(वा)र a.

1 difficult to be covered or filled up; दुरावरं त्वदन्येन राज्यखण्डमिदं महत् Rām.2.15.5.

-2 difficult to be restrained, shut in, kept back or stopped.

-आवर्त a. difficult to be convinced or set up; भवन्ति सुदुरावर्ता हेतुमन्तो$पि पण्डिताः Mb.12.19.23.

- आशय a.

1 evil-minded, wicked, malicious, स्फुटनिर्भिन्नो दुराशयो$धमः Śi. उपेयिवान् मूलमशेषमूलं दुराशयः कामदुघाङ्घ्रिपस्य Bhāg.3.21.15.

-2 having a bad place or rest. (-m.) the subtle body which is not destroyed by death (लिङ्गदेह); एतन्मे जन्म लोके$स्मिन्मुमुक्षूणां दुराशयात् Bhāg.3.24. 36.

-आशा 1 a bad or wicked desire.

-2 hoping against hope.

-आस a. difficult to be abided or associated with; संघर्षिणा सह गुणाभ्यधिकैर्दुरासम् Śi.5.19.

- आसद a.

1 difficult to be approached or overtaken; स सभूव दुरासदः परैः R.3.66; 8.4; Mv.2.5; 4.15.

-2 difficult to be found or met with.

-3 unequalled, unparalleled.

-4 hard to be borne, insupportable.

-5 difficult to be conquered, unassailable, unconquerable; जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् Bg.3.43. (

-दः) an epithet of Śiva.

-इत a.

1 difficult.

-2 sinful.

(-तम्) 1 a bad course, evil, sin; दरिद्राणां दैन्यं दुरितमथ दुर्वासनहृदां द्रुतं दूरीकुर्वन् G. L.2; R.8.2; Amaru.2; Mv.3.43.

-2 a difficulty, danger.

-3 a calamity, evil; अपत्ये यत्तादृग्- दुरितमभवत् U.4.3.

-इतिः f. Ved.

1 a bad course.

-2 difficulty.

-इष्टम् 1 a curse, imprecation.

-2 a spell or sacrificial rite performed to injure another person.

-ईशः a bad lord or master.

-ईषणा, -एषणा 1 a curse, an imprecation.

-2 an evil eye.

-उक्त a. harshly utter- ed; Pt.1.89.

-उक्तम्, -उक्तिः f. offensive speech, reproach, abuse, censure; लक्ष्मि क्षमस्व वचनीयमिदं दुरुक्तम् Udb.

-उच्छेद a. difficult to be destroyed.

-उत्तर a.

1 unanswerable.

-2 difficult to be crossed; दुरुत्तरे पङ्क इवान्धकारे Bk.11.2; प्राप्तः पङ्को दुरुत्तरः Ki.15.17.

- उदय a. appearing with difficulty, not easily manifested; यो$ नात्मनां दुरुदयो भगवान्प्रतीतः Bhāg.3.16.5.

-उदर्क a. having bad or no consequences; N.5.41.

-उदाहर a. diffi- cult to be pronounced or composed; अनुज्झितार्थसंबन्धः प्रबन्धो दुरुदाहरः Śi.2.73.

-उद्वह a. burdensome, unbear- able.

- उपसद a. difficult of approach; Ki.7.9.

-उपसर्पिन् a. approaching incautiously; एकमेव दहत्यग्निर्नरं दुरुपसर्पिणम् Ms.7.9.

-ऊह a. abstruse; जानीते जयदेव एव शरणः श्लाघ्ये दुरूहद्रुते Gīt.

-एव a. Ved.

1 having evil ways.

-2 irresis- tible, unassailable. (

-वः) a wicked person.

-ओषस् a. Ved. slow, lazy.

- ग 1 difficult of access, inaccessible, impervious, impassable; दुर्गस्त्वेष महापन्थाः Mb.12.3. 5; दुर्गं पथस्तत्कवयो वदन्ति Kaṭh.1.3.14.

-2 unattain- able.

-3 incomprehensible.

-4 following wicked path, vicious; Rām.2.39.22.

(-गः, -गम्) 1 a difficult or narrow passage through a wood or over a stream, mountain &c., a defile, narrow pass.

-2 a citadel. fortress, castle; न दुर्गं दुर्गमित्येव दुर्गमं मन्यते जनः । तस्य दुर्गमता सैव यत्प्रभुस्तस्य दुर्गमः ॥ Śiva. B.16.61.

-3 rough ground.

-4 difficulty, adversity, calamity, distress, danger; निस्तारयतिं दुर्गाच्च Ms.3.98;11.43; मच्चित्तः सर्व- दुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि; Bg.18.58.

(-गः) 1 bdellium.

-2 the Supreme Being.

-3 N. of an Asura slain by Durgā (thus receiving her name from him). ˚अध्यक्षः, ˚पतिः, ˚पालः the commandant or governor of a castle. ˚अन्तः The suburb of a fort; दुर्गान्ते सिद्धतापसाः Kau. A. 1.12. ˚कर्मन् n. fortification. ˚कारक a. making difficult. (

-कः) the birch tree. ˚घ्नी N. of Durgā. ˚तरणी an epithet of Sāvitrī. सावित्री दुर्गतरणी वीणा सप्तविधा तथा Mb. ˚मार्गः a defile, gorge. ˚लङ्घनम् surmounting difficu- lties. (

-नः) a camel. ˚संचरः

1 a difficult passage as to a fort &c., a bridge &c. over a defile. ˚संस्कारः Repairs to the old forts; अतो दुर्गसंस्कार आरब्धव्ये किं कौमुदीमहोत्सवेन Mu. ˚सिंहः N. of the author of कलापपरिशिष्ट. ˚व्यसनम् a defect or weak point in a fortress. (

-र्गा) an epithet of Pārvatī, wife of Śiva.

-2 the female cuckoo

-3 N. of several plants. ˚नवमी the 9th day of the bright half of कार्तिक. ˚पूजा the chief festival in honour of दुर्गा in Bengal in the month of Āśvina.

-गत a.

1 unfortunate, in bad circumstances; समाश्वसिमि केनाहं कथं प्राणिमि दुर्गतः Bk.18.1.

-2 indigent, poor.

-3 distressed, in trouble.

-गतता ill-luck, poverty, misery; तावज्जन्मातिदुःखाय ततो दुर्गतता सदा Pt.1.265.

-गतिः f.

1 misfortune, poverty, want, trouble, indigence; न हि कल्याणकृत्कश्चिद् दुर्गतिं तात गच्छति Bg.6.4.

-2 a difficult situation or path.

-3 hell.

-गन्ध a. ill-smelling.

(-न्धः) 1 bad odour, stink

-2 any ill-smelling substance.

-3 an onion.

-4 the mango tree. (

-न्धम्) sochal salt.

-गन्धि, -गन्धिन् a. ill-smelling.

-गम a.

1 impassable, inaccessible, impervious; कामिनीकायकान्तारे कुचपर्वतदुर्गमे Bh.1.86; Śi. 12.49.

-2 unattainable, difficult of attainment.

-3 hard to be understood. (

-मम्) a difficult place like hill etc; भ्राम्यन्ते दुर्गमेष्वपि Pt.5.81.

-गाढ, -गाध, -गाह्य a. difficult to be fathomed or investigated, unfathomable.

-गुणितम् not properly studied; चिराम्यस्तपथं याति शास्त्रं दुर्गुणितं यथा Avimārakam.2.4.

-गोष्ठी evil association; conspiracy. वृद्धो रक्कः कम्पनेशो दुर्गोष्ठीमध्यगो$भवत् Rāj. T.6. 17.

-ग्रह a.

1 difficult to be gained or accomplished.

-2 difficult to be conquered or subjugated; दुर्गाणि दुर्ग्रहाण्यासन् तस्य रोद्धुरपि द्विषाम् R.17.52.

-3 hard to be understood.

(-हः) 1 a cramp, spasm.

-2 obstinacy.

-3 whim, monomania; कथं न वा दुर्ग्रहदोष एष ते हितेन सम्य- ग्गुरुणापि शम्यते N.9.41.

-घट a.

1 difficult. कार्याणि घटयन्नासीद् दुर्घटान्यपि हेलया Rāj. T.4.364.

-2 impossible.

-घण a.

1 closely packed together, very compact.

-घुरुटः An unbeliever; L. D. B.

-घोषः 1 a harsh cry.

-2 a bear.

-जन a.

1 wicked, bad, vile.

-2 slanderous, malicious, mischievous; यथा स्त्रीणां तथा वाचां साधुत्वे दुर्जनो जनः U.1.6. (

-नः) a bad or wicked person, a malicious or mischievous man, villain; दुर्जनः प्रियवादी च नैतद्विश्वास- कारणम् Chāṇ.24,25; शाम्येत्प्रत्यपकारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4. (दुर्जनायते Den. Ā. to become wicked; स्वजनो$पि दरिद्राणां तत्क्षणाद् दुर्जनायते Pt.1.5.). (दुर्जनीकृ [च्वि] to make blameworthy; दुर्जनीकृतास्मि अनेन मां चित्रगतां दर्शयता Nāg.2).

-जय a. invincible. (

-यः) N. of Viṣṇu.

-जर a.

1 ever youthful; तस्मिन्स्तनं दुर्जरवीर्यमुल्बणं घोराङ्कमादाय शिशोर्दधावथ Bhāg.1.6.1.

-2 hard (as food), indigestible.

-3 difficult to be enjoyed; राजश्रीर्दुर्जरा तस्य नवत्वे भूभुजो$भवत् Rāj. T.5.19.

-जात a.

1 unhappy, wretched.

-2 bad-tempered, bad, wicked; Rāj. T.3. 142.

-3 false, not genuine. ˚जीयिन् a. one who is born in vain; यो न यातयते वैरमल्पसत्त्वोद्यमः पुमान् । अफलं जन्म तस्याहं मन्ये दुर्जातजायिनः ॥ Mb.

(-तम्) 1 a misfortune, calamity, difficulty; त्वं तावद् दुर्जाते मे$त्यन्तसाहाय्यकारिणी भव M.3; दुर्जातबन्धुः R.13.72. 'a friend in need or adversity.'

-2 impropriety.

-जाति a.

1 bad natured, vile, wicked; रुदितशरणा दुर्जातीनां सहस्व रुषां फलम् Amaru.96.

-2 out- cast. (

-तिः f.) misfortune, ill condition.

-ज्ञान, -ज्ञेय a. difficult to be known, incomprehensible. उच्चावचेषु भुतेषु दुर्ज्ञेयामकृतात्मभिः Ms.6.73. (

-यः) N. of Śiva.

-णयः, -नयः, -नीतिः 1 bad conduct.

-2 impropriety

-3 in- justice.

-णामन्, -नामन् a. having a bad name.

-णीत a.

1 ill-behaved.

-2 impolitic.

-3 forward. (

-तम्) miscon- duct; दुर्णीतं किमिहास्ति किं सुचरितं कः स्थानलाभे गुणः H.

-दम, -दमन, -दम्य a. difficult to be subdued, untamable, indomitable.

-दर्श a.

1 difficult to be seen.

-2 dazzling; सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मन Bg.11.52.

-दर्शन a. ugly, ill-looking; दुर्दर्शनेन घटतामियमप्यनेन Māl.2.8.

-दशा a misfortune, calamity.

-दान्त a.

1 hard to be tamed or subdued, untamable; Śi.12.22.

-2 intractable, proud, insolent; दुर्दान्तानां दमनविधयः क्षत्रियेष्वायतन्ते Mv.3.34.

(-तः) 1 a calf.

-2 a strife, quarrel.

-3 N. of Śiva.

-दिन a. cloudy, rainy.

(-नम्) 1 a bad day in general; तद्दिनं दुर्दिनं मन्ये यत्र मित्रागमो हि न Subhāṣ.

-2 a rainy or cloudy day, stormy or rainy weather; उन्नमत्यकालदुर्दिनम् Mk.5; Ku.6 43; Mv.4.57.

-3 a shower (of any- thing); द्विषां विषह्य काकुत्स्थस्तत्र नाराचदुर्दिनम् ॥ सन्मङ्गलस्नात इव R.4.41,82;5.47; U.5.5.

-4 thick darkness; जीमूतैश्च दिशः सर्वाश्चक्रे तिमिरदुर्दिनाः Mb. (दुर्दिनायते Den. Ā. to become cloudy.)

-दिवसः a dark or rainy day; Pt.1.173.

-दुरूटः, -ढः 1 an unbeliever

-2 an abusive word.

-दृश a.

1 disagreeable to the sight, disgusting; दुर्दृशं तत्र राक्षसं घोररूपमपश्यत्सः Mb.1.2.298.

-2 difficult to be seen; पादचारमिवादित्यं निष्पतन्तं सुदुर्दृशम् Rām.7.33.5.

-दृष्ट a. ill- judged or seen, wrongly decided; Y.2.35.

-दैवम् ill-luck, misfortune.

-द्यूतम् an unfair game.

-द्रुमः onion (green).

-धर a.

1 irresistible, difficult to be stopped.

-2 difficult to be borne or suffered; दुर्धरेण मदनेन साद्यते Ghat.11; Ms.7.28.

-3 difficult to be accomplished.

-4 difficult to be kept in memory. (

-रः) quicksilver.

-धर्ष a.

1 inviolable, unassailable.

-2 inaccessible; संयोजयति विद्यैव नीचगापि नरं सरित् । समुद्रमिव दुर्धर्षं नृपं भाग्य- मतः परम् ॥ H. Pr.5.

-3 fearful, dreadful.

-4 haughty.

-धी a. stupid, silly.

-नयः 1 arrogance.

-2 immorality.

-3 evil strategy; उन्मूलयितुमीशो$हं त्रिवर्गमिव दुर्नयः Mu.5.22.

-नामकः piles. ˚अरिः a kind of bulbous root (Mar. सुरण).

-नामन् m. f. a cockle. (-n.) piles.

-निग्रह a. irre- pressible, unruly; मनो दुर्निग्रहं चलम् Bg.6.35.

-निमित a. carelessly put or placed on the ground; पदे पदे दुर्निमिते गलन्ती R.7.1.

-निमित्तम् 1 a bad omen; R.14.5.

-2 a bad pretext.

-निवार, -निवार्य a. difficult to be check- ed or warded off, irresistible, invincible.

-नीतम् 1 mis- conduct, bad policy, demerit, misbehaviour; दुर्णीतं किमि- हास्ति Pt.2.21; H.1.49.

-2 ill-luck.

-नीतिः f. mal- administration; दुर्नीतिं तव वीक्ष्य कोपदहनज्वालाजटालो$पि सन्; Bv.4.36.

-नृपः a bad king; आसीत् पितृकुलं तस्य भक्ष्यं दुर्नृप- रक्षसः Rāj. T.5.417.

-न्यस्त a. badly arranged; दुर्न्यस्त- पुष्परचितो$पि Māl.9.44.

-बल a.

1 weak, feeble.

-2 enfeebled, spiritless; दुर्बलान्यङ्गकानि U.1.24.

-3 thin, lean, emaciated; U.3.

-4 small, scanty, little; स्वार्थोप- पत्तिं प्रति दुर्बलाशः R.5.12.

-बाध a. Unrestrained (अनिवार); दुर्बाधो जनिदिवसान्मम प्रवृद्धः (आधिः); Mv.6.28.

-बाल a.

1 bald-headed.

-2 void of prepuce.

-3 having crook- ed hair.

-बुद्धि a.

1 silly, foolish, stupid.

-2 perverse, evil-minded, wicked; धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः (समा- गताः) Bg.1.23

-बुध a. wicked-minded, silly; Mb. 11.4.18.

-बोध a. unintelligible, unfathomable, inscru- table; निसर्गदुर्बोधमबोधविक्लवाः क्व भूपतीनां चरितं क्व जन्तवः Ki. 1.6.

-भग a.

1 unfortunate, unlucky; श्रीवल्लभं दुर्भगाः (निन्दन्ति) Pt.1.415.

-2 not possessed of good features, ill-looking.

-भगा 1 a wife disliked by her husband; दुर्भगाभरणप्रायो ज्ञानं भारः क्रियां विना H.1.17.

-2 an ill-tempered woman, a shrew.

-3 a widow;

-भर a. insupportable, burdensome, heavily laden with (comp.); ततो राजाब्रवीदेतं बहुव्यसनदुर्भरः Ks.112.156.

-भाग्य a. unfortunate, unlucky. (

ग्यम्) ill-luck.

-भावना 1 an evil thought.

-2 a bad tendency.

-भिक्षम् 1 scarcity of provisions, dearth, famine; Y.2.147; Ms.8.22; उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे... यस्तिष्ठति स बान्धवः H.1.71; Pt.2.

-2 want in general.

-भिद, -भेद, -भेद्य a. firm; सुजनस्तु कनकघटवद् दुर्भेद्यश्चाशु संध्येयः Subhāṣ.

-भृत्यः a bad servant.

-भिषज्यम् incurability; Bṛi. Up.4.3.14.

-भ्रातृ m. a bad brother.

-मङ्कु a. obstinate, disobedient.

-मति a.

1 silly, stupid, foolish, ignorant.

-2 wicked, evilminded; न सांपरायिकं तस्य दुर्मतेर्विद्यते फलम् Ms.11.3.

-मद a. drun- ken, ferocious, maddened, infatuated; Bhāg.1.15.7.

-दः foolish pride, arrogance.

-दम् the generative organ; ग्रामकं नाम विषयं दुर्मदेन समन्वितः Bhāg.4.25.52.

-मनस् a. troubled in mind, discouraged, disspirited, sad, malancholy; अद्य बार्हस्पतः श्रीमान् युक्तः पुष्येण राघवः । प्रोच्यतै ब्राह्मणैः प्राज्ञैः केन त्वमसि दुर्मनाः ॥ Rām. [दुर्मनायते Den. Ā. to be troubled in mind, be sad, meditate sorrowfully, to be disconso- late, become vexed or fretted; Māl.3].

-मनुष्यः a bad or wicked man.

-मन्त्रः, -मन्त्रितम्, -मन्त्रणा evil advice, bad counsel; दुर्मन्त्रान्नृपतिर्विनश्यति; Pt.1.169.

-मरम् a hard or difficult death; Mb.14.61.9.

-मरी a kind of दूर्वा grass.

-मरणम् violent or unnatural death.

-मर्ष a.

1 unbearable; Bhāg.6.5.42.

-2 obstinate, hostile.

-मर्षणः N. of Viṣṇu.

-मर्षित a. provocated, encouraged; एवं दुर्मर्षितो राजा स मात्रा बभ्रुवाहनः Mb.14. 79.13,

-मर्याद a. immodest, wicked.

-मल्लिका, -मल्ली a minor drama, comedy, farce; S. D.553.

-मित्रः 1 a bad friend.

-2 an enemy.

-मुख a.

1 having a bad face, hideous, ugly; Bh.1.9.

-2 foul-mouthed, abusive, scurrilous; Bh.2.69.

(-खः) 1 a horse.

-2 N. of Śiva.

-3 N. of a serpent king (Nm.)

-4 N. of a monkey (Nm.)

-5 N. of a year (29th year out of 6 years cycle).

-मूल्य a. highly priced, dear.

-मेधस् a. silly, foolish, dull-headed, dull; Pt.1. (-m.) a dunce, dull-headed man, blockhead; ग्रन्थानधीत्य व्याकर्तु- मिति दुर्मेधसो$प्यलम् Śi.2.26.

-मैत्र a. unfriendly, hostile; Bhāg.7.5.27.

-यशस् n. ill-repute, dishonour.

-योगः 1 bad or clumsy contrivance.

-2 a bad combi- nation.

-योध, -योधन a. invincible, unconquerable. (

-नः) the eldest of the 11 sons of Dhṛitarāṣṭra and Gāndhārī. [From his early years he conceived a deep hatred for his cousins the Pāṇḍavas, but particularly Bhīma, and made every effort he could to compass their destruction. When his father pro- posed to make Yudhiṣṭhira heir-apparent, Duryodhana did not like the idea, as his father was the reigning sovereign, and prevailed upon his blind father to send the Pāṇḍavas away into exile. Vāraṇāvata was fixed upon as their abode, and under pretext of constructing a palatial building for their residence, Duryodhana caused a palace to be built mostly of lac, resin and other combustible materials, thereby hoping to see them all destroyed when they should enter it. But the Paṇḍavas were forewarned and they safely escaped. They then lived at Indraprastha, and Yudhiṣṭhira performed the Rājasuya sacrifice with great pomp and splendour. This event further excited the anger and jealousy of Duryodhana, who was already vexed to find that his plot for burning them up had signally failed, and he induced his father to invite the Pāṇḍavas to Hastināpura to play with dice (of which Yudhiṣṭhira was particularly fond). In that gambling-match, Duryodhana, who was ably assisted by his maternal uncle Śakuni, won from Yudhiṣṭhira everything that he staked, till the infatuated gambler staked himself, his brothers, and Draupadī herself, all of whom shared the same fate. Yudhiṣṭhira, as a condition of the wager, was forced to go to the forest with his wife and brothers, and to remain there for twelve years and to pass one addi- tional year incognito. But even this period, long as it was, expired, and after their return from exile both the Pāṇḍavas and Kauravas made great preparations for the inevitable struggle and the great Bhāratī war commenced. It lasted for eighteen days during which all the Kauravas, with most of their allies, were slain. It was on the last day of the war that Bhīma fought a duel with Duryodhana and smashed his thigh with his club.] मोघं तवेदं भुवि नामधेयं दुर्योधनेतीह कृतं पुरस्तात् न हीह दुर्योधनता तवास्ति पलायमानस्य रणं विहाय Mb.4.65.17.

-योनि a. of a low birth, न कथंचन दुर्योनिः प्रकृतिं स्वां नियच्छति Ms.1.59.

-लक्ष्य a. difficult to be seen or perceived, hardly visible.

-क्ष्यम् bad aim; मनः प्रकृत्यैव चलं दुर्लक्ष्यं च तथापि मे Ratn.3.2.

-लभ a.

1 difficult to be attained, or accomplished; R.1.67;17.7; Ku.4.4;5.46,61; दुर्लभं भारते जन्म मानुष्यं तत्र दुर्लभम् Subhāṣ.

-2 difficult to be found or met with, scarce, rare; शुद्धान्तदुर्लभम् Ś.1.17.

-3 best, excellent, eminent.

-ग्रामः a village situated close to a large village and inhabited by the free-holders (अग्र- हारोपजीविनः); Māna.1.79-8.

-4 dear, beloved.

-5 costly.

-ललित a.

1 spoilt by fondling, fondled too much, hard to please; हा मदङ्कदुर्ललित Ve.4; V.2.8; Māl.9.

-2 (hence) wayward, naughty, illbred, unruly; स्पृहयामि खलु दुर्ललितायास्मै Ś.7. (

-तम्) waywardness, rudeness.

-लेख्यम् a forged document. Y.2.91.

-वच a.

1 difficult to be described, indescribable. अपि वागधिपस्य दुर्वचं वचनं तद् विदधीत विस्मयम् Ki.2.2.

-2 not to be talked about.

-3 speaking improperly, abusing. (

-चम्) abuse, censure, foul language.

-वचस् n. abuse, censure; असह्यं दुर्वचो ज्ञातेर्मेघा- न्तरितरौद्रवत् Udb.

-वर्ण a. bad-coloured.

-र्णः 1 bad colour.

-2 impurity; यथा हेम्नि स्थितो वह्निर्दुवर्णं हन्ति धातु- जम् Bhāg.12.3.47.

(-र्णम्) 1 silver. दुर्वर्णभित्तिरिह सान्द्रसुधासुवर्णा Śi.4.28.

-2 a kind of leprosy.

-वस a. difficult to be resided in.

-वसतिः f. painful residence; R.8.94.

-वह a. heavy, difficult to be borne; दुर्वहगर्भखिन्नसीता U.2.1; Ku.1.11.

-वाच् a. speaking ill. (-f.)

1 evil words, abuse.

-2 inelegant language or speech.

-वाच्य a.

1 difficult to be spoken or uttered.

-2 abusive, scurrilous.

-3 harsh, cruel (as words).

(-च्यम्) 1 censure, abuse.

-2 scandal, ill-repute.

-वातः a fart. ˚वातय Den. P. to break wind or fart; इत्येके विहसन्त्येनमेके दुर्वातयन्ति च Bhāg.11.23.4.

-वादः slander, defamation, calumny.

-वार, -वारण a. irresistible, unbearable; R.14.87; किं चायमरिदुर्वारः पाणौ पाशः प्रचेतसः Ku.2.21.

-वासना 1 evil propensity, wicked desire; कः शत्रुर्वद खेददानकुशलो दुर्वासनासंचयः Bv. 1.86.

-2 a chimera.

-वासस् a.

1 ill-dressed.

-2 naked. (-m.) N. of a very irascible saint or Ṛiṣi, son of Atri and Anasūyā. (He was very hard to please, and he cursed many a male and female to suffer misery and degradation. His anger, like that of Jama- dagni, has become almost proverbial.)

-वाहितम् a heavy burden; उरोजपूर्णकुम्भाङ्का सदुर्वाहितविभ्रमा Rāj. T.4.18.

-विगाह, -विगाह्य a. difficult to be penetrated or fathomed, unfathomable.

-विचिन्त्य inconcei- vable, inscrutable

-विद a. difficult to be known or discovered; नूनं गतिः कृतान्तस्य प्राज्ञैरपि सुदुर्विदा Mb.7.78. 2.

-विदग्ध 1 unskilled, raw, foolish, stupid, silly.

-2 wholly ignorant.

-3 foolishly puffed up, elated. vainly proud; वृथाशस्त्रग्रहणदुर्विदग्ध Ve.3; ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति Bh.2.3.

-विद्ध a. Badly perforated (a pearl); Kau. A.2.11.

-विद्य a. uneducated; Rāj. T.1.354.

-विध a.

1 mean, base, low.

-2 wicked, vile.

-3 poor, indigent; विदधाते रुचिगर्वदुर्विधम् N.2.23.

-4 stupid, foolish, silly; विविनक्ति न बुद्धिदुर्विधः Śi.16.39.

-विनयः misconduct, imprudence.

-विनीत a.

1 (a) badly educated, ill-mannered; ill-behaved, wicked; शासितरि दुर्विनीतानाम् Ś.1.24. (b) rude, naughty, mis- chievous.

-2 stubborn, obstinate.

(-तः) 1 a restive or untrained horse.

-2 a wayward person, reprobate.

-विपाक a. producing bad fruit; श्रितासि चन्दनभ्रान्त्या दुर्विपाकं विषद्रुमम् U.1.46.

(-कः) 1 bad result or conse- quence; U.1.4; किं नो विधिरिह वचने$प्यक्षमो दुर्विपाकः Mv. 6.7.

-2 evil consequences of acts done either in this or in a former birth.

-विभाव्य a. inconceivable; also दुर्विभाव; असद्वृत्तेरहो वृत्तं दुर्विभावं विधेरिव Ki.11.56.

-विमर्श a. difficult to be tried or examined; यो दुर्विमर्शपथया निजमाययेदं सृष्ट्वा गुणान्विभजते तदनुप्रविष्टः Bhāg.1.49.29.

-विलसितम् a wayward act, rudeness, naughtiness; डिम्भस्य दुर्विलसितानि मुदे गुरूणाम् B. R.4.6.

-विलासः a bad or evil turn of fate; U.1.

-विवाहः a censurable marriage; इतरेषु तु शिष्टेषु नृशंसानृतवादिनः । जायन्ते दुर्विवाहेषु ब्रह्मधर्मद्विषः सुताः ॥ Ms.3.41.

-विष a. ill-natured, malignant. (

-षः) N. of Śiva.

-विषह a. unbearable, intolerable, irresistible. (

-हः) N. of Śiva.

-वृत्त a.

1 vile, wicked, ill-behaved.

-2 roguish. (

-त्तम्) misconduct, ill-behaviour. दुर्वृत्तवृत्तशमनं तव देवि शीलम् Devīmāhātmya.

-वृत्तिः f.

1 misconduct.

-2 misery, want, distress.

-3 fraud.

-वृष्टिः f. insufficient rain, drought.

-वेद a. difficult to be known or ascertained.

-व्यवहारः a wrong judgment in law.

-व्यवहृतिः f. ill-report or rumour.

-व्यसनम् 1 a fond pursuit or resolve; Mu.3.

-2 bad propensity, vice; तेन दुर्व्यसनेनासीद्भोजने$पि कदर्थना Ks.73.73.

-व्रत a. not conforming to rules, disobedient.

-हुतम् a badly offered sacrifice.

-हृद् a. wicked-hearted, ill-disposed, inimical; अकुर्वतोर्वां शुश्रूषां क्लिष्टयोर्दुर्हृदा भृशम् Bhāg.1.45.9. (-m.) an enemy.

-हृदय a. evil-minded, evil-intention- ed, wicked.

-हृषीक a. having defective organs of sense.

पूर्त a. [पूर्-क्त नि˚]

1 Full, complete; ऐश्वर्यवैराग्ययशो- $वबोधवीर्यश्रियां पूर्तमहं प्रपद्ये Bhāg.3.24,32.

-2 Concealed. covered.

-3 Nourished, protected.

-र्तम् 1 Fulfilment.

-2 Cherishing, nourishing.

-3 Granting.

-4 A reward, merit.

-5 An act of pious liberality; it is thus defined:-- वापीकूपतडागादि देवतायतनानि च । अन्नप्रदानमारामः पूर्तमित्यभिधीयते Ms.4.226; Māl.1.5. (opp. इष्ट which is thus defined by Atri:-- अग्निहोत्रं तपः सत्यं वेदानां चैव पालनम् । आतिथ्यं वैश्वदेवश्च इष्टमित्यभिधीयते); cf. इष्टपूर्त.

वितन् 8 U.

1 To spread, stretch; स्फुरितविततजिह्वः Mk. 9.12; Ki.15.53; Śi.5.38;14.53.

-2 To cover, fill; प्रस्वेदबिन्दुविततं वदनं प्रियायाः Ch. P.9; यो वितत्य स्थितः खम् Me.6.

-3 To form, make; श्रेणीबन्धाद् वितन्वद्भिरस्तम्भां तोरणस्रजम् R.1.41; Ki.16.51.

-4 To stretch, string (as a bow); वितत्य किरतोः शरान् U.6.1; वितत्य शार्ङ्गम् Bk.3.47.

-5 To cause, produce, create, give, bestow; V.1.4.

-6 To write to compose (as a work); विराट- पर्वप्रद्योती भावदीपो वितन्यते.

-7 To do or perform (as a sacrifice or any other rite); यज्वभिः संमृतं हव्यं विततेष्व- ध्वरेषु सः. Ku.2.46.

-8 To unfold, manifest, exhibit, show; स्मरसि रुदितैः स्नेहाकूतं तथाप्यतनोदसौ Māl.9.11.

-9 To perform, carry out, accomplish.

-1 To prepare, make ready.