आसन

उपक्लृप् 1 Ā.

1 To be fit for; तत्रेदमुपकल्पते Bhāg.

-2 To be prepared or ready (at hand); आसनेषूपक्लृप्तेषु Ms.3.28,8.333.

-3 To result in, serve as, lead to (with dat.); वार्यपि श्रद्धया दत्तमक्षयायोपकल्पते Ms.3.22.

-4 To become, take a (particular) form or shape. -Caus.

1 To prepare, get ready, equip; रथम् Ve.2.

-2 To appoint, assign, allot; उपकल्पितं पशुम् Pt.1; U.2; Y.1.19.

-3 To vow, promise; देवतोपकल्पित Pt.4.

-4 To set up, exhibit; इति मतिरुपकल्पिता वितृष्णा Bhāg.1.9.32.

-5 To render (homage), communicate.

-6 To bring near, fetch.

-7 To assume, take.

उपलक्ष् 1 P.

1 To look at, observe, behold, mark; आसन्नवर्तिजन उपलक्षयति K.197; सम्यगुपलक्षितं भवत्या Ś.1.

-2 To regard or consider; लोकप्रवादः सत्यो$यं पण्डितैरुपलक्षितः Rām.

-3 To mark, put a sign upon; आदिमध्यावसानेषु भवच्छब्दोपलक्षिता Y.1.3;2.151; Kām.7.47.

-4 To denote, designate, describe.

-5 To imply in addition; नक्षत्रशब्देन ज्योतिःशास्त्रमुपलक्ष्यते Kull. on Ms.3.162.

-6 To mind, have in view; Kām.16.4.

उपस्थित p. p.

1 Approached, arrived, come (person or thing); तस्मिन्नन्तरे भर्तोपस्थितः M.1; ˚श्रेयो$वमानिनम् Ś.6; K.157; Ms.3.243; Y.2.62; उपस्थिता शोणितपारणा मे R. चिन्तित˚ Ku.6.24 come as soon as thought of.

-2 Close or near, at hand, impending, drawing near; उपस्थिता रजनी Ś.3 the night is at hand (arrived); ˚संप्रहारः V.1; ˚उदयम् R.3.1 approaching its fulfilment; Māl.1; Ratn.1; R.14.39; ready for; उपस्थितमसंहार्यै- र्हयैः स्यन्दनमायिभिः Rām.5.6.5.

-3 Worshipped or waited upon, served.

-4 Got, obtained, received; अयाचित˚ Ku.5.22 got without solicitation; अचिन्तित˚ Pt.2.

-5 Taken place, happened, occurred, fallen to the lot; वृक्षस्य वैद्युत इवाग्निरुपस्थितो$यम् V.5.16.

-6 Caused, occa- sioned, produced, felt.

-7 Known.

-8 Cleansed, clean.

-9 Followed by the particle इति in the Pada text.

-तः A door-keeper.

-तम् 1 The particle used in this manner.

-2 The position of words before and after इति so used

-3 Service, worship.

-4 A particular pose (आसन); उपस्थितकृतौ तौ च नासिकाग्रमधो भ्रुवोः Mb.12. 2.18.

-Comp. -वक्तृ m. A ready speaker, an eloquent man.

कमल a.

1 Desirous.

-2 Palered.

-लः 1 The &Sārasa bird.

-2 A kind of deer.

-3 N. of Brahmā.

-ली A collection of lotuses.

-लम् [कम्-कलच्]

1 A lotus; कमल- मनम्भसि कमले च कुवलये तानि कनकललतिकायाम् K. P.1; so हस्त˚, नेत्र˚, चरण˚, &c.

-2 Water; N.1.13; सकमलं कमलम् Ki.5.25. कमलासन-कमलेक्षण-कमलारिकिरीट-कमलभृद्वाहैः Subhās. (लक्ष्मीप्रशंसा).

-3 Copper.

-4 A medicament, drug.

-5 The Sārasa bird.

-6 The bladder, the right lobe of the lungs.

-Comp. -अक्षः 1 The lotus-seed.

-2 Viṣṇu; कमलाक्षः पद्मबीजे विष्णावपि पुमान् भवेत् Nm.

-अक्षी a lotus-eyed lady.

-आकरः 1 an assemblage of lotuses. हरिदश्वः कमलाकरान्.

-2 a lake full of lotuses.

-आलया an epithet of Lakṣmī; Mu.2.

-आसनः 'lotus-seated' N. of Brahmā; क्रान्तानि पूर्वं कमलासनेन Ku.7.7.

-ईक्षणः N. of Viṣṇu.

-ईक्षणा a lotus-eyed lady.

-उत्तरम् safflower.

-खण्डम् an assemblage of lotuses.

-जम् 1 an epithet of Brahmā.

-2 the lunar asterism called Rohiṇī.

-जन्मन् -m.,

-पत्त्राक्ष N. of Kṛiṣṇa त्वत्तः कमलपत्त्राक्ष Bg.11.2.

-भवः, -योनिः, -संभवः 'lotus-born', epithet of Brahmā.

-भृत् A cloud. Hence कमलभृद्वाहः (= मेघवाहनः = इन्द्रः) cf. कमलासन-कमलेक्षण- कमलारिकिरीट-कमलभृद्वाहैः । नुतपदकमला कमला करधृतकमला करोतु मे कमलम् ॥ Subhās.

खः The sun.

-खम् 1 The sky; खं केशवो$पर इवाक्रमितुं प्रवृत्तः Mk.5.2; यावद्गिरः खे मरुतां चरन्ति Ku.3.72; Me.9.

-2 Heaven.

-3 Organ of sense; पराञ्चि खानि व्यतृणत्स्वयंभूस्तमात्पराङ् पश्यति नान्तरात्मन् Kaṭh.2.1.1.

-4 A city.

-5 A field.

-6 A cypher.

-7 A dot, an anusvāra.

-8 A cavity, an aperture, hollow, hole; नश्यतीषुर्यथा विद्धः खे विद्धमनुविध्यतः Ms.9.43.

-9 An aperture of the human body; (of which there are 9, i. e. the mouth, the two ears, the two eyes, the two nostrils, and the organs of excretion and generation); खानि चैव स्पृशेदद्भिः Ms.2.6,53;4.144; Y.1.2; cf. Ku.3.5.

-1 A wound.

-11 Happiness, pleasure.

-12 Tale.

-13 Action.

-14 Knowledge.

-15 Brahman.

-16 The glottis (in anatomy).

-17 The tenth mansion from any given constellation or the sun's entrance into it.

-खा 1 A well, fountain.

-2 A river.

-3 Pārvatī.

-4 The earth.

-5 Lakṣmi.

-6 The speech; cf. खोमा क्ष्मा कमला च गीः Enm.

-Comp. -अटः (खे$टः)

1 a planet.

-2 Rāhu, the ascending node.

-आपगा an epithet of the Ganges.

-उल्कः, -खोल्कः 1 a meteor.

-2 a planet.

-3 N. of the sun. ˚आदित्यः a form of the sun.

-उल्मुकः the planet Mars.

-कामिनी N. of Durgā.

-कुन्तलः N. of Śiva.

-ग a. [खे आकाशे गच्छति गम्-ड] moving in the air; आरुह्यतामयं शीघ्रं खगो रत्नविभूषितः Rām.3.42.7.

(-गः) 1 a bird; अधुनीत खगः स नैकधा तनुम् N.2.2; Ms.12.63.

-2 air, wind; तमांसीव यथा सूर्यो वृक्षानग्निर्घनान्खगः Mb.

-3 the sun.

-4 a planet; e. g. आपोक्लिमे यदि खगाः स किलेन्दुवारः Tv.

-5 a grass-hopper.

-6 a deity.

-7 an arrow; आशीविषाभान् खगमान् प्रमुञ्चन् Mb.8.67.2. ˚अधिपः an epi- thet of Garuḍa; हर्षयन्विबुधानीकमारुरोह खगाधिपम् Bhāg.8. 4.26. ˚अन्तकः a hawk, falcon. ˚अभिरामः an epithet of Śiva. ˚आसनः

1 the eastern mountain on which the sun rises.

-2 an epithet of Viṣṇu. ˚इन्द्रः, ˚ईश्वरः, ˚पतिः epi- thets of Garuḍa ज्ञानेन वैयासकिशद्वितेन भेजे खगेन्द्रध्वजपादमूलम् Bhāg. ˚वती f. the earth. ˚स्थानम्

1 the hollow of a tree.

-2 a bird's nest.

-गङ्गा celestial Gaṅgā.

-गतिः f.

1 flight in the air.

-2 the motion of a planet.

-3 a metre of 4 x 16 syllables.

-गम a. moving in the air, flying (as the Gandharvas or missile weapons). (

-मः) a bird.

-(खे)गमनः a kind of gallinule.

-गुण a. having a cypher as a multiplier.

-गोलः the celestial sphere. ˚विद्या astronomy.

-चमसः the moon.

-चर a. flying, moving in the air. (

-रः) or

खेचरः 1 a bird.

-2 a cloud.

-3 the sun.

-4 the wind.

-5 a demon.

-6 an aerial spirit.

-7 a Gandharva or Vidyādhara खचरनगरकल्पं कल्पितं शास्त्रदृष्ट्या Mb.7.7.54; दिव्यस्रग्वस्त्रसन्नाहाः कलत्रैः खेचरा इव Bhāg.1.82.9.

-8 a planet. (hence the number 'nine').

-9 mercury or quicksilver.

-1 a sign of the zodiac. (

-री i. e.

खेचरी)

1 a semi-divine female able to fly.

-2 an epithet of Durgā.

-3 The magical power of flying (सिद्धि); एवं सखीभिरुक्ताहं खेचरी- सिद्धिलोलुभा Ks.2.15.

-4 a particular मुद्रा or position of fingers.

-चारिन् a. moving in the air. (-m.) an epithet of Skanda.

-जलम् 'sky-water', dew, rain, frost &c.

-ज्योतिस् m. a firefly.

-तमालः 1 a cloud.

-2 smoke.

-तिलकः the sun,

-द्योतः 1 a firefly; खद्योतालीविलसितनिभां विद्युदुन्मेषदृष्टिम् Me.83.

-2 the sun.

-द्योतनः the sun.

-धूपः a rocket; मुमुचुः खधूपान् Bk.3.5.

-परागः darkness.

-पुष्पम् 'sky-flower', used figuratively to denote anything impossible, an impossibility; cf. the four impossibilities stated in this verse:-- मृगतृष्णाम्भसि स्नातः शशशृङ्गधनुर्धरः । एष वन्ध्यासुतो याति खपुष्पकृतशेखरः Subhāṣ.

-बाष्पः dew, frost.

-भ्रमः a planet.

-भ्रान्तिः a falcon.

-मणिः 'the jewel of the sky', the sun.

-मीलनम् sleepiness, lassitude.

-मूर्तिः an epithet of Śiva; a celestial body or person; Ms.2.82.

-वारि n. rain-water, dew &c.

-बाष्पः snow, hoar-frost.

-शय (also खेशय) a. resting or dwelling in the air.

-शरीरम् a celestial body.

-श्वासः wind, air.

-समुत्थ, -संभव a. produced in the sky, ethereal.

-सिन्धुः the moon.

-सूचि See under that word.

-स्तनी the earth.

-स्फटिकम् the sun or moon gem.

-हर a. having a cypher for its denominator.

गुणः [गुण्-अच्]

1 A quality (good or bad); सुगुण, दुर्गुण; यदङ्गनारूपसरूपतायाः कञ्चिद्गुणं भेदकमिच्छतीभिः Śi.3.42.

-2 (a) A good quality, merit, virtue, excellence; कतमे ते गुणाः Māl.1; वसन्ति हि प्रेम्णि गुणा न वस्तुनि Ki.8.37; R.1.9,22; साधुत्वे तस्य को गुणः Pt.4.18. (b) Eminence.

-3 Use, advantage, good (with instr. usually), Pt. 5.; कः स्थानलाभे गुणः 2.21; H.1.49; Mu.1.15.

-4 Effect, result, efficacy, good result; संभावनागुणमवेहि तमीश्वराणाम् Ś.7.4; गुणमहतां महते गुणाय योगः Ki.1.25;6. 7.

-5 (a) A single thread or string. (b) Thread, string, rope, cord, मेखलागुणैः Ku.4.8;5.1; तृणैर्गुणत्व- मापन्नैर्वध्यन्ते मत्तदन्तिनः H.1.32; यतः परेषां गुणग्रहीतासि Bv.1. 9 (where गुण also means 'a merit').

-6 The bow- string; गुणकृत्ये धनुषो नियोजिता Ku.4.15,29; कनकपिङ्गतडिद्- गुणसंयुतम् R.9.54.

-7 The string of a musical instrument; कलवल्लकीगुणस्वानमानम् Śi.4.57.

-8 A sinew.

-9 A quali- ty, attribute, property in general; यादृग्गुणेन भर्त्रा स्त्री संयुज्येत यथाविधि Ms.9.22.

-1 A quality, characte- ristic or property of all substances, one of the seven categories of padārthas of the Vaiśeṣikas, (the number of these properties is 24).

-11 An ingredient or constituent of nature, any one of the three proper- ties belonging to all created things; (these are स्त्व, रजस् and तमस्); गुणत्रयविभागाय Ku.2.4; सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः Bg.14.5; R.3.27.

-12 A wick, cotton thread; नृपदीपो धनस्नेहं प्रजाभ्यः संहरन्नपि । अन्तर- स्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केनचित् ॥ Pt.1.221.

-13 An object of sense, (these are five रूप, रस, गन्ध, स्पर्श, and शब्द); गुणैर्गुणान्स भुञ्जान आत्मप्रद्योतितैः प्रभुः Bhāg.11.3.5.

-14 Repetition, multiplication, denoting 'folds' or 'times', usually at the end of comp. after numerals; आहारो द्विगुणः स्त्रीणां बुद्धिस्तासां चतुर्गुणा । ष़ड्गुणो व्यवसायश्च कामश्चाष्टगुणः स्मृतः ॥ Chāṇ.78; so त्रिणुण; शतगुणीभवति becomes a hundred-fold, अध्यर्धगुणमाहुर्यं बले शौर्ये च केशव Mb.11.2.1.

-15 A secondary element, a subordinate part (opp. मुख्य); न च गुणानुग्रहार्थं प्रधानस्यावृत्तिर्युक्ता ŚB. on MS.12.1.4.

-16 Excess, abundance, superfluity; पराङ्मुखवधं कृत्वा को$त्र प्राप्तस्त्वया गुणः Rām.4.17.16.

-17 An adjective, a word subordinate to another in a sentence.

-18 The substitution of ए, ओ, अर् and अल् for इ, उ, ऋ (short or long) and लृ, or the vowels अ, ए, ओ and अर् and अल्.

-19 (In Rhet.) Quality considered as an inherent property of a Rasa or sentiment. Mammaṭa thus defines गुण. --ये रहस्याङ्गिनो धर्माः शौर्यादय इवात्मनः । उत्कर्ष- हेतवस्ते स्युरचलस्थितयो गुणाः ॥ K. P.8. (Some writers on rhetoric, such as Vāmana, Jagannātha Paṇḍita, Daṇḍin and others, consider Guṇas to be properties both of शब्द and अर्थ, and mention ten varieties under each head. Mammaṭa, however, recognises only three, and, after discussing and criticizing the views of others, says: माधुर्यौजःप्रसादाख्यास्त्रयस्ते न पुनर्दश K. P.8); Ki.17.6.

-2 (In gram. and Mīm.) Property considered as the meaning of a class of words; e. g. grammarians recognise four kinds of the meaning of words; जाति, गुण, किया and द्रव्य, and give गौः, शुक्लः, चलः and डित्थः as in- stances to illustrate these meanings.

-21 (In politics) A proper course of action, an expedient. (The expedi- ents to be used by a king in foreign politics are six:-- 1 सन्धि peace or alliance; 2 विग्रह war; 3 यान march or expedition; 4 स्थान or आसन halt; 5 संश्रय seeking shelter; 6 द्वैध or द्वैधीभाव duplicity; सन्धिर्ना विग्रहो यानमासनं द्वैधमाश्रयः Ak.) see Y.1.346; Ms.7.16; Śi.2.26; R.8.21.

-22 The number 'three' (derived from the three qualities).

-23 The chord of an arc (in geom.).

-24 An organ of sense.

-25 A subordinate dish; Ms. 3.226,233.

-26 A cook.

-27 An epithet of Bhīma as in युधिष्टिरो$पि गुणप्रियः Vas.

-28 Leaving, abandonment.

-29 A multiplier, coefficient (in math.)

-3 Division, subdivision, species, kind.

-31 The peculiar property of letters which are pronounced with external utter- ance (बाह्यप्रयत्न); they are eleven.

-Comp. -अग्ऱ्यम् a principal quality; ˚वर्तिन्; स्वमूर्तिभेदेन गुणाग्ऱ्यवर्तिना पतिः प्रजानामिव सर्गमात्मनः R.3.27.

-अगुणः merit and demerit Ms.3.22;9.331; अनपेक्ष्य गुणागुणौ जनः स्वरुचिं निश्चयतो$नु- धावति Si.16.44.

-अतीत a. freed from all properties, being beyond them; सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते Bg.14.25. (

-तः) the Supreme Being.

-अधिष्ठानकम् the region of the breast where the girdle is fastened.

-अनुबन्धित्वम् connection or association with virtues; गुणा गुणानुबन्धित्वात्तस्य सप्रसवा इव R.1.22.

-अनुरागः love or appreciation of the good qualities of others; गुणा- नुरागादिव सख्यमीयिवान्न बाधते$स्य त्रिगणः परस्परम् Ki.1.11.

-अनुरोधः conformity or suitableness to good qualities.

-अन्तरम् a different (higher) quality; गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः M.1.6.

-अन्वित, -उपपन्न, -युक्त, -संपन्न a. endowed with good qualities, meritorious, worthy, good, excellent.

-अपवादः, -निन्दा disparagement, detraction.

-अभिधानम् A subsidiary injunction; द्रव्योपदेशाद्वा गुणा- भिधानं स्यात् M.8.4.5.

-आकरः 1 'a mine of merits', one endowed with all virtues; सृजति तावदशेषगुणाकरं पुरुषरत्न- मलङ्करणं मुवः Bh.2.92.

-2 N. of Śiva.

-आढ्य a. rich in virtues.

-आत्मन् a. having qualities.

-आधारः 'a receptacle of virtues', a virtuous or meritorious person.

-आश्रय a. virtuous, excellent.

-ईश्वरः 1 the Supreme Being.

-2 the Chitrakūṭa mountain.

-उत्कर्षः excellence of merit, possession of superior qualities.

-उत्कीर्तनम् panegyric, eulogium.

-उत्कृष्ट a. superior in merit; Ms.8.73.

-उपेत a. endowed with good qualities; पुत्रमेवङ्गुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि Ś.1.12.

-ओघः, -घम् su- perior or abundant merits.

-कथनम् extolling, praising.

-2 a condition or state of mind of the hero of a drama to which he is reduced by Cupid.

-कर्तृत्वम् the state of an agent of properties; गुणकर्तृत्वे$पि तथा कर्तेव भवत्युदासीनः Sāṅ. K.2.

-कर्मन् n.

1 an unessential or secondary action.

-2 (in gram.) the secondary or less immediate (i. e. indirect) object of an action; e. g. in the example नेता$श्वस्य स्रुघ्नं स्रुघ्नस्य वा, स्रुघ्नम् is a गुणकर्मन्.

˚विभाग a. distinguishing an action and an attribute.

-कल्पना f. imputing a figurative meaning, one of the modes of interpreting a sentence. According to it an expression may be understood as conveying not what is actually expressed by it but the quality or qualities thereof. e. g. सिंहो देवदत्तः means प्रसह्यकरी देवदत्तः; ŚB. on MS.1.2.1.

-काण्डः a series of subsidiary (details); एवमेक उत्कृष्यमाणः सर्वं गुणकाण्डमुत्कर्षति ŚB. on MS.5. 1.24.

-कार a. productive of good qualities, profit- able, salutary.

(-रः) 1 a cook who prepares side- dishes or any secondary articles of food.

-2 an epithet of Bhīma.

-3 (in math.) the multiplier.

-कीर्तनम्, -श्लाघा, -स्तुतिः f. praise, extolling.

-कृत्यम् the function of a bow-string; गुणकृत्ये धनुषो नियोजिता Ku.4.15.

-गणः a number or series of good qualities; Bhāg.5.3.11.

-गानम् singing of merits, panegyric, praise.

-गृध्नु a.

1 desiring good qualities; ये चान्ये गुणगृध्नवः Bhāg.3.14.2.

-2 possessing enviable or good qualities.

-गृह्य a. appreciating or admiring merits (wherever they may be), attached to merits; appreciative; ननु वक्तृविशेषनिःस्पृहा गुणगृह्या वचने विपश्चितः Ki.2.5.

-गौरी a woman chaste by virtuous conduct; अनृतगिरं गुणगौरि मा कृथा माम् Śi.

-ग्रहणम् appreciating merits.

-ग्रहीतृ, -ग्राहक, -ग्राहिन् a. appreciating the merits (of others); श्रीहर्षो निपुणः कविः परिषदप्येषा गुणग्राहिणी Ratn.1.4; Śi.2.82; Bv.1.9.

-ग्रामः a collection of virtues or merits; गुरुतरगुणग्रामांभोजस्फुटोज्ज्वलचन्द्रिका Bh.3.116; गणयति गुणग्रामम् Gīt.2; Bv.1.13.

-घातिन् a. detractor, envious, censorious.

-ज्ञ a. knowing how to admire or appreciate merits, appreciative; भगवति कमलालये भृशमगुणज्ञासि Mu.2; गुणा गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति H. Pr.47.

-त्रयम्, -त्रितयम् the three constituent proper- ties of nature; i. e. सत्त्व, रजस् and तमस्. ˚आभासः life.

-दोषौ (du.) virtue and vice; ˚कथा; Pt.2.67.

-धर्मः the virtue or duty incidental to the possession of certain qualities.

-निधिः a store of virtues.

-पदी a woman having feet as thin as cords.

-पूगम् great merits; भवद्गुणपूगपूरितम् (श्रवणम्) Śi.9.64.

-प्रकर्षः excellence of merits, great merit; गुणप्रकर्षादुडुपेन शम्भोरलङ्- घ्यमुल्लङ्घितमुत्तमाङ्गम् Mk.4.23.

-भावः being subsidiary to something else; परार्थता हि गुणभावः । ŚB. on MS.4.3.1.

-भोक्तृ a. perceiving the properties of things; निर्गुणं गुणभोक्तृ च Bg.13.14.

-महत् a superior quality.

-मुष्टिः f. a particular method of stringing the bow; cf. पताका वज्रमुष्टिश्च सिंहकर्णस्तथैव च । मत्सरी काकतुण्डी च योजनीया यथा- क्रमम् ॥ Dhanur.84.

-रागः delighting in the merits of others; गुणरागगतां तस्य रूपिणीमिव दुर्गतिम् Ks.2.51.

-राशिः an epithet of Śiva

-लक्षणम् mark or indication of an internal property.

-लयनिका, -लयनी a tent.

-लुब्ध a.

1 desirous of merits.

-2 attached to merits.

-वचनम्, -वाचकः a word which connotes an attribute or quality, an adjective, or substantive used attributively; as श्वेत in श्वेतो$श्वः.

-वादः 1 pointing out good merits.

-2 a statement in a secondary sense; गुणवादस्तु MS. 1.2.1 (Śabara explains this as: गौण एष वादो भवति यत् सम्बन्धिनि स्तोतव्ये सम्बन्ध्यन्तरं स्तूयते । ŚB. on ibid.).

-3 a statement contradictory to other arguments; Madhu- sūdana.

-विवेचना discrimination in appreciating the merits of others, a just sense of merit.

-विशेषाः external organs, mind and spiritual ignorance; परस्पर- विलक्षणा गुणविशेषाः (बाह्येन्द्रियमनो$हङ्काराश्च) Sāṅ. K.36.

-षः a different property.

-वृक्षः, -वृक्षकः a mast or a post to which a ship or boat is fastened.

-वृत्तिः f.

1 a secondary or unessential condition or relation (opp. मुख्यवृत्ति).

-2 the character or style of merits.

-वैशेष्यम् pre-eminence of merit; अन्योन्यगुणवैशेष्यान्न किंचिदतिरिच्यते Ms.9.296.

-शब्दः an adjective.

-संख्यानम् 'enumeration of the three essential qualities', a term applied to the Sāṅkhya (including the Yoga) system of philosophy; ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः प्रोच्यते गुणसंख्याने Bg.18.19.

-संगः 1 association with qualities or merits.

-2 attach- ment to objects of sense or worldly pleasures.

-संग्रहः a collection of merits or properties; कथं गुणज्ञो विरमेद्विना पशुं श्रीर्यत्प्रवव्रे गुणसंग्रहेच्छया Bhāg.4.2.26.

-संपद् f. ex- cellence or richness of merits, great merit, perfection; गुणसंपदा समधिगम्य Ki.5.24.

-सागरः 1 'an ocean of merit, a very meritorious man.

-2 an epithet of Brahmā.

-हीन a.

1 void of merit', meritless; काममामरणात्तिष्ठेद्- गृहे कन्यर्तुमत्यपि । न चैवैनां प्रयच्छेत्तु गुणहीनाय कर्हिचित् Ms.9. 89.

-2 poor (as food).

जल a. [जल् अच् डस्य लो वा]

1 Dull, cold, frigid = जड q. v.

-2 Stupid, idiotic.

-लम् 1 Water; तातस्य कूपो$- यमिति ब्रुवाणाः क्षारं जलं कापुरुषाः पिबन्ति । Pt.1.322.

-2 A kind of fragrant medicinal plant or perfume (ह्रीवेर).

-3 The embryo or uterus of a cow.

-5 The constellation called पूर्वाषाढा.

-Comp. -अञ्चलम् 1 a spring.

-2 a natural water-course.

-3 moss.

-अञ्जलिः 1 a handful of water.

-2 a libation of water presented to the manes of a deceased person; कुपुत्रमासाद्य कुतो जलाञ्जलिः Chāṇ 69; मानस्यापि जलाञ्जलिः सरभसं लोके न दत्तो यथा Amaru. 97 (where, जलाञ्जलिं दा means 'to leave or give up').

-अटनः a heron.

-अटनी a leech.

-अणुकम्, -अण्डकम् the fry of fish.

-अण्टकः a shark.

-अत्ययः autumn (शरद्); पृष्ठतो$नुप्रयातानि मेघानिव जलात्यये Rām.2.45.22.

-अधिदैवतः, -तम् an epithet of Varuṇa. (

-तम्) the constellation called पूर्वाषाढा.

-अधिपः an epithet of Varuṇa.

-अम्बिका a well.

-अर्कः the image of the sun reflected in water.

-अर्णवः 1 the rainy season.

-2 the ocean of sweet water.

-अर्थिन् a. thirsty.

-अवतारः a landing-place at a river-side.

-अष्ठीला a large square pond.

-असुका a leech.

-आकरः a spring, fountain, well.

-आकाङ्क्षः, -काङ्क्षः, -काङ्क्षिन् m. an elephant.

-आखुः an otter.

-आगमः rain; तपति प्रावृषि सुतरामभ्यर्ण- जलागमो दिवसः Ratn.3.1.

-आढ्य a. watery, marshy.

-आत्मिका a leech.

-आधारः a pond, lake, reservoir of water.

-आयुका a leech.

-आर्द्र a. wet. (

-र्द्रम्) wet garment or clothes. (

-र्द्रा) a fan wetted with water.

-आलोका a leech.

-आवर्तः eddy, whirl-pool.

- आशय a.

1 resting or lying in water.

-2 stupid, dull, apa- thetic.

(-यः) 1 a pond, lake, reservoir.

-2 a fish.

-3 the ocean.

-4 the fragrant root of a plant (उशीर).

-आश्रयः 1 a pond.

-2 water-house.

-आह्वयम् a lotus.

-इन्द्रः 1 an epithet of Varuṇa.

-2 N. of Mahādeva.

-3 the ocean; जलेन्द्रः पुंसि वरुणे जम्भले च महोदधौ Medinī.

-इन्धनः the submarine fire.

-इभः a water-elephant.

-ईशः, -ईश्वरः 1 an epithet of Varuṇa; भीमोद्भवां प्रति नले च जलेश्वरे च N.

-2 the ocean.

-उच्छ्वासः 1 a channel made for carrying off excess of water, drain, (cf. परीवाह).

-2 overflow of a river.

-उदरम् dropsy.

-उद्भव a. aquatic. (

-वा) benzoin.

-उरगा, -ओकस् m.,

-ओकसः a leech.

-कण्टकः a crocodile.

-कपिः the Gangetic por- poise.

-कपोतः a water-pigeon.

-कर a. making or pouring forth water. (

-रः) tax for water.

-करङ्कः 1 a shell.

-2 a cocoa-nut.

-3 a cloud.

-4 a wave.

-5 a lotus.

-कल्कः mud.

-कल्मषः the poison produced at the churning of the ocean; तस्यापि दर्शयामास स्ववीर्यं जलकल्मषः Bhāg.8. 7.44.

-काकः the diver-bird.

-कान्तः the wind.

-कान्तारः an epithet of Varuṇa.

-किराटः a shark.

-कुक्कुटः a water-fowl; जलकुक्कुटकोयष्टिदात्यूहकुलकूजितम् Bhāg.8.2.16. (

-टी) the black-headed gull.

-कुन्तलः, -कोशः moss.

-कूपी 1 a spring, well.

-2 a pond.

-3 a whirlpool; जलकूपी कूपगर्ते पुष्करिण्यां च योषिति Medinī.

-कूर्मः the porpoise.

-कृत् a. Causing rain; दिवसकृतः प्रतिसूर्यो जलकृत् (मेघः) Bṛi. S.

-केलिः, m. or f.,

-क्रीडा playing in water, splashing one another with water.

-केशः moss.

-क्रिया presenting libations of water to the manes of the deceased.

-गुल्मः 1 a turtle.

-2 a quadrangular tank.

-3 a whirlpool.

-चर a. (also जलेचर) aquatic.

(-रः) 1 an aquatic animal.

-2 a fish.

-3 any kind of water-fowl. ˚आजीवः, ˚जीवः a fisherman.

-चत्वरम् a square tank.

-चारिन् m.

1 an aquatic animal.

-2 a fish.

-ज a. born or produced in water.

(-जः) 1 an aquatic animal.

-2 a fish; स्वयमेव हतः पित्रा जलजेनात्मजो यथा Rām.2.61.22.

-3 sea-salt.

-4 a collective name for several signs of the zodiac.

-5 moss.

-6 the moon.

(-जः, जम्) 1 a shell.

-2 the conch-shell; अधरोष्ठे निवेश्य दघ्मौ जलजं कुमारः R.7. 63,1.6; इत्यादिश्य हृषीकेशः प्रध्माय जलजोत्तमम् Bhāg.8.4. 26.

-3 (-जः) The Kaustubha gem; जलजः कौस्तुभे मीने तत् क्लीबे शङ्खपद्मयोः । Nm.

(जः) -4 A kind of horse born in water; वाजिनो जलजाः केचिद् वह्निजातास्तथापरे । शालिहोत्र of भोज, Appendix II,12. (

-जम्) a lotus. ˚आजीवः a fisherman. ˚आसनः an epithet of Brahmā; वाचस्पतिरुवाचेदं प्राञ्जलिर्जलजासनम् Ku.2.3. ˚कुसुमम् the lotus. ˚द्रव्यम् a pearl, shell or any other thing produced from the sea.

-जन्तुः 1 a fish,

-2 any aquatic animal.

-जन्तुका a leech.

-जन्मन् a lotus.

-जिह्वः a crocodile.

-जीविन् m. a fisherman.

-डिम्बः a bivalve shell.

-तरङ्गः 1 a wave.

-2 a metal cup filled with water producing harmonic notes like a musical glass.

-ताडनम् (lit.) 'beating water'; (fig.) any useless occupation.

-तापिकः, -तापिन्, -तालः The Hilsa fish; L. D. B.

-त्रा an umbrella.

-त्रासः hydrophobia.

-दः 1 a cloud; जायन्ते विरला लोके जलदा इव सज्जनाः Pt.1.29.

-2 camphor. ˚अशनः the Śāla tree.

-आगमः the rainy season; सरस्तदा मानसं तु ववृधे जलदागमे Rām.7.12.26. ˚आभ a. black, dark. ˚कालः the rainy season. ˚क्षयः autumn.

-दर्दुरः a kind of musical instrument.

-देवः the constellation पूर्वाषाढा.

-देवता a naiad, water-nymph.

-द्रोणी a bucket.

-द्वारम् A gutter, a drain, Māna.31.99.

-धरः 1 a cloud.

-2 the ocean.

-धारा a stream of water.

-धिः 1 the ocean.

-2 a hundred billions.

-3 the number 'four'. ˚गा a river. ˚जः the moon. ˚जा Lakṣmī, the goddess of wealth. ˚रशना the earth.

-नकुलः an otter.

-नरः a merman.

-नाडी, -ली a water-course.

-निधिः 1 the ocean.

-2 the number 'four'.

-निर्गमः 1 a drain, water-course.

-2 a water-fall, descent of a spring &c. into a river below.

-नीलिः moss.

-पक्षिन् m. a water-fowl.

-पटलम् a cloud.

-पतिः 1 the ocean.

-2 an epithet of Varuṇa.

-पथः a sea voyage; R.17.81.

-पद्धतिः f. a gutter, drain.

-पात्रम् 'a water-pot', drinking-vessel.

-पारावतः a water-pigeon.

-पित्तम् fire.

-पुष्पम् an aquatic flower.

-पूरः 1 a flood of water.

-2 a full stream of water.

-पृष्ठजा moss.

-प्रदानम् presenting libations of water to the manes of the deceased.

-प्रपातः 1 a water-fall.

-2 rainy season; शरत्प्रतीक्षः क्षमतामिमं भवाञ्जलप्रपातं रिपुनिग्रहे धृतः Rām.4.27.47.

-प्रलयः destruction by water.

-प्रान्तः the bank of a river.

-प्रायम् a country abounding with water; जलप्रायमनूपं स्यात् Ak.

-प्रियः 1 the Chātaka bird.

-2 a fish. (

-या) an epithet of Dākṣāyaṇī.

-प्लवः an otter.

-प्लावनम् a deluge, an inundation.

-बन्धः, बन्धकः a dam, dike, rocks or stones impeding a current.

-बन्धुः a fish.

-बालकः, -वालकः the Vindhya mountain.

-बालिका lightning.

-बिडालः an otter.

-बिम्बः, -म्बम् a bubble.

-बिल्वः 1 a (quadrangular) pond, lake.

-2 a tortoise.

-3 a crab.

-भीतिः f. hydro- phobia.

-भू a. produced in water.

-भूः m.

1 a cloud.

-2 a place for holding water.

-3 a kind of camphor.

-भूषणः wind.

-भृत् m.

1 a cloud.

-2 a jar.

-3 cam- phor.

-मक्षिका a water-insect.

-मण़्डूकम् a kind of musical instrument; (= जलदर्दुर).

-मद्गुः a king-fisher.

-मसिः 1 a cloud.

-2 camphor.

-मार्गः a drain, canal.

-मार्जारः an otter.

-मुच् m.

1 a cloud; Me.69.

-2 a kind of camphor.

-मूर्तिः an epithet of Śiva.

-मूर्तिका hail.

-मोदम् a fragrant root (उशीर).

-यन्त्रम् 1 a machine for raising water (Mar. रहाट).

-2 a water- clock, clepsydra.

-3 a fountain. ˚गृहम्, ˚निकेतनम्, ˚मन्दिरम् a house erected in the midst of water (a summer- house) or one supplied with artificial fountains; क्वचिद् विचित्रं जलयन्त्रमन्दिरम् Ṛs.1.2.

-यात्रा a sea-voyage.

-यानम् a ship.

-रङ्कुः a kind of gallinule.

-रण्डः, रुण्डः 1 a whirlpool.

-2 a drop of water, drizzle, thin sprinkling.

-3 a snake.

-रसः sea-salt.

-राशिः the ocean.

-रुह्, -हम् a lotus.

-रूपः a crocodile.

-लता a wave, billow.

-वरण्टः a watery pustule.

-वाद्यम् a kind of musical instrument.

-वायसः a diver-bird.

-वासः residence in water. (

-सम्) = उशीर q. v.

-वाहः 1 a cloud; साद्रिजलधिजलवाहपथम् Ki.12.21.

-2 a water- bearer.

-3 a kind of camphor.

-वाहकः, -नः a water- carrier.

-वाहनी an aqueduct.

-विषुवम् the autumnal equinox.

-वृश्चिकः a prawn.

-वैकृतम् any change in the waters of rivers indicating a bad omen.

-व्यधः A kind of fish; L. D. B.

-व्यालः 1 a water-snake.

-2 a marine monster.

-शयः, -शयनः, -शायिन् m. an epithet of Viṣṇu;

-शय्या lying in water (a kind of religious rite); द्वादशं हि गतं वर्षं जलशय्यां समासतः Rām.7. 76.17.

-शर्करा A hailstone; तीव्रैर्मरुद्गणैर्नुन्ना ववृषुर्जलशर्कराः Bhāg.1.25.9.

-शुक्तिः f. a bivalve shell.

-शुचि a. bathed, washed.

-शूकम् moss.

-शूकरः a crocodile.

-शोषः drought.

-समुद्रः the ocean of fresh water.

-संपर्कः mixture or dilution with water.

-सर्पिणी a leech.

-सूचिः f.

1 the Gangetic porpoise.

-2 a kind of fish.

-3 a crow.

-4 a water-nut.

-5 a leech.

-स्थानम्, -स्थायः a pond, lake, reservoir; कदचित्तं जलस्थायं मत्स्य- बन्धाः समन्ततः Rām.12.137.5.

-स्रावः A kind of eye- disease.

-हम् a small water-house (rather summer- house) furnished with artificial fountains.

-हस्तिन् m. a water-elephant.

-हारिणी a drain.

-हासः 1 foam.

-2 cuttle-fish-bone considered as the foam of the sea.

जाङ्गुलम् Poison, venom.

-ली 1 Knowledge of poisons, possession of charms or drugs as antidotes;

-Comp. -विद् m.

1 A snake-doctor; तस्मादस्य जाङ्गुलीविदो भिषजश्च आसन्नाः स्युः Kau. A.1.21.

-2 An epithet of Durgā.

तुषिताः m. (pl.) A class of subordinate deities, said to be 12 or 36 in number; तुषिता नाम ते देवा आसन् स्वायम्भुवान्तरे Bhāg.4.1.8.

दीपिका 1 A light, torch; आसन्नोषधयो नेतुर्नक्तमस्नेहदीपिका, R.4.75;9.7.

-2 (At the end of comp.) Illustrator. elucidator as in तर्कदीपिका.

-3 Moonlight.

-4 N. of a Rāgiṇī.

-5 N. of some plants (Mar. वेखंड, मेथी, ओंवा).

-Comp. -तैलम् the oil of ptychotis Ajowan (Mar. ओंव्याचें तेल).

-धारिणी a female lamp-carrier; K.

निविश् 6 Ā.

1 To sit down, take a seat; नवाम्बुद- श्यामवपुर्न्यविक्षत (आसने) Śi.1.19.

-2 To halt, encamp; R.12.68.

-3 To enter; रामशालां न्यविक्षत Bk.4.28;6. 143;8.7; R.9.82;12.38.

-4 To be fixed on, be directed towards; सूर्यनिविष्टदृष्टिः R.14.66.

-5 To be devoted or attached to, be intent on, to practise; श्रुतिप्रामाण्यतो विद्वान् स्वधर्मे निविशेत वै Ms.2.8.

-6 To marry (for निर्विश् q. v.).

-7 To alight, descend. -Caus.

1 To fix or direct upon, apply to (as thought, mind &c.); मयि बुद्धिं निवेशय Bg.12.8.

-2 To put, place, keep; मनोगतं वाचि निवेशयन्ति Ki.14.4; R.4.39;7.63;6.16.

-3 To seat, install; स निवेश्य कुशावत्यां रिपुनागाङ्कुशं कुशम् R.15.97.

-4 To cause to settle in life, get married; दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं निवेश्य Ś.4.2; R.11.57.

-5 To encamp (as an army); निवेशयामास विलङ्घिताध्वा क्लान्तं रजोधूसरकेतु सैन्यम् R.5.42;16.37.

-6 To draw, paint, portray; चित्रे निवेश्य परिकल्पितसत्त्वयोगा Ś.2.1; M.3.11.

-7 To commit to writing, inscribe on; पत्रे निवेशितमुदाहरणं प्रियायाः V.2.14.

-8 To intrust or commit to; मित्रं ममाय- मिति निर्वृतचित्तवृत्तिं विश्रम्भतस्त्वयि निवेशितसर्वकार्यम् Mu.5.7; R.19.4.

-9 To introduce.

-1 To found (a city).

-11 To throw, hurl upon, shoot at.

-12 To impress (on mind).

नेतृ m. [नी-तृच्]

1 One who leads or guides, a leader, conductor, manager, guide (of elephants, animals &c.); न विना नायकं सेना मुहूर्तमपि तिष्ठति । आहवेष्वाहवश्रेष्ठ नेतृहीनेव नौर्जले ॥ Mb.7.5.8; आसन्नोषधयो नेतुर्नक्तमस्नेहदीपिकाः R.4. 75;14.22;16.3; Me.71; नेताश्वस्य स्रुघ्नं स्रुघ्नस्य वा Sk. Mu.7.14.

-2 A director, preceptor; नेता यस्य बृहस्पतिः Bh.2.88.

-3 A chief, master, head.

-4 An inflictor (as of punishment); प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत् साधु पश्यति Ms.7.25.

-5 An owner.

-6 The hero of a drama.

-7 The numeral 'two'.

-8 N. of Viṣṇu.

परिग्रहः 1 Seizing, holding, taking, grasping; आसन- रज्जुपरिग्रहे R.9.46; शङ्कापरिग्रहः Mu.1 'taking or entertaining a doubt'.

-2 Surrounding, enclosing, encircling, fencing round.

-3 Putting on, wrapping round (as a dress); मौलिपरिग्रहः R.18.38.

-4 Assuming, taking; मानपरिग्रहः Amaru.97; विवाहलक्ष्मी˚ U.4.

-5 Receiving, taking, accepting, acceptauce; भौमो मुनेः स्थानपरिग्रहो$यम् R.13.36; अर्ध्यपरिग्रहान्ते 7;12.16; Ku. 6.53; विद्यापरिग्रहाय Māl.1; so आसनपरिग्रहं करोतु देवः U.3 'your majesty will be pleased to take a seat or sit down'.

-6 Possessions, property, belongings; त्यक्तसर्वपरिग्रहः Bg. 4.21; R.15.55; V.4.26.

-7 Taking in marriage, marri- age; नवे दारपरिग्रहे U.1.19; Māl.5.27; असंशयं क्षत्रपरिग्रह- क्षमा Ś.1.22; न हि गणयति क्षुद्रो जन्तुः परिग्रहफल्गुताम् Bh.1.9.

-8 A wife, queen; प्रयतपरिग्रहद्वितीयः R.1.95,92;9.14; 11.33;16.8; Ś.5.28,31; परिग्रहबहुत्वे$पि Ś.3.19; प्राप श्रियं मुनिवरस्य परिग्रहो$सौ Rām. Ch.

-9 Taking under one's protection, favouring; धन्याः स्मो वः परिग्रहात् U.7. 11; M.1.13; कुर्वन्ति पाण्डवपरिग्रहमेव पौराः Pañch.1.2.

-1 Attendants, followers, train, retinue, suite; परिग्रहेण सर्वेण कोषेण च महीयसा Śiva.B.8.4.

-11 A household, family, members of a family.

-12 The seraglio or household of a king, harem.

-13 Anything received, a present; राजपरिग्रहो$यम् Ś.1.

-14 Assent, consent.

-15 Taking possession of, acquiring.

-16 A claim.

-17 Entertaining, honouring, receiving (a guest &c.). Mb.1.195.1.

-18 An entertainer.

-19 Assistance.

-2 A husband.

-21 Respect, reverence.

-22 Grace, favour.

-23 Comprehension, understanding.

-24 Under- taking, performing.

-25 Subjugation; धर्षितो मत्परिग्रहः Mb.12.32.55.

-26 Dominion.

-27 Punishment.

-28 Connection, relation.

-29 Summing up, tota- lity.

-3 A house, residence.

-31 Removing, taking away.

-32 A curse; निर्मुक्तनिष्ठुरपरिग्रहपाशबन्धः Rām. Ch. (cf. पत्नीपरिजनादानमूलशापाः परिग्रहाः Ak.).

-33 (In Ved. gram.) The double mention of a word both before and after इति.

-34 The form which precedes इति.

-35 Root, origin.

-36 The eclipse of the sun or moon.

-37 An oath.

-38 The rear of an army.

-39 N. of Viṣṇu.

-4 The body; आश्रयन्त्याः स्वभावेन मम पूर्वपरिग्रहम् Mb.12. 32.57. (com. स्वभावेन चित्तेन मम परिग्रहं शरीरं आश्रयन्त्याः).

-41 Administration; राज्यपरिग्रहः Mb.12.32.51.

-Comp. -अर्थीय a. generalizing; having the sense of comprehension; Nir.1.7.

-द्वितीय a. accompanied by one's wife or family.

-बहुत्वम् multitude of wives.

पार्श्व a. Near, proximate.

-र्श्वः, -र्श्वम् [पर्शूनां समूहः]

-1 The part of the body below the arm-pit, the region of the ribs; वामं पार्श्वं विनिर्भिद्य सुतः सूर्य इव स्थितः Mb.3. 126.27; शयने सन्निषण्णैकपार्श्वाम् Me.91.

-2 The side, flank (in general) (of animate or inanimate objects), पिठरं क्वथदतिमात्रं निजपार्श्वानेव दहतितराम् Pt.1.324.

-3 Vicinity.

-4 Ved. A curved knife.

-र्श्वः An epithet of the twentythird Tīrthaṅkar of the Jainas.

-र्श्वम् 1 A multitude of ribs.

-2 A fraudulent expedient, a dis- honourable means.

-3 The extremity of the fore-axle of a wheel. (पार्श्वम् is used adverbially in the sense of 'near to', 'by the side of', 'towards'; केनाप्युत्क्षिपतेव पश्य भुवनं मत्पार्श्वमानीयते Ś.7.8; so पार्श्वात् 'from the side of, away, from'; पार्श्वे 'near', 'at hand', 'at the side'; नमे दूरे किंचित् क्षणमपि न पार्श्वे रथजवात् Ś.1.9; Bh.3.37.)

-Comp. -अनुचरः an attendant, a servant; विसृष्टपार्श्वानु- चरस्य तस्य R.2.9.

-अपवृत्त a. bent on one side (one of the defects of diamonds); Kau. A.2.11.29.

-अस्थिः n. a rib.

-आयात a. one who has come very near.

-आर्तिः f. pain in the side, pleurisy.

-आसन्न a. sitting or standing by the side.

-उदरप्रियः a crab.

-उपपीडम् ind. (to laugh) so as to hold one's sides.

-ग, -गम, -चर, -स्थित a. being close to, standing by the side of.

-गः an attendant, a servant; व्यादिदेश गणशो$थ पार्श्वगान् कार्मुकाभिहरणाय मैथिलः R.11.43.

-गतः a.

1 being at the side, being near or close to, attending upon.

-2 shel- tered.

-चरः a servant, an attendant; विपिने पार्श्वचरैर- लक्ष्यमाणः R.9.72;14.29.

-दः an attendant, a servant.

-देशः the side (of the human body), the ribs.

-नाथः the Jaina pontiff. the 23 rd Tīrthaṅkara (Mar. पारस- नाथ).

-परिवर्तनम् 1 turning round from one side to the other in a bed.

-2 N. of a festival on the twelfth day of the first half of Bhādrapada (when Viṣṇu is supposed to turn upon the other side in his sleep).

-भागः the side or flank.

-मण्डलिन् m. N. of a parti- cular posture in dancing.

-मानी the longer side of an oblong.

-वक्त्रः an epithet of Mahādeva.

-वर्तिन् a.

1 being by the side, attending, waiting upon.

-2 adja- cent. (-m.)

-1 an attendant; भूयः स भूतेश्वरपार्श्ववर्ती किंचिद् विहस्यार्थपतिं बभाषे R.2.46.

-2 a companion, associate; अमुना ननु पार्श्ववर्तिना Ku.4.29.

-शय a.

-1 sleeping on the side.

-2 sleeping by the side.

-शूलः, -लम् 1 a shooting pain in the side.

-2 pleurisy.

-सूत्रकः a kind of ornament.

-स्थ a. being at the side, near, close, proximate; सुरपतिमपि श्वा पार्श्वस्थं विलोक्य न शङ्कते Bh.

(-स्थः) 1 a companion.

-2 an assistant of a stage- manager; cf. पारिपार्श्वक.

पृष्ठम् [पृष् स्पृश्-वा थक् नि˚; Uṇ.2.12]

1 The back, hinder part, rear; धर्मः स्तनो$धर्मपथो$स्य पृष्ठः Bhāg.2.1. 32.

-2 The back of an animal; अश्वपृष्ठमारूढः &c.

-3 The surface or upper side; मरुपृष्ठान्युदम्भांसि (चकार) R.4.31;12.67; आसन्नभूपृष्ठमियाय देवः Ku.7.51; so अवनिपृष्ठचारिणीम् U.3.

-4 The back or the other side (of a letter, document &c.); लेख्यस्य पृष्ठे$भिलिखेद्दत्त्वा दत्त्वर्णिको धनम् Y.2.93.

-5 The flat roof of a house.

-6 The page of a book. (पृष्ठेन, पृष्ठे 'behind, from behind').

-7 Remainder (शेष); 'पृष्ठं चरममात्रे स्यात्' इति विश्वः; एष भारतयुद्धस्य पृष्ठं संशयमिष्यति Mb.5.167.11.

-Comp. -अनुग, -गामिन्, -यायिन् a. going behind, following; युद्धकाले$ग्रगो यः स्यात् सदा पृष्ठानुगः पुरे Pt.1.59.

-अष्ठीलः, -लम् the back of a tortoise; B. R.

-अस्थि n. the back-bone.

-आक्षेपः acute and violent pain in the back.

- उदय a. an epithet of particular signs of the zodiac, i. e. Aries, Taurus, Gemini, Sagittarius and Capricorn.

-ग a. mounted, riding on.

-गामिन् a. faithful.

-गोपः, -रक्षः a soldier who protects the rear of a warrior while he is fighting; पृष्ठगोपांश्च तस्याथ हत्वा परमसायकैः Mb.4.33.39.

-ग्रन्थि a. hump-backed.

-चक्षुस् m. a crab.

-तल्पनम् the exterior muscles on the back of an elephant.

-तापः noon, midday.

-दृष्टिः 1 a crab.

-2 a bear.

-पातिन् a.

1 following.

-2 watching, observing.

-3 controlling.

-पीठी a broad back.

-फलम् the superficial contents of a figure.

-भङ्गः N. of a mode of fighting; Mb.

-भागः the back.

-भूमि the upper story of a house.

-मांसम् 1 flesh on the back; प्राक् पादयोः पतति खादति पृष्ठमांसम् H.1.81.

-2 a fleshy protuberance on the back.

-3 the remaining flesh (चरममांस); यजुषा संस्कृतं मांसं निवृत्तो मांसभक्षणात् । न भक्षयेत् वृथा मांसं पृष्ठमांसं च वर्जयेत् ॥ Mb.12.193.14. ˚अद, ˚अदन a back-biter, slanderer, calumniator. (

-दम्, -दनम्) back-biting; पृष्ठमांसादनं तद्यत् परोक्षे दोषकीर्तनम् Hem.; see पृष्ठमांस above.

-यानम् riding.

-लग्न a. following.

-वंशः the back-bone.

-वास्तु n. the upper story of a house; पृष्ठवास्तुनि कुर्वीत बलिं सर्वात्मभूतये Ms.3.91.

-वाह् m.,

-वाह्यः a draught-ox.

-शय a. sleeping on the back.

-शृङ्गः a wild goat.

-शृङ्गिन् m.

1 a ram.

-2 a buffalo.

-3 a eunuch.

-4 an epithet of Bhīma.

प्रसवः 1 Begetting, generation, procreation, birth, production; प्रसवविकारो स्त्रीणां द्वित्रिचतुःप्रभृति संप्रसूतौ वा । हीनातिरिक्तकाले च देशकुलसंक्षयो भवति Bṛi. S.

-2 Child-birth, delivery, confinement; an in आसन्नप्रसवा.

-3 Offspring, progeny, young ones, children; oft. at the end of comp.; केवलं वीरप्रसवा भूयाः U.1; Ku.7.87.

-4 Source, origin, brith-place (fig. also); प्रसवः कर्मफलस्य भूरिणः Ki.2.43.

-5 Flower, blossom; प्रसवविभूतिषु भूरुहां विरक्तः Śi.7.42; नीता लोध्रप्रसवरजसा पाण्डुतामानने श्रीः Me.67; कुन्दप्रसवशिथिलं जीवितम् 113; R.9.28; Ku.1.55;4.14; Ś.5.9; Māl.9.27.31; U.2.2.

-6 A fruit, product; यज्ञप्रसववर्जिताः Mb.12.18.46.

-7 Ved. Extracting Soma juice; अपुत्रः प्रसवेनार्थी वनवासमुपावसत् Mb.13.4.6.

-7 Setting in motion.

-9 A current, stream.

-1 Excitement, animation.

-11 Enjoining, ordering.

-12 Assistance, help.

-13 pursuit, acquisition.

-Comp. -उन्मुखः a. about to be delivered or confined; पतिः प्रतीतः प्रसवोन्मुखीं प्रियां ददर्श R.3.12.

-कालः the time of delivery or bringing forth.

-गृहम् a lying-in-chamber.

-धर्मिन् a. productive, prolific.

-बन्धनम् the foot-stalk of a leaf or flower, peduncle.

-वेदना, -व्यथा pangs of child-birth, throes.

-स्थली a mother.

-सथानम् 1 a place for delivery.

-2 a nest.

भज् I. 1 U. (भजति-ते but usually Atm. only; बभाज, भेजे, अभाक्षीत्, अभक्त, भक्ष्यति-ते, भक्त)

1 (a) To share, distribute, divide; भजेरन् पैतृकं रिक्थम् Ms.9.14; न तत्पुत्रै- र्भजेत् सार्धम् 29,119. (b) To assign, allot, apportion; गायत्रीमग्नये$भजत् Ait. Br.

-2 To obtain for oneself, share in, partake of; पित्र्यं वा भजते शीलम् Ms.1.59.

-3 To accept, receive; चामुण्डे भगवति मन्त्रसाधनादावुद्दिष्टामुपनिहितां भजस्व पूजाम् Māl.5.25.

-4 (a) To resort to, betake oneself to, have recourse to; शिलातलं भेजे K.179; मातर्लक्ष्मि भजस्व कंचिदपरम् Bh.3.64; न कश्चिद्वर्णानामपथमप- कृष्टो$पि भजते Ś.5.1; Bv.1.83; R.17.28. (b) To practise, follow, cultivate, observe; तृष्णां छिन्धि भज क्षमाम् Bh.2.77; भेजे धर्ममनातुरः R.1.21; Mu.3.1.

-5 To enjoy, possess, have, suffer, experience, entertain; विधुरपि भजतेतरां कलङ्कम् Bv.1.74; न भेजिरे भीमविषेण भीतिम् Bh.2.8; व्यक्तिं भजन्त्यापगाः Ś.7.8; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43; Māl.3.9; U.1.35.

-6 To wait or attend upon, serve; (दोग्ध्रीं) भेजे भुजोच्छिन्नरि- पुर्निषण्णाम् R.2.23; Pt.1.181; Mk.1.32.

-7 To adore, honour, worship (as a god).

-8 To choose, select, prefer, accept; सन्तः परीक्ष्यान्यतरद्भजन्ते M.1.2.

-9 To enjoy carnally; वसोर्वीर्योत्पन्नामभजत मुनिर्मत्स्यतनयाम् Pt.4.5.

-1 To be attached or devoted to; आसन्नमेव नृपतिर्भजते मनुष्यं विद्याविहीनमकुलीनमसंस्कृतं वा Pt.1.35.

-11 To take possession of.

-12 To fall to the lot of any one.

-13 To grant, bestow.

-14 To supply, furnish (Ved.).

-15 To favour; ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् Bg.4.11.

-16 To decide in favour of, declare for.

-17 To love, court (affection).

-18 To apply oneself to, be engaged in.

-19 To cook, dress (food).

-2 To employ, engage. (The meanings of this root are variously modified according to the noun with which it is connected:-- e. g. निद्रां भज् to go to sleep; मूर्छां भज् to swoon; भावं भज् to show love for &c. &c.). -Caus.

1 To divide.

-2 To put to flight, pursue.

-3 To cook, dress. -II. 1.U. (भाजयति-ते, regarded by some as the caus. of भज् I)

1 To cook.

-2 To give.

मण्डल a. [मण्ड्-कलच्] Round, circular; मण्डलाग्रा बृसीश्चैव गृहान्याः पृष्ठतो ययुः Rām.5.18.12.

-लः 1 circular array of troops.

-2 A dog.

-3 A kind of snake.

-लम् 1 A circular orb, globe, wheel, ring, circumference, any- thing round or circular; न्यग्रोधं च सुमण्डलम् Mb.12.169. 12; करालफणमण्डलम् R.12.98; आदर्शमण्डलनिभानि समुल्लसन्ति Ki. 5.41; स्फुरत्प्रभामण्डलया चकाशे Ku.1.24; so रेणुमण्डल, छाया- मण्डल, चापमण्डल, मुखमण्डल, स्तनमण्डल &c.

-2 The charmed circle (drawn by a conjurer); मण्डले पन्नगो रुद्धो मन्त्रैरिव महाविषः Rām.2.12.5; जानन्ति तन्त्रयुक्तिं यथास्थितं मण्डलमभि- लिखन्ति Mu.2.1.

-3 A disc, especially of the sun or moon; तेनातपत्रामलमण्डलेन R.16.27; अपर्वणि ग्रहकलुषेन्दुमण्डला (विभावरी) M.4.15; दिनमणिमण्डलमण्डन भवखण्डन ए Gīt.1.

-4 The halo round the sun or moon.

-5 The path or orbit of a heavenly body.

-6 A multitude, group, collection, assemblage, troop, company; एवं मिलितेन कुमारमण्डलेन Dk.; अखिलं चारिमण्डलम् R.4.4.

-7 Society, association.

-8 A great circle.

-9 The visible horizon.

-1 A district or province.

-11 A surrounding district or territory.

-12 (In politics) The circle of a king's near and distant neighbours; मण्डलचरितम् Kau. A. 1.1.1; सततसुकृती भूयाद् भूपः प्रसादितमण्डलः Ve.6.44; उपगतो$पि च मण्डलनाभिताम् &c. R.9.15. (According to Kāmandaka quoted by Malli. the circle of a king's near and distant neighbours consists of twelve kings:-- विजिगीषु or the central monarch, the five kings whose dominions are in the front, and the four kings whose dominions are in the rear of his kingdom, the मध्यम or intermediate, and उदासीन or indifferent king. The kings in the front as well as in the rear are designated by particular names; see Malli. ad loc; cf. also Śi. 2.81. and Malli. thereon. According to some the number of such kings is four, six, eight, twelve or even more; see Mit. on Y.1.345. According to others, the circle consists of three kings only:-- the प्राकृतारि or natural enemy, (the sovereign of an adjacent country), the प्राकृतमित्र natural ally, (the sovereign whose domi- nions are separated by those of another from the country of the central monarch with whom he is allied), and प्राकृतोदासीन or the natural neutral, (the sovereign whose dominions lie beyond those of the natural ally).

-13 A particular position of the feet in shooting.

-14 A kind of mystical diagram used in invoking a divinity.

-15 A division of the Ṛigveda (the whole collection being divided into 1 Maṇḍalas or eight Aṣṭakas).

-16 A kind of leprosy with round spots.

-17 A kind of perfume.

-18 A circular bandage (in surgery).

-19 A sugar-ball, sweetmeat.

-2 Sexual dalliance; नानाविचित्र- कृतमण्डलमावहन्तीम् Bil. Ch. (उत्तरपीठिका) 38.

-21 A circular gait; हय इव मण्डलमाशु यः करोति Rām.6.33.35; Mb.3. 19.8.

-22 A play-board (द्यूते शारीस्थापनपट्टम्); Mb.8.74. 15.

-ली 1 A circle, orb &c.

-2 A group, assemblage; तन्मोचनाय तेनाशु प्रेरिता शिष्यमण्डली Bm.1.648.

-3 Walking round, circular motion.

-4 Bent grass (दूर्वा).

-Comp. -अग्र a. round-pointed. (

-ग्रः) a bent or crooked sword, scimitar. (

-ग्रम्) a surgeon's circular knife.

-अधिपः, -अधीशः, -ईशः, -ईश्वरः 1 the ruler or governor of a district or province.

-2 a king, sovereign.

-आवृत्तिः f. circular movement; भ्रमिषु कृतपुटान्तर्मण्डला- वृत्तिचक्षुः U.3.19.

- आसन a. sitting in a circle.

-उत्तमम् a principal kingdom or district.

-कविः a bad poet.

-कार्मुक a. having a circular bow.

-नाभिः the centre of a circle.

-नृत्यम् a circular dance, dance in a ring.

-न्यासः describing a circle.

-पुच्छकः a kind of insect.

-बन्धः the formation of a circle or roundness.

-भागः an arc.

-माडः a pavilion.

-वटः the fig-tree forming a circle.

-वर्तनम् drawing figures with some powder (Mar. रांगोळी घालणें); संमार्जनोपलेपाभ्यां गृहमण्डलवर्तनैः Bhāg. 7.11.26.

-वर्तिन् m. a ruler of a small province; स तुल्यातिशयध्वंसं यथा मण्डलवर्तिनाम् Bhāg.11.3.2.

-वर्षः rain over the whole of a king's territory, general rain-fall.

-वाटः a garden.

महत् a. [मह्-अति] (compar. महीयस्; superl. महिष्ठ; nom. महान्, महान्तौ, महान्तः; acc. pl. महतः)

1 Great, big, large, huge, vast; महान् सिंहः, व्याघ्रः &c.

-2 Ample, copious, abundant, many, numerous; महाजनः, महान् द्रव्यराशिः.

-3 Long, extended, extensive; महान्तौ बाहू यस्य स महाबाहुः; so महती कथा, महानध्वा.

-4 Strong, powerful, mighty; as महान् वीरः.

-5 Violent, intense, excessive; महती शिरोवेदना, महती पिपासा.

-6 Gross, thick, dense; महानन्धकारः.

-7 Important, weighty, mo- mentous; महत्कार्यमुपस्थितम्, महती वार्ता.

-8 High, lofty, eminent, distinguished, noble; महत्कुलम्, महाञ् जनः.

-9 Loud; महान् घोषः-ध्वनिः.

-1 Early or late; महति प्रत्यूषे 'early in the morning'; महत्यपराह्णे 'late in the afternoon'.

-11 High; महार्घ्र. -m.

1 A camel.

-2 An epithet of Śiva.

-3 (In Sāṅ. phil.) The great principle, the intellect (distinguished from मनस्), the second of the twenty-five elements or tattvas recognized by the Sāṅkhyas; Ms.1.15;12.14; महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त Sāṅ. K.3,8,22 &c.

-4 The superior of a monastery. -n.

1 Greatness, infiniteness, numerousness.

-2 King- dom, dominion; 'महद्राज्यविशालयोः' Viśva; इन्द्रियाणि महत्प्रेप्सुः Mb.5.129.26.

-3 Sacred knoweldge.

-4 The Supreme Being (परमात्मा); बुद्धेः परतरं ज्ञानं ज्ञानात् परतरं महत् Mb.12.24.1. -ind. Greatly, excessively, very much, exceedingly; त्रैलोक्योद्वेगदं महत् Rām.6.111.48. (Note: महत् as the first member of a Tatpuruṣa compound and a few other cases, remains unchanged, while in Karmadhāraya and Bahuvrīhi comp. it is changed to महा q. v.)

-Comp. -आयुधम् a great weapon; नाना- विधमहदायुधनैपुण्य...... Dk.1.1.

-आवासः a spacious or large building.

-आशा a high hope; महदाशापूर्णमानसः Dk.1.3.

-आश्चर्य a. very wonderful.

-आश्रयः depen- dence on or seeking protection with the great.

-उन्मदः a kind of fish; L. D. B.

-औषधिः f. a herb of wonder- ful power. On the Himālaya there are trees of the Devadāru family which have got resinous stems. These stems burn like oil-lamps. These sticks of pinewood, therefore, are the natural lamps of the Himālaya. cf. सरलासक्तमातङ्गग्रैवेयस्फुरितत्विषः । आसन्नोषधयो नेतुर्नक्तमस्नेहदीपिकाः ॥ R.4.75; ज्वलितमहौषधिदीपिकासनाथाम् R.9.7.

-कथ a. talked of or mentioned by the great, in great men's mouths.

-कार्तिकी full moon of Kārtika combined with the asterism Rohiṇī; L. D. B.

-कुलम् a noble family.

-कूपः a deep well.

-क्षेत्र a. occupying a wide territory.

-गदः fever.

-जवः 1 Bos gavaeus.

-2 a kind of antelope; L. D. B.

-ज्यैष्ठी f. full-moon of ज्येष्ठ under certain combinations.

-गुण a. having the qualities of the great.

-तत्त्वम् the second of the 25 principles of the Sāṅkhyas.

-दोष a. highly criminal; महादोषमबुद्ध- बोधनम् Kau. A.1.17.

-द्वन्द्वः 1 loud uproar.

-2 martial band of music; L. D. B.

-फलः the Bilva tree; L. D. B.

-बिलम् the atmosphere.

-भद्रा the river Gaṅgā; L. D. B.

-भीष्मः N. of Śantanu; L. D. B.

-मण्डूकः a kind of yellow frog; L. D. B.

-व्यतिक्रमः a great transgression.

-सिंहः the lion of Durgā; L. D. B.

-सिद्धिनिलयः a mosque (the word is used by परमानन्द in Śivabhārata 18.52).

-सेवा service of the great.

-स्थानम् a high place, lofty station.

मुक्त p. p. [मुच्-क्त]

1 Loosened, relaxed, slackened.

-2 Set free, liberated, relaxed.

-3 Abandoned, left, given up, set aside, taken off.

-4 Thrown, cast, dis- charged, hurled.

-5 Fallen down, dropped down from; विदन्ति मार्गं नखरन्ध्रमुक्तैर्मुक्ताफलैः Ku.1.6.

-6 Drooping, unnerved; मुक्तैरवयवैरशयिषि Dk.

-7 Given, bestowed.

-8 Sent forth, emitted.

-9 Finally saved or eman- cipated.

-1 Ejected, spit out.

-11 Deprived.

-12 Absolved or emancipated (from sin or worldly exis- tence); see मुच् also.

-13 Opened, blown (as a flower); मुक्तपुष्पावकीर्णेन (शोभिता) Rām.5.1.8.

-14 Set up, established (प्रवर्तित); स दण्डो विधिवन्मुक्तः Rām.7.79.9.

-क्तः One who is finally emancipated from the bonds of worldly existence, one who has renounced all worldly attachments and secured final beatitude, an absolved saint; सुभाषितेन गीतेन युवतीनां च लीलया । मनो न भिद्यते यस्य स वै मुक्तो$थवा पशुः ॥ Subhāṣ.

-क्तम् The spirit released from worldly existence.

-Comp. -अम्बरः a Jaina mendicant of the digambara class.

-आत्मन् a. finally saved or emancipated. (-m.)

1 the soul absolved from sins or from worldly matter.

-2 a person whose soul is absolved.

- आसन a. rising from a seat. (

-नम्) a particular position of ascetics (सिद्धासन).

-कच्छः a Bud- dhist.

-कञ्चुकः a snake that has cast off its slough.

-कण्ठ a. raising a cry. (

-ण्ठम्) ind. bitterly, loudly, aloud; सा मुक्तकण्ठं व्यसनातिभाराच्चक्रन्द विग्ना कुररीव भूयः R.14.68.

-कर, -हस्त a. open-handed, liberal, bounti- ful.

-केश a. letting the hair hang down, having the hair dishevelled.

-चक्षुस् m. a lion.

-चेतस् a. absolved, emancipated.

-प्रपाङ्गम् an open court-yard connected with a tank; मुक्तप्रपाङ्गमपि दारुशिलेष्टकाद्यैः । रत्नैरनेकबहुलोह- विशेषकैश्च ॥ Mānasāra 47.31-32.

-बन्धन a. free from bondage; पश्य मूषिकमात्रेण कपोता मुक्तबन्धनाः.

-लज्ज a. shameless.

-वसनः see मुक्ताम्बर.

-शैशव a. adult, grown up.

-संग a. free from (wordly) ties or attachments, disinterested. (

-गः) an ascetic of the fourth religious order (परिव्राजक).