सर्पगन्धा

(abs. of samupagacchati) having approached.

mfn. to be gone to orﾠ set out for (dat.) MBh. XIV, 327 ;

mfn. one who assents orﾠ admits Comm. on ChUp.

n. the red lotus L.

mfn. to be gone to etc.;

f. the ichneumon plant L.

mfn. containing only a little sauce Pāṇ. 5-4, 136 Sch.

अङ्गम् [अम् गत्यादौ बा˚ -गन्; according to Nir. अङ्ग, अङ्ग- नात् अञ्चनात् वा]

1 The body.

-2 A limb or member of the body; शेषाङ्गनिर्माणविधौ विधातुः Ku.1.33; क्लेशस्याङ्गमदत्वा Pt.5. 32 without undergoing troubles; इति स्वप्नोपमान्मत्वा कामान्मा गास्तदङ्गताम् । Ki.11.34 do not be influenced or swayed by them (do not be subject to them)

-3 (a.) A division or department (of anything), a part or portion, as of a whole; as सप्ताङ्गम् राज्यम्, चतुरङ्गम् बलम्, चतुःषष्ट्ष्ट्यङ्गम् ज्योतिः- शास्त्रम् see the words; गीताङ्गानाम् Pt.5.56; यज्ञश्चेत्प्रतिरुद्धःस्या- देकेनाङ्गेन यज्वनः Ms.11.11. (Hence) (b.) A supple- mentary or auxiliary portion, supplement; षडङ्ग or साङ्ग वेदः A peculiar use of the word अङ्ग in masculine gender may here be noted वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् Bṛhadyogiyājñaval- kya Smṛiti 12.34. (c.) A constituent part, essential requisite or component; सर्वैर्बलाङ्गैः R.7.59; तदङ्गमग्ऱ्यं मघवन् महाक्रतो R.3.46. (d.) An attributive or secondary part; secondary, auxiliary or dependent member (serving to help the principal one) (opp. प्रधान or अङ्गिन्); अङ्गी रौद्र- रसस्तत्र सर्वे$ङ्गानि रसाः पुनः S. D.517; अत्र स्वभावोक्तिरुत्प्रेक्षाङ्गम् Malli. on Ki 8.26. (e.) An auxiliary means or expe- dient (प्रधानोपयोगी उपायः or उपकरणम्); सर्वकार्यशरीरेषु मुक्त्वा- ङ्गस्कन्धपञ्चकम् । मन्त्रो योध इवाधीर सर्वाङ्गैः संवृतैरपि ॥ Śi.2.28-29; See अङ्गाङ्गि, पञ्चाङ्ग also ( the angas of the several sciences or departments of knowledge will be given under those words).

-4 (Gram.) A name for the base of a word; यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादिप्रत्यये अङ्गम् P.I.4.13; यः प्रत्ययो यस्मात्क्रियते तदादिशब्दस्वरूपं तस्मिन्प्रत्यये परे अङ्गसंज्ञं स्यात् Sk. The अङ्ग terminations are those of the nominative, and accusative singular and dual.

-5 (Drama) (a.) One of the sub-divisions of the five joints or sandhis in dramas; the मुख has 12, प्रतिमुख 13, गर्भ 12, विमर्ष 13 and उपसंहार 14, the total number of the angas being thus 64; for details see the words. (b.) The whole body of subordinate characters.

-6 (astr.) A name for the position of stars (लग्न), See अङ्गाधीश.

-7 A symbolical expression for the number six (derived from the six Vedāngas).

-8 The mind; हिरण्यगर्भाङ्गभुवं मुनिं हरिः Śi.1.1, See अङ्गज also.

-9 N. of the chief sacred texts of the jainas.

-ङ्गः (pl.) N. of a country and the people inhabiting it, the country about the modern Bhāgalpur in Bengal. [It lay on the south of Kauśikī Kachchha and on the right bank of the Ganges. Its capital was Champā, sometimes called Aṅgapurī Lomapādapurī, Karṇapurī or Mālinī. According to Daṇḍin (अङ्गेषु गङ्गातटे बहिश्चम्पायाः) and Hiouen Thsang it stood on the Ganges about 24 miles west of a rocky island. General Cunningham has shown that this description applies to the hill opposite Pātharghāṭā, that it is 24 miles east of Bhāgalpur, and that there are villages called Champanagar and Champapura adjoininng the last. According to Sanskrit poets the country of the Aṅgas lay to the east of Girivraja, the capital of Magadha and to the north- east or south-east of Mithilā. The country was in ancient times ruled by Karṇa] cf. अङ्गं गात्रा- न्तिकोपाय प्रतीकेष्वप्रधानके । देशभेदे तु पुंसि स्यात्...॥ Nm. -a.

1 Contiguous.

-2 Having members or divisions.

-Comp. -अङ्गि, [

अङ्गीभावः -अङगस्य अङ्गिनो भावः] the relation of a limb to the body, of the subordinate to the principal, or of that which is helped or fed to the helper or feeder (गौणमुख्यभावः, उपकार्येपकारकभावश्च); e. g. प्रयाज and other rites are to दर्श as its angas, while दर्श is to them the aṅgi; अङ्गाङ्गिभावमज्ञात्वा कथं सामर्थ्यनिर्णयः । पश्य टिट्टिभमात्रेण समुद्रो व्याकुलीकृतः ॥ H.2.138; अत्र वाक्ये समास- गतयोरुपमयोः साध्यसाधनभावात् ˚वेन सम्बन्धः Malli. on Ki.6.2; अविश्रान्तिजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वं तु संकरः K.P.1. (अनुग्राह्यानुग्राह- कत्वम्).

-अधिपः, -अधीशः 1 lord of the Aṅgas, N. of Karṇa (cf. ˚राजः, ˚पतिः, ˚ईश्वरः, ˚अधीश्वरः).

-2 'lord of a लग्न', the planet presiding over it; (अङ्गाधिपे बलिनि सर्वविभूतिसम्पत्; अङ्गाधीशः स्वगेहे बुधगुरुकविभिः संयुतो वीक्षितो वा Jyotiṣa).

-अपूर्वम् effect of a secondary sacrificial act.

-कर्मन् n.

-क्रिया 1 besmearing the body with fragrant cosmetics, rubbing it &c. Dk.39.

-2 a supplementary sacrificial act.

-क्रमः the order of the performance with reference to the अङ्गs. The rule in this connection is that the अङ्गक्रम must conform to the मुख्यक्रम. cf. MS. 5.1.14.

-ग्रहः spasm; seizure of the body with some illness.

-ज-जात a. [अङ्गात् जायते जन्-ड]

1 produced from or on the body, being in or on the body, bodily; ˚जं रजः, ˚जाः अलङ्काराः &c.

-2 produced by a supple- mentary rite.

-3 beautiful, ornamental. (

-जः)

-जनुस् also

1 a son.

-2 hair of the body (n. also); तवोत्तरीयं करिचर्म साङ्गजम् Ki.18.32.

-3 love, cupid (अङ्गं मनः तस्मा- ज्जातः); intoxicating passion; अङ्गजरागदीपनात् Dk.161.

-4 drunkenness, intoxication.

-5 a disease. (

-जा) a daugh- ter. (

-जम्) blood, अङ्गजं रुधिरे$नङ्गे केशे पुत्रे मदे पुमान् । नागरे नखरे$पि स्यात्... । Nm.

-ज्वरः [अङ्गमङ्गम् अधिकृत्य ज्वरः] the disease called राजयक्ष्मा, a sort of consumption.

-दूष- णम् 1 the defects of the limbs; the penalties of a defec- tive construction; Māna.

-2 name of the 79th chapter.

-द्वीपः one of the six minor Dvīpas.

-न्यासः [अङ्गेषु मन्त्र- भेदस्य न्यासः] touching the limbs of the body with the hand accompanied by appropriate Mantras.

-पालिः f. [अङ्गं पाल्यते सम्बध्यते$त्र, अङ्ग-पाल्-इ] an embrace (probably a corruption of अङ्कपालि).

-पालिका = अङ्कपालि q. v.

-प्रत्यङ्गम् [समा. द्वन्द्व] every limb, large and small; ˚गानि पाणिना स्पृष्ट्वा K.167,72.

-प्रायश्चित्तम् [अङ्गस्य शुद्ध्यर्थं प्राय- श्चित्तम्] expiation of bodily impurity, such as that caused by the death of a relative, consisting in making pre- sents (पञ्चसूनाजन्यदुरितक्षयार्थं कार्यं दानरूपं प्रायश्चित्तम् Tv.).

-भूः a. [अङ्गात् मनसो वा भवति; भू-क्विप्] born from the body or mind.

(-भूः) 1 a son.

-2 Cupid.

-3 [अङ्गानाम् अङ्गमन्त्राणां भूः स्थानम्] one who has touched and purified, and then restrained, his limbs by repeating the Man- tras pertaining to those limbs; ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (सद्योजातादिमन्त्राणाम् अङ्गानां हृदयादिमन्त्राणां भूः स्थानं, कृतमन्त्रन्यासः Malli.).

-भङ्गः 1 palsy or paralysis of limbs; ˚विकल इव भूत्वा स्थास्यामि Ś.2.

-2 twisting or stretching out of the limbs (as is done by a man just after he rises from sleep); साङ्गभङ्गमुत्थाय Vb.; जृम्भितैः साङ्गभङ्गैः Mu.3.21, K.85.

-3 The middle part of the anus and testicles.

-मन्त्रः N. of a Mantra.

-मर्दः [अङ्ग मर्दयति; मृद्-णिच्]

1 one who shampoos his master's body.

-2 [भावे घञ्] act of shampooing; so ˚मर्दका or ˚मर्दिन्, मृद्- णिच् ण्वुल् or णिनि) one who shampoos.

-मर्षः [ष. त.] rheumatism; ˚प्रशमनम् the curing of this disease. ˚मेजयत्वम् subtle throbbing of the body; Pātañjala 1.31.

-यज्ञः, -यागः [अङ्गीभूतः यज्ञः] a subordinate sacrificial act which is of 5 sorts; समिधो यजति, तनूनपातं यजति, इडो यजति, बर्हिर्यजति, स्वाहाकारं यजति इति पञ्चविधाः । एतेषां सकृदनुष्ठा- नेनैव तन्त्रन्यायेन प्रधानयागानामाग्नेयादीनामुपकारितेति मीमांसा Tv.

-रक्तः, -क्तम् [अङ्गे अवयवे रक्तः] N. of a plant गुडारोचनी found in काम्पिल्य country and having red powder (रक्ताङ्गलोचनी).

-रक्षकः [अङ्गं रक्षति; रक्ष्-ण्वुल्] a body- guard, personal attendant Pt.3.

-रक्षणी [अङ्ग रक्ष्यते अनया] a coat of mail, or a garment. (

-णम्) protection of person.

-रागः [अङ्गं रज्यते अनेन करणे घञ्]

1 a scented cosmetic, application of perfumed unguents to the body, fragrant unguent; पुष्पगन्धेन अङ्गरागेण R.12.27, 6.6, स्तनाङ्गरागात् Ku.5.11.

-2 [भावे ल्युट्] act of anointing the body with unguents.

-रुहम् [अङ्गे रोहति; रुह्-क स. त. P.III.9.135.] hair; मम वर्णो मणिनिभो मृदून्य- ङ्गरुहाणि च Rām.6.48.12. विहङ्गराजाङ्गरुहैरिवायतैः Śi.1.7.

-लिपिः f. written character of the Aṅgas.

-लेपः [अङ्गं लिप्यते अनेन; लिप्-करणे घञ्]

1 a scented cosmetic.

-2 [भावे घञ्] act of anointing.

-लोड्यः (लोड ण्यत्) a kind of grass, ginger or its root, Amomum Zingiber.

-वस्त्रोत्था f. A louse.

-विकल a. [तृ. त.]

1 maimed, paralysed.

-2 fainting, swooning.

-विकृतिः f.

1 change 2of bodily appearance; collapse.

-2 [अङ्गस्य विकृतिश्चालनादिर्यस्मात् प. ब.] an apoplectic fit, swooning, apoplexy (अपस्मार).

-विकारः a bodily defect.

-विक्षेपः 1 movement of the limbs; gesticulation.

-2 a kind of dance.

-विद्या [अङ्गरूपा व्याकरणादिशास्त्ररूपा विद्या ज्ञानसाधनम्]

1 the science of grammar &c. contributing to knowledge.

-2 the science of foretelling good or evil by the movements of limbs. Kau. A.1.12; N. of chapter 51 of Bṛhat Saṁhitā which gives full details of this science; न नक्षत्राङ्गविद्यया...भिक्षां लिप्सेत कर्हिचित् Ms.6.5.

-विधिः [अङ्गस्य प्रधानोपकारिणः विधिः विधानम् [a subordinate or subsidiary act sub- servient to a knowledge of the principal one (प्रधान- विधिविधेयकर्मणो$ङ्गबोधकतया अङ्गविधिः).

-वीरः chief or princi- pal hero.

-वैकृतम् [अङ्गेन अङ्गचेष्टया वैकृतं हृदयभावो ज्ञाप्यते यत्र बहु.]

1 a sign, gesture or expression of the face leading to a knowledge of internal thoughts (आकार)

-2 a nod, wink.

-3 changed bodily appearance.

-वैगुण्यम् a defect or flaw in the performance of some subordinate or subsidiary act which may be expiated by thinking of Viṣṇu); श्राद्धादिपद्धतौ कर्मान्ते यत्किञ्चिदङ्गवैगुण्यं जातं तद्दोषप्रशमनाय विष्णुस्मरणमहं करिष्ये इत्यभिलापवाक्यम् Tv.).

-संस्कारः, -संस्क्रिया [अङ्गं संस्क्रियते अनेन; कृ-करणे or भावे- घञ्)

1 embellishment of person, personal decoration, doing whatever secures a fine personal appearance, such as bathing, rubbing the body, perfuming it with cosmetic &c.

-2 [कर्त्रर्थे अण्] one who decorates or embellishes the person.

-संहतिः f. compactness, symmetry; body; स्थेयसीं दधतमङ्गसंहतिम् Ki.13.5; or strength of the body.

-संहिता The phonetic relation between consonants and vowels in the body of a word Ts. Prāt.

-सङ्गः bodily contact, union; coition.

-सुप्तिः f. Benumbing of the body.

-सेवकः a personal attend- ant, body-guard.

-स्कन्धः [कर्मधा.] a subdivision of a science.

-स्पर्शः fitness or qualification for bodily con- tact or being touched by others.

-हानिः f. 1. a defect or flaw in the performance of a secondary or subsidi- ary act (= ˚वैगुण्यम्); दैवाद् भ्रमात् प्रमादाच्चेदङ्गहानिः प्रजायते । स्मरणादेव तद्विष्णोः संपूर्णं स्यादिति श्रुतिः ॥

-हारः [अङ्गं ह्रियते इतस्ततः चाल्यते यत्र, हृ-आधारे or भावे घञ्] gesticulation, movements of the limbs, a dance; अङ्गहारैस्तथैवान्या कोमलै- र्नृत्यशालिनी Rām.5.1.36. संसक्तैरगुरुवनेषु साङ्गहारम् Ki.7.37. Ku.7.91.

-हारिः [अङ्गं ह्रियते$त्र; हृ-बा˚णि]

1 gesticula- tion.

-2 stage; dancing hall.

-हीन a. [तृ. त.]

1 muti- lated, deprived of some defective limb (अङ्गं हीनं यथो- चितप्रमाणात् अल्पं यस्य) according to Suśruta a man is so born, if the mother's दोहद has not been duly fulfilled (सा प्राप्तदौर्हृदा पुत्रं जनयेत गुणान्वितम् । अलब्धदौर्हृदा गर्भे लभेता- त्मनि वा भयम् ॥ येषु येष्विन्द्रियार्थेषु दौर्हृदे वै विमानना । जायते तत्सुतस्यार्तिस्तस्मिंस्तस्मिंस्तथेन्द्रिये ॥).

अनोकह a. [अन्-ओकस्-हा] Not leaving the house.

-हः [अनसः शकटस्य अकं गतिं हन्ति, हन्, -ड] A tree; अनोकहा- कम्पितपुष्पगन्धी R.2.13;5.69.

आकम्प् 1 Ā. To shake, tremble; to tremble with fear, Ś4. -Caus. To shake, put in motion (fig. also.); अनोकहाकम्पितपुष्पगन्धी R.2.19 (some take आकम्पित = ईषत्कम्पनम्); Rs.6.22.

आकम्पित आकम्प्र a. Shaking, trembling; moved, agitated. अनोकहाकम्पितपुष्पगन्धी R.2.13.

उपगम् 1 P.

1 To go to, approach; attain, reach (fig. also), arrive at, visit; शशिनमुपगतेयं कौमुदी मेघमुक्तम् R.6.85; so दैवादुपगतं तृणम् Pt.4; पदमुपगता Bh.2.1; Bk.1.1; तदुपगतम् Mu.5 duly received.

-2 To enter into, penetrate; अवलम्ब्य जालकमुखोपगतानुदतिष्ठदिन्दुकिरणान्मदनः Śi.9.39.

-3 To undergo, suffer; तमो घोरमुपागतम् Rām.

-4 To go to the state of, attain, acquire; तानप्रदायित्व- मिवोपगन्तुम् Ku.1.8; प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ Śi.9.6; so निद्रावशम्, हर्षम्, तृप्तिम्, शान्तिम्, विषादम् &c.

-5 To approach a woman (for sexual intercourse); सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा रहो यत्रोपगच्छति Ms.3.34,4.4.

-6 To come upon, attack.

-7 To occur, happen, present itself; कस्यात्यन्तं सुखमुपगतम् Me.19. v. l.

-8 To undertake, begin.

-9 To suffer, shar in.

-1 To admit, agree to, consent, allow; वेदान्तोपगतं फलम् Ms.2.16.

-11 To worship; सहपत्न्या विशालाक्ष्या नारायणमुपागमत् Rām.2.6.1. -Caus. To cause to come near or approach.

उपादानम् 1 Taking, receiving, acquisition, obtaining; विश्रब्धं ब्राह्मणः शूद्राद् द्रव्योपादानमाचरेत् Ms.8.417; 12.7; विद्या˚ K.75.

-2 Taking away, appropriating to oneself.

-3 Employment, using; becoming familiar with.

-4 Mention, enumeration; किमास्योपादाने प्रयोजनम् Mbh.I.1.9.

-5 Saying, speaking.

-6 Including, containing.

-7 Withdrawing the organs of sense and perception from the external world and its objects.

-8 A cause; motive, natural or imme- diate cause; पाटवोपादानः भ्रमः U.3. v. l.; प्रकृष्टपुण्य- परिपाकोपादानो महिमा स्यात् U.6.

-9 The material out of which anything is made, the material cause; निमित्तमेव ब्रह्म स्यादुपादानं च वेक्षणात् adhikaraṇamālā.

-1 A mode of expression in which a word used ellipti- cally, besides retaining its own primary sense, conveys another (in addition to that which is actually expres- sed); स्वसिद्धये पराक्षेपः... उपादानम् K. P.2.

-11 (With Buddhists) conception; grasping at or clinging to existence (caused by तृष्णा and causing भव). (With Rāmānujas) preparation (of perfumes, flowers &c. as one of the five elements of worship).

-12 Effort of body or speech.

-13 N. of the four contentments mentioned in सांख्यकारिका as प्रकृत्युपादानकालभागाख्याः Sāṅ. K.5.

-Comp. -कारणम् a material cause; प्रकृतिश्चोपादान- कारणं च ब्रह्माभ्युपगन्तव्यम् Ś. B.

-लक्षणा = अजहत्स्वार्था q. v.; see K. P.2; S. D.14.

किन्नर See under किम्.

*****

1 किम् ind. Used for कु only at the beginning of comp. to convey the senses of 'badness', 'deteriora- tion', 'defect', 'blame' or 'censure'; e. g. किंसखा a bad friend; किन्नरः a bad or deformed man &c.; see comp. below.

-Comp. -ज a. born somewhere (not in a noble family) मन्ये किंजमहं घ्नन्तं त्वामक्षत्रियजे रणे Bk.6.133.

-दासः a bad slave, or servant.

-नरः a bad or deformed man; a mythical being with a human figure and the head of a horse (अश्वमुख); चयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किन्नरान् R.4.78; उद्गास्य- तामिच्छति किन्नराणां तानप्रदायित्वमिवोपगन्तुम् Ku.1.8. ˚ईशः, ˚ईश्वरः

1 an epithet of Kubera.

-2 a kind of musical instrument. (

-री f.)

1 a female Kinnara; Me.58.

-2 a kind of lute.

-पुरुषः 'a low or despicable man', a mythical being with a human head and the form of a horse; Ku.1.14; किंपुरुषाणां हनुमान् Bhāg.11.16.29. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera.

-प्रभुः a bad master or king; हितान्न यः संशृणुते स किंप्रभुः Ki.1.5.

-राजन् a. having a bad king. (-m.) a bad king.

-विवक्षा Slandering; Rām.5.

-सखि m. (nom. sing. किंसखा) a bad friend; स किंसखा साधु न शास्ति यो$धिपम् Ki.1.5.

*****2

किम् pron. a. (nom. sing. कः m., का f., किम् n.)

1 Who, what, which used interrogatively); प्रजासु कः केन पथा प्रयातीत्यशेषतो वेदितुमस्ति शक्तिः Ś.6.26; करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम् R.8.67; का खल्वनेन प्रार्थ्यमानात्मना विकत्थते V.2; कः को$त्र भोः. कः कौ के कं कौ कान् हसति च हसतो हसन्ति हरणाक्ष्यः Udb. The pronoun is often used to imply 'power or authority to do a thing'; i. e. के आवां परित्रातुं दुष्यन्तमाक्रन्द Ś.1; 'who are we &c.', i. e. what power have we &c.; नृपसद्मनि नाम के वयम् Bh.3.27; who are we, i. e. what position have we &c. Sometimes किम् means 'long' as applied to time especially in combi- nation with खलु or अपि or इव; का खलु वेला पत्रभवत्याः प्राप्तायाः Ve.1; 'what a time' i. e. a long time has elapsed, &c.; so को$पि कालस्तस्या आगत्य गतायाः Ratn 3; or क इव कालः Māl.3.

-2 The neuter (किम्) is frequently used with instr. of nouns in the sense of 'what is the use of'; किं स्वामिचेष्टानिरूपणेन H.1; लोभश्चेदगुणेन किम् &c. Bh.2.55; किं तया दृष्ट्या Ś.3; किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम् Mk.9.7. अपि, चित्, चन, चिदपि or स्वित् are often added to किम् to give it an indefinite sense; विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनम् Ku.5.3. a certain ascetic; दमघोषसुतेन कश्चन प्रतिशिष्टः प्रतिभानवानथ Śi.16.1; कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्तः Me.1. &c.; का$पि तत एवागतवती Māl.1; a certain lady; कस्या$पि को$पिति निवेदितं च 1.33; किमपि, किमपि... जल्पतोरक्रमेण U.1.27; कस्मिंश्चिदपि महाभागधेयजन्मनि मन्मथ- विकारमुपलक्षितवानस्मि Māl.1; किमपि, किंचित् 'a little', वस्तु- सिद्धिर्विचारेण न किंचित् कर्मकोटिभिः Vivekachūdamaṇi; 'some- what' Y.2.116; U.6.35. किमपि also means 'indeseribable'; see अपि. इव is sometimes added to किम् in the sense of 'possibly', 'I should like to know'; (mostly adding force and elegance to the period); विना सीतादेव्या किमिव हि न दुःखं रघुपतेः U.6.3; किमिच हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् Ś.1.2; see इव also. -ind.

1 A particle of interroga- tion; जातिमात्रेण किं कश्चिद्धन्यते पूज्यते क्वचित् H.1.55 'is any one killed or worshipped' &c.; ततः किम् what then.

-2 A particle meaning 'why', 'wherefore'; किमकारणमेव दर्शनं बिलपन्त्यै रतये न दीयते Ku.4.7.

-3 Whether (its correlatives in the sense of 'or' being किं, उत, उताहो, आहोस्वित्, वा, किंवा, अथवा; see these words).

-Comp. -अपि ind.

1 to some extent, somewhat, to a considerable extent.

-2 inexpressibly, indescribably (as to quality, quantity, nature &c.).

-3 very much, by far; किमपि कमनीयं वपुरिदम् Ś.3; किमपि भीषणम्, किमपि करालम् &c.

-अर्थ a. having what motive or aim; किमर्थोयं यत्नः.

-अर्थम् ind. why, wherefore.

-आख्य a. having what name; किमाख्यस्य राजर्षेः सा पत्नी. Ś.7.

-इति ind. why, indeed, why to be sure, for what purpose (emphasizing the question); तत्किमित्युदासते भरताः Māl.1; किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्धकशोभि वल्कलम् Ku.5.44.

-उ, -उत 1 whether-or (showing doubt or uncertainty); किमु विष- विसर्पः किमु मदः U.1.35; Amaru.12.

-2 why (indeed) कं च ते परमं कामं करोमि किमु हर्षितः Rām.1.18.52. प्रियसुहृ- त्सार्थः किमु त्यज्यते.

-3 how much more, how much less; यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता । एकैकम यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥.II Pr.11; सर्वाविनयानामेकैकमप्येषामायतनं किमुत समवायः K.13; R.14.35; Ku.7.65.

-कथिका f. A doubt or hesita- tion; यत्र कर्मणि क्रियमाणे किंकथिका न भवति तत्कर्तव्यम् । यत्र तु हृदयं न तुष्यति तद्वर्जनीयम् ॥ Medhātithi's gloss on Ms.4.161.

-करः a servant, slave; अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः R.2.35. (

-रा) a female servant. (

-री) the wife of a servant.

-कर्तव्यता, -कार्यता any situation in which one asks oneself what should be done; यथा किंकार्यतामूढा वयस्यास्तस्य जज्ञिरे Ks.1.11. किंकर्तव्यतामूढः 'being at a loss or perplexed what to do'.

-कारण a. having what reason or cause,

-किल ind. what a pity (expressing displeasure or dissatisfaction न संभावयामि न मर्षयामि तत्रभवान् किंकिल वृषलं याजयिष्यति Kāshika on P.III.3.146.

-कृते ind. what for ? कामस्य किंकृते पुष्पकार्मुकारोपणग्रहः Ks.71.79.

-क्षण a. one who says 'what is a moment', a lazy fellow who does not value moments; H.2.89.

-गोत्र a. belonging to what family; किंगोत्रो नु सोम्यासि Ch. Up.4.4.4.

-च ind. moreover, and again, further.

-चन ind. to a certain degree, a little;

-चित् ind. to a certain degree, somewhat, a little; किंचिदुत्क्रान्तशैशवौ R.15.33, 2.46,12.21. ˚ज्ञ a. 'knowing little', a smatterer. ˚कर a. doing something useful. ˚कालः sometime, a little time. ˚प्राण a. having a little life. ˚मात्र a. only a little.

-छन्दस् a. conversant with which Veda.

-स्तनुः a species of spider.

-तर्हि ind. how then, but, however.

-तु ind. but, yet, however, nevertheless; अवैमि चैनामनघेति किंतु लोकापवादो बलवान्मतो मे R.14.43,1.65.

-तुघ्नः one of the eleven periods called Karaṇa.

-दवः an inferior god, demi-god; किंदेवाः किन्नराः नागाः किम्पुरुषादयः Bhāg.11.14.6.

-देवत a. having what deity.

-नामधेय, -नामन् a. having what name.

-निमित्त a. having what cause or reason, for what purpose.

-निमित्तम् ind. why, wherefore,

-नु ind.

1 whether; किं नु मे मरणं श्रेयो परित्यागो जनस्य वा Nala.1.1.

-2 much more, much less; अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते Bg.1.35.

-3 what indeed; किं नु मे राज्येनार्थः

-4 but, however; किं नु चित्तं मनुष्याणामनित्यमिति मे मतम् Rām.2.4.27.

-नु खलु ind.

1 how possibly, how is it that, why indeed, why to be sure; किं नु खलु गीतार्थमाकर्ण्य इष्टजनविरहा- दृते$पि बलवदुत्कण्ठितो$स्मि Ś.5.

-2 may it be that; किं नु खलु यथा वयमस्यामेवमियमप्यस्मान् प्रति स्यात् Ś.1.

-पच, -पचान a. miserly, niggardly.

-पराक्रम a. of what power or energy.

-पाक a. not mature, ignorant, stupid.

-कः a. medical plant, Strychnos nux vomica (Mar. कुचला); न लुब्धो बुध्यते दोषान्किंपाकमिव भक्षयन् Rām.2.66.6.

-पुनर् ind. how much more, how much less; स्वयं रोपितेषु तरुषूत्पद्यते स्नेहः किं पुनरङ्गसंभवेष्वपत्येषु K.291; Me.3.17; Ve.3.

-पुरुषः an inferior man, Bhāg.11.14.6.

-प्रकारम् ind. in what manner.

-प्रभाव a. possessing what power.

-भूत a. of what sort of nature.

-रूप a. of what form or shape.

-वदन्ति, -न्ती f. rumour, report; स किंवदन्तीं वदतां पुरोगः (पप्रच्छ) R.14.31. मत्संबन्धात्कश्मला किंवदन्ती U.1.42; U.1.4.

-वराटकः an extravagant man.

-वा ind.

1 a particle of interroga- tion; किं वा शकुन्तलेत्यस्य मातुराख्या Ś.7.

-2 or (corr. of किं 'whether'); राजपुत्रि सुप्ता किं वा जागर्षि Pt.1; तत्किं मारयामि किं वा विषं प्रयच्छामि किं वा पशुधर्मेण व्यापादयामि ibid.; Ś. Til.7.

-विद a. knowing what.

-व्यापार a. following what occupation.

-शील a. of what habits,

-स्वित् ind. whether, how; अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिः Me.14.

तानः [तन्-घञ्]

1 A thread, fibre.

-2 (In music) A protracted tone, a key-note; यथा तानं बिना रागः Bv. 1.119; तानप्रदायित्वमिवोपगन्तुम् Ku.1.8. (the number of tānas is said to be 49).

-3 A monotonous tone.

-नम् 1 Expanse, extension.

-2 An object of sense.

-Comp. -कर्मन् n.

1 tuning the voice as a preparatory step to singing.

-2 running over the notes to catch the key.

प्रकृतिः f.

1 The natural condition or state of any- thing, nature, natural form (opp. विकृति which is a change or effect); तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया Bg. 7.2. प्रकृत्या यद्वक्रम् Ś1.9; उष्णत्वमग्न्यातपसंप्रयोगात् शैत्यं हि यत् सा प्रकृतिर्जलस्य R.5.54; मरणं प्रकृतिः शरीरिणां विकृति- र्जीवितमुच्यते बुधैः R.8.87; U.7.19; अपेहि रे अत्रभवान् प्रकृतिमापन्नः Ś.2. 'has resumed his wonted nature'; प्रकृतिम् आपद् or प्रतिपद् or प्रकृतौ स्था 'to come to one's senses', 'regain one's consciousness.'

-2 Natural disposition, temper, temperament, nature, constitution; प्रकृतिः खलु सा महीयसः सहते नान्यसमुन्नतिं यया Ki.2.21; कथं गत एव आत्मनः प्रकृतिम् Ś.7. 'natural character'; अपश्यत् पाण्डवश्रेष्ठो हर्षेण प्रकृतिं गतः Mb.39.66 (com. प्रकृतिं स्वास्थ्यम्); so प्रकृतिकृपण, प्रकृतिसिद्ध; see below.

-3 Make, form, figure; महानुभावप्रकृतिः Māl.1.

-4 Extrac- tion, descent; गोपालप्रकृतिरार्यको$स्मि Mk.7.

-5 Origin, source, original or material cause, the material of which anything is made; नार्थानां प्रकृतिं वेत्सि Mb.4.49.1; प्रकृतिश्चोपादानकारणं च ब्रह्माभ्युपगन्तव्यम् Ś. B. (see the full discussion on Br. Sūt.1.4.23); यामाहुः सर्वभूतप्रकृतिरिति Ś.1.1; Bhāg.4.28.24.

-6 (In Sāṅ. phil.) Nature (as distinguished from पुरुष,) the original source of the material world, consisting of the three essential quali- ties सत्त्व, रजस् and तमस्. It is also mentioned as one of the four contentments; प्रकृत्युपादानकालभागाख्याः Sāṅ. K.5.

-7 (In gram.) The radical or crude form of a word to which case-terminations and other affixes are applied; प्रकृतिप्रत्यययोरिवानुबन्धः Ki.13.19.

-8 A model, pattern, standard, (especially in ritualistic works); Bhāg.5.7.5.

-9 A woman.

-1 The personified will of the Supreme Spirit in the creation (identified with माया or illusion); मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् Bg.9.1.

-11 The male or female organ of generation.

-12 A mother.

-13 (In arith.) A coefficient, or multiplier.

-14 (In ana- tomy) Temperament of the humours; प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति Bg.3.33.

-15 An animal.

-16 An artisan.

-17 The Supreme Being; न ह्यस्ति सर्वभूतेषु दुःख- मस्मिन् कुतः सुखम् । एवं प्रकृतिभूतानां सर्वसंसर्गयायिनाम् ॥ Mb.12. 152.16.

-18 Eight forms of the Supreme Being; भूमि- रापो$नलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृति- रष्टधा ॥ Bg.7.4.

-19 The way of life (जीवन); सतां वै ददतो$न्नं च लोके$स्मिन् प्रकृतिर्ध्रुवा Mb.12.18.27. (pl.)

1 A king's ministers, the body of ministers or counsellors, ministry; अथानाथाः प्रकृतयो मातृबन्धुनिवासिनम् R.12.12; Pt.1.48; अशुद्धप्रकृतौ राज्ञि जनता नानुरज्यते 31.

-2 The subjects (of a king); प्रवर्ततां प्रकृतिहिताय पार्थिवः Ś.7.35; नृपतिः प्रकृतीरवेक्षितुम् R.8.18,1.

-3 The constituent ele- ments of the state (सप्ताङ्गानि), i. e. 1 the king; -2 the minister; -3 the allies; -4 treasure; -5 army; -6 ter- ritory; -7 fortresses &c.; and the corporations of citi- zens (which is sometimes added to the 7); स्वाम्यमात्य- सुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि च Ak.

-4 The various sovereigns to be considered in case of war; (for full explana- tion see Kull. on Ms.7.155 and 157).

-5 The eight primary elements out of which everything else is evolved according to the Sāṅkhyas; see Sāṅ. K.3.

-6 The five primary elements of creations (पञ्चमहाभूतानि) i. e. पृथ्वी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश; प्रकृतिं ते भजिष्यन्ति नष्टप्रकृतयो मयि Mb.5.73.17.

-Comp. -अमित्रः an ordinary foe; प्रकृत्यमित्रानुत्थाप्य Dk.2.4.

-ईशः a king or magistrate.

-कल्याण a. beautiful by nature.

-कृपण a. naturally slow or unable to discern; Me.5.

-गुणः one of the three constituent qualities of nature; see गुण.

-ज a. innate, inborn, natural.

- तरल a. fickle by nature, naturally inconsistent; प्रकृतितरले का नः पीडा गते हतजीविते Amaru.3.

-पाठः a list of verbal roots (धातुपाठ).

-पुरुषः a minister, a functionary (of the state); जानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः Me.6.

-2 a standard or model of a man.

-षौ nature and spirit.

-भाव a. natural, usual. (

-वः) natural or original state.

-भोजनम् usual food.

-मण्डलम् the whole ter- ritory of kingdom; अधिगतं विधिवद्यदपालयत् प्रकृतिमण्डलमात्म- कुलोचितम् R.9.2.

-लयः absorption into the Prakṛiti, dissolution of the universe.

-विकृतिः mutation of the original form.

-श्रैष्ठ्यम् superiority of origin; Ms. 1.3.

-सिद्ध a. inborn, innate, natural; सुजनबन्धुजने- ष्वसहिष्णुता प्रकृतिसिद्धमिदं हि दुरात्मनाम् Bh.2.52.

-सुभग a. naturally lovely or agreeable.

-स्थ a.

1 being in the natural state or condition, natural, genuine; दृष्ट्वा चाप्रकृतिस्थां ताम् Rām.7.58.17.

-2 inherent, innate, incidental to nature; रघुरप्यजयद् गुणत्रयं प्रकृतिस्थं समलोष्ट- काञ्चनः R.8.21.

-3 healthy, in good health.

-4 recovered.

-5 come to oneself.

-6 stripped of every- thing, bare.

mf (ā)n. (m. pl. e orﾠ ās Pāṇ. 1-1, 33)

mf (ī)n. creeping, crawling stealing along Gaut. (cf. pīṭha-, vṛiksha-s-);

m. (of doubtful derivation cf. sūda;