अहम्मान

nom. sg., « I» RV. etc.;

n. id. AV. IV, 22, 1 and XII, 4, 50 ;

mfn. desirous of being first RV. I, 181, 3 R. II, 12, 92.

f. emulation, desire of being first Kir. XIV, 32.

f. = ahaṉ-karaṇa below BhP. ;

n. = ahaṉ-ṡreyas below ṠBr. I

m. = - buddhi before BhP.

f. id. ib.

m. id. Comm. on ṠBr. XIV.

m. id. ib. ;

अहम् pron. (Nom. Sing. of अस्मद्). 1 [cf. Zend azem;; L. ego; Germ. ich.]

-Comp. -अग्रिका a contest for superiority, rivalry

-अहमिका [अहमहं शब्दो$स्त्यत्र वीप्सायां द्वित्वं ठन् न टिलोपः P.II.1.72]

1 emula- tion, competition, assertion of superiority; अहमहमिका तु सा स्यात्परस्परं यो भवत्यहंकारः Ak.; अहमहमिकया प्रणाम- लालसानाम् K.14.81; अहमहमिकया मधुकरकुलैरनुबध्यमानम् 139, Mv.6.54.

-2 egotism.

-3 military vaunting.

-कर्तव्य a. to be referred to self. (

-व्यम्) the object of अहंकार.

-कारः 1 egotism, sense of self, self-love considered as an अविद्या or spiritual ignorance in Vedānta Phil.; निर्ममो निरहंकारः...स शान्तिमधिगच्छति Bg.2.71,7.4; Ms.1.14; Y.3.177.

-2 pride, self-consciousness, self-conceit, haughtiness.

-3 (in Sāṅ. Phil.) the third of the eight producers or elements of creation, i. e. the conceit or conception of indivi- duality, one of the 25 elements; Sāṅ. K.22,24,25; ˚वत् a. selfish, proud.

-कारिन् a. proud, self-con- ceited.

-कार्यम् that which is to be done by oneself, personal business or object.

-कृत् a.

1 egotistic; यस्य नाहंकृतो भावः Bg.18.17.

-2 proud, haughty, जातिरूपवयोवृत्तिविद्यादिभिरहंकृतः Y.3.151.

-कृतिः f. egotism, high opinion of oneself, pride.

-जुस् m. Thinking only of oneself; Ku.15.53. (v. l.)

-पूर्व a. desirous of being first; अहंपूर्वाः पचन्ति स्म प्रसन्नाः पानभोजनम् Rām.2.12.96.

-पूर्विका, -प्रथमिका [अहं पूर्वो$हं पूर्व इत्यभिधानं यत्र]

1 the running forward of soldiers with emulation; (hence) emulation, competition; जवादहंपूर्विकया यियासुभिः Ki.14.32.

-2 bragging, vaunting.

-प्रत्ययः [अह- मित्याकारकः प्रत्ययः] self-conceit.

-भद्रम् [अहमेव भद्र इति निर्णयो यत्र] self-conceit, high opinion of one's own superiority.

-भावः 1 pride, egotism; अहंभावावृतो निस्त्रपः Bv.4.1.

-2 = ˚मति q. v.

-मतिः f.

1 self-love or self-illusion regarded as spiritual ignorance (in Vedānta Phil.).

-2 conceit, pride, egotism.

-वादिन् a. speaking only of oneself, proud, haughty; मुक्तसङ्गो$- नहंवादी... कर्ता सात्त्विक उच्यते Bg.18.26.

-श्रेयस् or °reeसम् n. claiming superiority for oneself; अहंश्रेयसे विवदमानाः Śat. Br.

-सन a. Ved. gaining for oneself.

-स्तम्भः Conceit; दरिद्रो निरहंस्तम्भो मुक्तः सर्वमदैरिह । कृच्छ्रं यदृच्छयाप्नोति तद्धि तस्य परं तपः ॥ Bhāg.1.1.15.

f. id. Kathās.

f. id. ib.

अनुग्रह् 9 P. (Ved. -गृभ्णाति).

1 To favour, oblige, treat with kindness; शिलातलैकदेशमनुगृह्णातु वयस्यः Ś.3 our friend will be so good as to, or kindly, take a seat on the stone; अयं विष्टरो$नुगृह्यताम् V.5 be pleased to sit down &c.; महेन्द्रेण पुनरनुगृहीता V.3 favoured (by modifying the curse); with instr. or abl. of that which is an obligation; अनुगृहीतो$हमनया मघवतः सम्भावनया S.6; कतर- त्कुलमनुगृहीतं भगवत्या जन्मना K.135, अनुगृहीतो$स्मि अहमुपदेशा- द्भवतः V.4. I am much obliged to you &c. (अनुगृहीत is oft. used by itself in the sense of 'much obliged', 'many thanks', 'I thank you', 'I esteem it as a favour'.)

-2 To foster, cherish, protect, maintain (as fire); अग्निर्नित्यानुगृहीतः स्यात् Āśval.

-2 To receive, wel- come.

-4 To hold up, support, uphold. त्रिभिस्तीक्ष्णैर्महावेगैर- न्वगृह्णाच्छिरः शरैः Mb.6.12.45.

-5 To follow in robbing, seizing or depriving.

-6 To keep to, conform or corres- pond to, follow, take after; आकृतिमनुगृह्णन्ति गुणाः Vb.2; क्षात्रधर्मश्चानुगृहीतो भवति U.5. -Caus. To cause to favour, or to favour; आर्यस्य दर्शनेनात्मानमनुग्राहयितुम् Mu.4.

*****

अनुग्रहः, -हणम् 1 A favour, kindness, obligation; showing favour, obliging, rewarding (opp. निग्रह); निग्रहानुग्रहकर्ता Pt.1; पादार्पणानुग्रहपूतपृष्ठम् R.2.35; अनुग्रह इवेयमभ्यर्थना Ś.1; अनुग्रहं संस्मरणप्रवृत्तम् Ku.3.3.

-2 Assist- ance, help (shown to the poor in feeding them &c. दरिद्रादिपोषणम्).

-3 Facilitating by spells.

-4 Accept- ance.

-5 Rear-guard.

-Comp. -कातर a. anxious to please or for favour.

-सर्गः creation of feelings or mental conditions.

अनूचीन a. [अन्वञ्च्-ख] Ved. Coming after, successive; अनूचीना जीविता मानुषेभ्यः Rv.4.54.2. ˚अहम् day after day, on the following day; ˚गर्भ(गो) born in successive order.

अन्तरालम् अन्तरालकम् [अन्तरं व्यवधानसीमां आराति गृह्णाति, आरा-क, रस्य लत्वम्]

1 Intermediate space or region or time, interval; दंष्ट्रान्तराललग्न K.3; आस्यान्तरालनिःसृतेन Dk.143; दिड्नामान्यन्तराले P.II.2.26; दक्षिणस्याः पूर्वस्याश्च दिशोरन्तरालं दक्षिणपूर्वा Sk.; Śi.9.2; पयोधरान्तरालम् K.83; रागलज्जान्तरालवर्तिभिरीक्षणविशेषैः Dk.17,143 half way betwixt love and bashfulness; प्रतिमानं प्रतिच्छाया गजदन्तान्तरालयोः Trik.; oft. used for 'room' or 'space' in general; त्रस्तजनदत्तान्तरालया राजवीथ्या Dk.15; भुवनान्तरालविप्रकीर्णेन शाखासञ्चयेन K.2,162; अन्तराले in mid- way; in the midle; or middst; in the interval; बाष्पाम्भः- परिपतनोद्गमान्तराले in the interval between the dropping down and starting up of tears; U.1.31; Māl.9.14; अहमागच्छन्नन्तराले महता सिंहेन अभिहितः Pt.1; कंचित्पुरुषमन्तराल एवावलम्ब्य Dk.15; न मयान्येन वान्तराले दृष्टा Dk.123.

-2 Interior, inside, inner or middle part; छिद्रीकृतान्तरालम् Dk.148; विषमीकृतान्तरालया K.223.

-3 Mixed tribe or caste (संकीर्णवर्ण); वर्णानां सान्तरालानां स सदाचार इष्यते.

-Comp. -दिश् f. the intermediate point of the compass, such as, north-east &c.

अन्ध a.

1 Blind (lit. and fig.); devoid of sight, unable to see (at particular times); दिवान्धाः प्राणिनः केचिद्रात्रावन्धास्तथापरे; D. Bhāg. made blind, blinded; स्रजमपि शिरस्यन्धः क्षिप्तां धुनोत्यहिशङ्कया Ś.7.24; मदान्धः blinded by intoxication; so दर्पान्धः, क्रोधान्धः; काम˚ लोभ˚ अज्ञान˚ अज्ञाना- न्धस्य दीपस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया । चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥; सहजान्धदृशः स्वदुर्नये Śi.16.29 blind to his own wicked acts.

-2 Making blind, preventing the sight; utter, pitchy; complete, thick (darkness) प्रधर्षितायां वैदेह्यां बभूव सचराचरम् । जगत्सर्वममर्यादं तमसान्धेन संवृतम् ॥ Rām 3.52. 9. Ms.8.94; सीदन्नन्धे तमसि U.3.33; Māl.9.8.2; See ˚कूप, ˚तामसम् infra.

-3 Afflicted. आर्यः पर्युषितं तु नाभ्य- वहरत्यन्धः क्षुधान्धो$प्यसौ Viś. Guna.11.

-4 Soiled, tarnished; निःश्वासान्ध इवादर्शश्चन्द्रमा न प्रकाशते Rām.3.16.13.

-न्धम् Darkness. अन्धः स्यादन्धवेलायां बाधिर्यमपि चाश्रयेत् Mb. 1.14.12.

-2 Spiritual ignorance; अज्ञान or अविद्या q.v.

-3 Water; also, turbid water.

-धः 1 A kind of mendicant (परिव्राजक) who has completely controlled his organs; तिष्ठतो व्रजतो वापि यस्य चक्षुर्न दूरगम् । चतुष्पदां भुवं मुक्त्वा परिव्राडन्ध उच्यते ॥

-2 An epithet of the zodiacal signs at particular periods; (नष्टद्रव्यलाभालाभोपयोगयुक्तो राशिभेदः); मेषो वृषा मृगेन्द्रश्च रात्रावन्धाः प्रकीर्तिताः । नृयुक्कर्कटकन्याश्च दिवान्धाः परिकीर्तिताः ॥

-न्धाः (pl.) N. of a people; see अन्ध्र.

-Comp. -अलजी a blind boil or abscess in the eyes (one that does not open or suppurate). (Ved. अलजि विसल्पस्य विद्रधस्य वातीकारस्य वालजेः Av.9.8.2.)

-अहिः, -अहिकः a blind serpent, i. e. one that is not poisonous. (

-हिः, -हिकः) N. of a fish (कुचिका).

-कारः [अन्धं करोति] darkness (lit. and fig.); लीनं दिवाभीतमिवान्धकारम् Ku. 1.12; काम˚, मदन˚; अन्धकारतामुपयाति चक्षुः K.36 grows dim; बाष्पजलधारान्धकारितमुखी K.161,286.

-कूपः [अन्धयतीत्यन्धः, अन्धः कूपः]

1 a well, the mouth of which is hidden; a well overgrown with plants &c.

-2 [अन्धस्य दृष्टयभावस्य कूप इव] mental darkness, infatuation.

-3 N. of a hell, to which those who tease and kill harmless creatures are condemned.

-तमसम् (P.V.4. 79.)

-तामसम्, -न्धातमसम् deep or complete darkness; लोकमन्धतमसात्क्रमोदितौ R.11.24; अन्धतमसमिव प्रविशामि U.7 the gloom of hell; प्रध्वंसितान्धतमसस्तत्रोदाहरणं रविः Śi.2.33. (

-सा) night.

-तामिस्रः, श्रः (

-स्रम् also)

1 complete or deep darkness (especially of the soul); तामिस्रोष्टदशधा तथा भवत्यन्धतामिस्रः Sāṅ K.48 (भयविशेषविषयको$भिनिवेशः); तस्यामन्धतामिस्रमभ्यध्यायत् Mv.1.

-2 spiritual ignorance (देहे नष्टे अहमेव नष्टः इति रूपमज्ञानम्); enveloped in utter darkness.

(-स्रः, स्रम्) 1 N. of a division of Tartarus or infernal regions, the second of the 21 hells to which those who seduce the wives of others and enjoy them are condemned. According to Bhavabhūti persons committing suicide were condemned to this hell; cf. अन्धतामिस्रा ह्यसूर्या नाम ते लोकास्तेभ्यः प्रतिविधीयन्ते य आत्मघातिन इत्येवमृषयो मन्यन्ते U.4; तामिस्रमन्धतामिस्रं महारौरवरौरवौ । नरकं कालसूत्रं च महानरकमेव च ॥ Ms.4.88,197; Y.3.224; doctrine of annihilation after death.

-2 Death मोहो$प्रकाशस्तामिस्रमन्धतामिस्रसंज्ञितम् । मरणं चान्धतामिस्रं तामिस्रं क्रोध उच्यते ॥ Mb.12.313.25.

-धी a. mentally blind.

-पूतना a demoness supposed to cause diseases in children; यो द्वेष्टि स्तनमतिसारकासहिक्काछर्दीभिर्ज्वर- सहिताभिरर्द्यमानः । दुर्वर्णः सततमधःशयो$म्लगन्धिस्तं ब्रूयुर्वरभिषजोन्ध- पूतनार्तम् Suśr.

-मूषा a small covered crucible with a hole in the side.

-मूषिका [अन्धं दृष्ट्यभावं मुष्णाति, मुष्-ण्वुल्] N. of a plant or grass देवताड (तत्सेवनेन चक्षुष्मत्ता भवतीति वैद्यकप्रसिद्धिः).

-रात्री dark night (Ved).

-वर्त्मन् m. [अन्धं सूर्यप्रकाशराहित्याद्वर्त्म यत्र] the seventh skandha or region of wind.

अप्रवर्तक अप्रवर्तिन् a.

1 Not exciting or stimulating to action, inert, abstaining from action; पूर्णमप्रवर्तीति वा अहमेतमुपास इति Bṛi. Up.2.1.5.

-2 Continuous, unbroken, uninterrupted.

अस्मि ind. (Strictly 1st. pers. sing. pres. of अस् to be) Used in the sense of 'I', अहम्; आसंसृतेरस्मि जगत्सु जातः Ki.3.6; दासे कृतागसि भवत्युचितः प्रभूणां पादप्रहार इति सुन्दरि नास्मि दूये ॥ quoted by Malli; त्वामस्मि वच्मि विदुषां समवायो$- त्र तिष्ठति S. D.; अन्यत्र यूयं कुसुमावचायं कुरुध्वमत्रास्मि करोमि सख्यः K. P.3.

-Comp. -मानः Self-conceit.

आत्मकीय आत्मीय a. Belonging to oneself, one's own; सर्वः कान्तमात्मीयं पश्यति Ś.2; स्वामिनमात्मीयं करिष्यामि H.2. win over; अहमात्मीयो न भविष्यामि Mk.8 I shall lose my life; आत्मीयं कुर्वन्ति subject K.135,167; अय- मात्मीयः क्रियताम् 12; let him be taken under your protec- tion; प्रसादमात्मीयमिवात्मदर्शः R.7.68; Ku.2.19; kindred, related, of kin, न कश्चिच्चण्डकोपानामात्मीयो नाम भूभुजाम् Bh.2.57.