अक्षतयोनि

f. a virgin, an unblemished maiden

f. having a violated womb

अक्षत a. [न. त.] (a) Uninjured, unhurt; त्वमनङ्गः कथमक्षता रतिः Ku.4.9; ˚विग्रहा वाहाः Dk.3; प़ञ्चाक्षतास्ते वयं Ve.6.45.4.4; Mu.6.8; R.2.56; (b) Unbroken, whole; not crushed, undivided; मम नासिकामक्षतां कुर्वन्तु Pt.1, ˚सक्तूनां नवं कलशं पूरयित्वा Āśvalāyana.

-तः 1 Śiva.

-2 Thrashed and winnowed rice dried in the sun; (pl.) whole grain, entire unhusked and pounded rice washed with water, and used as an article of worship in all religious and sacred ceremonies; अक्षताः पान्तु पान्त्वक्षता इति श्राद्धमन्त्रः; अक्ष- तैर्नार्चयोद्विष्णुं न तुलस्या विनायकम् इति तन्त्रम्; साक्षतपात्रहस्ता R.2.21; आर्द्राक्षतारोपणमन्वभूतां 7.28.

-3 Barley (यवाः); अक्षताश्च यवाः प्रोक्ताः sometimes neuter also (दूर्वाक्षतानि).

-तम् 1 Corn, grain of any kind.

-2 Absence of loss or ruin; good, wellbeing; अक्षतं चारिष्टं चास्तु इति श्राद्धमन्त्रः.

-3 Eunuch (also m.).

-ता 1 a virgin, a maiden not deflowered, blemished or enjoyed; अक्षता वा क्षता वापि.

-2 N. of a plant कर्कटशृङ्गी (Mar. काकडशिंगी).

-Comp. -योनिः a virgin, not yet blemished by sexual intercourse; सा चेदक्षतयोनिः स्यात् Ms.9.176; पत्नीष्वक्षतयोनिषु 1.5.

अप्सरस् f. (

-राः, रा). [अद्भ्यः सरन्ति उद्गच्छन्ति, सृ-असुन् Uṇ.4.236; cf. Rām. अप्सु निर्मथनादेव रसात्तस्माद्वर- स्त्रियः । उत्पेतुर्मनुजश्रेष्ठ तस्मादप्सरसो$भवन् ॥ A class of female divinities or celestial damsels who reside in the sky and are regarded as the wives of the Gandharvas. They are very fond of bathing, can change their shapes, and are endowed with superhuman power (प्रभाव). They are called स्वर्वेश्याः and are usually described as the servants of Indra, who, when alarmed by the rigorous austerities of some mighty sage, sends down one of them to disturb his penance, and her mission is generally successful; मेनका$प्सरसां श्रेष्ठा महर्षिणां पिता च ते Mb.1.74.75. cf. या तपोविशेषपरिशङ्कितस्य सुकुमारं प्रहरणं महेन्द्रस्य V.

1. They are also said to covet heroes who die gloriously on the battle-field; cf. परस्परेण क्षतयोः प्रहर्त्रोरुत्क्रान्तवाय्वोः समकालमेव । अमर्त्यभावे$पि कयोश्चिदासीदेकाप्सरः प्रार्थितयोर्विवादः ॥ R.7.53. Bāṇa mentions 14 different families of these nymphs (see K.136) The word is usually said to be in pl. (स्त्रियां बहुष्वप्सरसः) but the singular, as also the form अप्सराः, sometimes occurs; नियमविघ्नकारिणी मेनका नाम अप्सराः प्रेषिता Ś.1; एकाप्सरः &c. R.7.53 and see Malli. thereon; अनप्सरेव प्रतिभासि V.1.

-2 Direction or the intermediate point of the compass (दिक् च उपदिक् च).

-Comp. -तीर्थम् N. of a sacred pool in which the Apsarasas bathe; probably it is the name of a place, see Ś.6.

-पतिः lord of the Apsarasas, epithet of Indra. N. of the Gandharva शिखण्डिन्; Av.4.37.7.

आयुस् n. [इ-असि-णिच्च Uṇ.2.117]

1 Life, duration of life; दीर्घमायुः R.9.62,12.48; तक्षकेणापि दष्टस्य आयुर्मर्माणि रक्षति H.2.16; आयुर्वर्षशतं नृणां परिमितम् Bh.3.17, शतायुर्वै पुरुषः Ait. Br.; प्राणो हि भूतानामायुः । तस्मात्सर्वायुषमुच्यते सर्वमेव त आयुर्यान्ति Tait. Up.2.3.1

-2 Vital power.

-3 Food.

-4 N. of a ceremony called आयुष्टोम performed to secure long life, together with the गो and ज्योतिस् part of the अभिप्लव ceremony. (In comp. the final स् of this word is changed to ष् before hard consonants, and to र् before soft ones).

-Comp. -कर a. (

-री f.) promoting long life; K.351.

-काम a. wishing for long life or health.

-कृत् a. giving or pro- ducing life.

-द्रव्यम् 1 a medicament.

-2 ghee.

-योगः N. of a योग in astronomy.

-वृद्धिः f. long life, longevity.

-वेदः [आयुरस्मिन् विद्यते$नेन वा आयुर्विंदतीत्यायुर्वेदः Suśr.] the science of health or medicine, counted as a sacred science, and regarded as a supplement to the Atharva- veda; (it comprises 8 different departments; (1) शल्यम् surgery; (2) शालाक्यम् diagnosis of diseases belonging to the head and its organs; (3) कायचिकित्सा treatment of diseases of the whole body; (4) भूतविद्या treatment of diseases of the mind supposed to be caused by the influence of evil spirits; (5) कौमारभृत्यम् treat- ment of children; (6) अगदतन्त्रम् doctrine of antidotes; (7) रसायनतन्त्रम् doctrine of elixirs; and (8) वाजीकरणतन्त्रम् treatment of remedies to increase generative power); Śukra.4.277.

-वेददृश्, -वेदमय, -वेदिक, -वेदिन् a.

1 belonging to medicine.

-2 acquainted with medical science, medical. m. a physician.

-शेषः 1 remainder of life; ˚शेषतया Pt.1; ˚जीवित Pt.4 being destined to live longer.

-2 end or decline of life.

-स्तोमः (आयुष्ठोमः) a sacrifice performed to obtain long life.

तन् I. 8 U. (तनोति, तनुते, ततान, तेने, अत-ता-नीत्, तनितुम्, ततः pass. तन्यते or तायते; desid. तितंसति, तितांसति तितनिषति)

1 To stretch, extend, lengthen, lengthen out; बाह्वोः सकरयोस्त- तयोः Ak.

-2 To spread, shed, diffuse; कूलानि सा$$मर्षतयेव तेनुः सरोजलक्ष्मीं स्थलपद्महासैः Bk.2.3;1.32;15.91; Ku. 2.33.

-3 To cover, fill; स तमीं तमोभिरभिगम्य तताम् Śi.9. 23; Ki.5.11.

-4 To cause, produce, form, give, grant, bestow; त्वयि विमुखे मयि सपदि सुधानिधिरपि तनुते तनुदाहम् Gīt.4; पितुर्मुदं तेन ततान सो$र्भकः R.3.25;7.7; U.3. 39; Māl.9.43; यो दुर्जनं वशयितुं तनुते मनीषाम् Bv.1.95, 1.

-5 To perform, do, accomplish (as a sacrifice); इति क्षितीशो नवतिं नवाधिकां महाक्रतूनां महनीयशासनः । समारुरुक्षुर्दिव- मायुषः क्षये ततान सोपानपरंपरामिव ॥ R.3.69; Ms.4.25.

-6 To compose, write (as a work &c.); as in नाम्नां मालां तनोम्यहम् or तनुते टीकाम्.

-7 To stretch or bend (as a bow).

-8 To spin out, weave.

-9 To propagate, or be propagated; धमार्थ उत्तमश्लोकं तन्तुं तन्वन्पितॄन्यजेत् Bhāg.2. 3.8.

-1 To continue, last.

-11 To protract, prolong, augment; मुदितस्तं चिरमुत्सवं ततान Ks.51.226; पितुर्मुदं तेन ततान सो$र्भकः R.3.25.

-12 To emboss.

-13 To prepare (a way for); यज्ञैरथर्वा प्रथमः पथस्तते Rv.1.83.5.

-14 To direct one's way towards.

-15 To compose (a literary work). [cf. L. tendo]. -II. 1 P., 1 U. (तनति, तानयति- ते)

1 To confide, trust, place confidence in.

-2 To help, assist, aid.

-3 To pain or afflict with disease.

-4 To be harmless.

-5 To sound.

तन् f. Ved.

1 Continuation, diffusion.

-2 Offspring, posterity.

त्यज् 1 P. (त्यजति, तत्याज, अत्याक्षीत्, त्यक्ष्यति, त्यक्त)

1 To leave (in all senses), abandon, quit, go away from; वर्त्म भानोस्त्यजाशु Me.41; Ms.6.77; 9.177; Ś.5. 26.

-2 To let go, dismiss, discharge; वालिनो दूरभाग् रामो बाणं प्राणा$दमत्यजत् Bk.6.122.

-3 To give up, renounce, resign, surrender; स्वयं त्यक्ता ह्येते शमसुखमनन्त विदधति Bh. 3.16; Ms.2.95;6.33; Bg.6.24; त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः । कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत् ॥ 16. 21.

-4 To shun, avoid.

-5 To get rid of, free oneself from; क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परंतप Bg.2.3.

-6 To set aside, disregard; त इमे$वस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च Bg.1.33.

-7 To except.

-8 To distribute, give away; कृतं (संचयं) आश्वयुजे त्यजेत् Y.3.47; Ms.6.15.

-9 To shoot off. -Caus.

1 To cause to give up &c., to deprive (a person) of anything; मौनं त्याजयति प्रायः कालक्षेपाय मां भवान् Ks.83.34; Bk.15.12.

-2 To expel, turn out; (तं बहिः) त्याजयामास रथ्यायां निरपेक्षतया निशि Ks.2.126.

-3 To quit. -Desid. (तित्यक्षति) To wish to leave &c.

निहन् 2 P.

1 To kill, destroy; देवयजीन् निहन्मः Bk. 2.34;6.1; R.11.71; Y.3.262.

-2 To strike, hit; तानेव सामर्षतया निजध्नुः R.7.44; Ms.7.27.

-3 To conquer, overcome; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361.

-4 To beat, strike (as a drum); कोणैर्भेर्यो निजघ्निरे Bk.14.2.

-5 To counteract, oppose, render void, frustrate; वचसेव तयोर्वाक्यमस्त्रमस्त्रेण निघ्नतोः R.12.92.

-6 To cure (as a dis- ease).

-7 To disregard.

-8 To remove, dispel; बद्धां बद्धां भित्तिशङ्काममुष्मिन्नावानावान्मातरिश्वा निहन्ति Ki.5.36.

-9 To strike in, infix.

-1 (In gram.) To cut off, separate; अतिङन्तात् पदात् पदं तिडन्तं निहन्यते Sk. on P.VIII.1.28, 29,3. -Caus. To kill, destroy.

बृहत् a. (

-ती f.) [बृह्-अति]

1 Large, great, big, bulky; वितरति बृहदश्मा पर्वतः प्रीतिमक्ष्णोः Māl.9.5.

-2 Wide, broad, extensive, far-extended; दिलीपसूनोः स बृहद्भुजान्तरम् R.3.54.

-3 Vast, ample, abundant.

-4 Strong, powerful.

-5 Long, tall; देवदारुबृहद्भुजः Ku.6.51.

-6 Fullgrown.

-7 Compact, dense.

-8 Eld- est, or oldest.

-9 Bright.

-1 Clear, loud (as sound). -m. N. of Viṣṇu; अणुर्बृहन् कृशः स्थूलः V. Sah. -f. Speech; शिष्याय बृहतां पत्युः प्रस्तावमदिशद्दृशा Śi.2.68.

-ती 1 A large lute.

-2 The lute of Nārada.

-3 A symbolical expres- sion for the number 'thirty-six'.

-4 A part of the body between the breast and backbone.

-5 A mantle, wrapper.

-6 A reservoir.

-7 The egg-plant.

-8 N. of a metre.

-9 A speech; दक्षां पृश्निं बृहतीं विप्रकृष्टां...... गङ्गां गता ये त्रिदिवं गतास्ते Mb.13.26.86; अनन्तपारां बृहतीं सृजत्याक्षिपते स्वयम् Bhāg.11.21.4. -n.

1 The Veda; जामदग्न्यो$पि...... वर्तयिष्यति वै बृहत् Bhāg.9.16.25.

-2 N. of a Sāman; बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् Bg.1.35; cf. Ch. Up.2.14.1.

-3 Brahman; बृहदुपलब्धमेतदवयन्त्यवशेषतया Bhāg.1.87.15.

-4 Devoted celibacy (नैष्ठिक ब्रह्मचर्यम्); सावित्रं प्राजापत्यं च ब्राह्मं चाथ बृहत्तथा Bhāg.3.12.42. (बृहत्, बृहता ind.

1 Greatly, highly.

-2 Clearly, brightly)

-Comp. -अङ्ग, -काय a. large-bodied, gigantic. (

-ङ्गः) a large elephant.

-आरण्यम्, -आरण्यकम् N. of a celebrated Upaniṣad, forming the last six chapters of the Śatapatha Brāhmaṇa.

-उत्तरतापिनी N. of an Upaniṣad.

-एला large cardamoms.

-कथा N. of a work ascribed to Guṇāḍhya; हरलीलेव नो यस्य विस्मयाय बृहत्कथा Hch.

-काय a. big-bodied, bulky, gigantic.

-कुक्षि a. large-bellied.

-केतुः an epithet of Agni.

-गृहः N. of a country.

-गोलम् a water-melon.

-चित्तः the citron tree.

-जनः an illustrious person.

- जघन a. broad-hipped.

-जीवन्तिका, -जीवन्ती a kind of plant.

-ढक्का a large drum.

-तृणम् 1 strong grass.

-2 the bamboo cane.

-तेजस् m. the planet Jupiter.

-देवता N. of a large work enumerating Vedic Deities.

-नटः, -नलः, -ला the name assumed by Arjuna when residing as dancing and music master at the court of Virāṭa.

-नलः the arm.

-नारदीयम् N. of an Upapurāṇa.

-नालः, -नालिकम्, -नालिकायन्त्रम् a cannon; Śukra 1.254.

-निवेश a. large, protuberant.

-नेत्र a. far-sighted, prudent.

-पाटलिः the thorn-apple (Mar. धोत्रा).

-पादः the fig-tree.

-पालः the Indian fig-tree.

-पालिन् m. wild cumin.

-फल a.

1 having or bearing large fruits.

-2 yielding good fruit or reward. (

-ला) N. of various plants (Mar. कडू भोपळा, कोहळा etc.).

-भट्टारिका an epithet of Durgā.

-भानुः 1 fire.

-2 the sun; वराहो$ग्निर्बृहद्भानुः Mb.12. 43.8.

-3 N. of Viṣṇu.

-भास a. very bright, brightly shining.

-रथः 1 an epithet of Indra.

-2 N. of a king, father of Jarāsandha.

-वादिन् a. talking much, a boaster, swaggerer.

-राविन् m. a kind of small owl.

-शल्कः a sprawn.

-श्रवस् a. highly praised, farfamed.

-संहिता N. of a work on astrology by Varāha- mihira.

-सामन् N. of a Sāman; बृहत्साम तथा साम्नाम् Bg.1.35.

-स्फिच् a. broad-hipped, having large buttocks.

शिव a. [श्यति पापं शो-वन् पृषो˚]

1 Auspicious, propi- tious, lucky; इयं शिवाया नियतेरिवायतिः Ki.4.21;1.38; R.11.33.

-2 In good health or condition, happy, pros- perous, fortunate; तीर्थेन मूर्ध्न्यधिकृतेन शिवः शिवो$भूत् Bhāg. 3.28.22; शिवानि वस्तीर्थजलानि कच्चित् R.5.8. (= अनुपप्लवानि, 'undisturbed'); शिवास्ते पन्थानः सन्तु 'a happy journey to you', 'God bless (or speed) you on your journey'.

-वः 1 N. of the third god of the sacred Hindu Trinity, who is entrusted with the work of destruction, as Brah- man and Viṣṇu are with the creation and preserva- tion, of the world; एको देवः केशवो वा शिवो वा Bh.2.115.

-2 The male organ of generation, penis.

-3 An aus- picious planetary conjunction.

-4 The Veda; अट्टशूलाः जनपदाः शिवशूलाश्चतुष्पथाः Mb.3.188.42.

-5 Final beatitude.

-6 A post to which cattle are tied.

-7 A god, deity.

-8 Quick-silver.

-9 Bdellium.

-1 The black variety of thorn-apple.

-11 Rum, spirit.

-12 Buttermilk.

-13 A ruby.

-14 Time (काल).

-वौ (m. dual) Śiva and Pārvatī; कथयति शिवयोः शरीरयोगं विषमपदा पदवी विवर्तनेषु Ki.5.4.

-वम् 1 Prosperity, welfare, well-being, happi- ness; तं धर्मे$ग्निषु पुत्रेषु शिवं पृष्ट्वा Rām.7.33.13; तव वर्त्मनि वर्ततां शिवम् N.2.62; Ratn.1.2; R.1.6.

-2 Bliss, auspiciousness.

-3 Final beatitude.

-4 Water.

-5 Sea- salt.

-6 Rock-salt.

-7 Refined borax.

-8 Iron.

-9 Myrobalan.

-1 Sandal.

-Comp. -अक्षम् = रुद्राक्ष q. v.

- अपर a. cruel.

-अरातिः a heretic (lit. a disbeliever in Śiva).

-आत्मकम् rock-salt.

-आदेशकः 1 the bearer of auspicious news.

-2 a fortune-teller.

-आलयः 1 Śiva's abode.

-2 the red basil.

(-यम्) 1 a temple of Śiva.

-2 a cemetery.

- इतर a. inauspicious, unlucky; शिवेतरक्षतये K. P.1.

-इष्टा Dūrvā grass.

-कर (शिवंकर also) a. conferring happiness, auspicious.

-कीर्तनः N. of Bhṛiṅgi.

-केसरः Mimusops Elengi (बकुल).

-गति a. prosperous, happy.

-धर्मजः the planet Mars; cf. पुरा दक्षविनाशाय कुपितस्य त्रिशूलिनः । अपतद् भीमवक्त्रस्य स्वेदबिन्दु- र्ललाटजः ॥ शान्तिप्रदानात् सर्वेषां ग्रहाणां प्रथमो भव । अङ्गारक इति ख्यातिं गमिष्यसि धरात्मज ॥ Matsya P.

-चतुर्दशी the four- teenth day of the dark half of Māgha; see शिवरात्र.

-ज्ञा a female devotee of the Śaiva sect.

-ताति a.

1 having an auspicious end, conferring or conducive to happiness, propitious; प्रयत्नः कृत्स्नो$यं फलतु शिवतातिश्च भवतु Māl.6.7; न्यषेवेतां विशेषेण शिवतातिममुं शिवम् Śiva B.23.56.

-2 tender, merciful, not demoniacal; मा पूतनात्वमुपगाः शिवतातिरेधि 9.49. (

-तिः) auspiciousness, happiness.

-तालः (in music) a kind of measure.

-दत्तम् the discus of Viṣṇu (सुदर्शन).

-दारु n. the Devadāru tree.

-दिश् the north-east.

-दूती epithet of Durgā.

-द्रुमः the Bilva tree.

-द्विष्टा the Ketaka tree.

-धातुः 1 quick- silver.

-2 milk stone.

-पदम् final liberation, emanci- pation.

-पुरम्, -पुरी N. of Vārāṇasī.

-पुराण N. of one of the eighteen Purāṇas.

-प्रियः 1 a crystal.

-2 the Baka tree.

-3 the thorn-apple. (

-यम्) = रुद्राक्ष q. v. (

-या) the goddess Durgā.

-बी(वी)जम् quick-silver.

-भारतम् the historic poem on the life of Shivājī the great (163-168) by his contemporary poet Paramā nanda.

-मल्लकः the Arjuna tree.

-मार्गः final liberation.

-रसः the water of boiled rice (three days old, hence fermented).

-राजधानी N. of Benares,

-रात्रिः f. the fourteenth day of the dark half of Māgha on which a rigorous fast is observed in honour of Śiva; शैवो वा वैष्णवो वापि यो वा स्यादन्यपूजकः । सर्वं पूजाफलं हन्ति शिवरात्रिबहिर्मुखः ॥ Īśvarasaṁhitā.

-लिङ्गम् 1 Śiva worshipped in the form of a Phallus.

-2 a temple dedicated to the worship of the Liṅga.

-लोकः the world of Śiva.

-वल्लभः the mango tree.

(-भा) 1 white rose.

-2 Pārvatī.

-वल्ली Acacia Concinna (Mar. शिकेकाई).

-वाहनः a bull.

-व्रतिन् one engaged in a vow of standing on one foot.

-शेखरः 1 the moon.

-2 the thorn-apple.

-सायुज्यम् final emancipation (lit. unification with Śiva).

-सुन्दरी an epithet of Durgā.

हासः [हस्-भावे घञ्]

1 Laughter, laughing, smile; भासो हासः P. R.1.22.

-2 Joy, mirth, merriment.

-3 Laughter, as the prevailing feeling of the rasa called हास्य; see S. D.27.

-4 Derisive laughter; संरम्भं मैथिली- हासः क्षणसौम्यां निनाय ताम् R.12.36.

-5 Opening, blowing, expanding (as of lotuses &c.); कूलानि सामर्षतयेव तेनुः सरोजलक्ष्मीं स्थलपद्महासैः Bk.2.3.

-6 Pride, arrogance; अनन्यहेतुष्वथ मे गतिः स्यादात्यन्तिकी यत्र न मृत्युहासः Bhāg.3. 27.3.

-Comp. -शील a. prone to mirth.

mfn. not crushed;

mfn. wounded, hurt, injured ṠBr. VI Yājñ. etc.. ;