यममार्ग

m. Yama's road;

मध्यम a. [मध्ये भवः म]

1 Being or standing in the middle, middle, central; पितुः पदं मध्यममुत्पतन्ती V.1.19; मध्यमोपलम् Ki.9.2; so मध्यमलोकपालः, मध्यमपदम्, मध्यमरेखा q. q. v. v.

-2 Intermediate, intervening; नाप्नोद्यो$यं मध्यमः प्राणस्तानि ज्ञातुं दध्रिरे Bṛi. Up.1.5.21.

-3 Middling condition or quality, mediocre; as in उत्तमाधममध्यम.

-4 Middling, moderate; तेन मध्यमशक्तीनि मित्राणि स्थापितान्यतः R.17.58.

-5 Middle-sized.

-6 Neither youngest nor oldest, the middleborn (as a brother); प्रणमति पितरौ वां मध्यमः पाण्डवो$यम् Ve.5.26; ततो$र्धं मध्यमस्य स्यात् तुरीयं तु यवीयसः Ms.9.112.

-7 Impartial, neutral.

-8 Mean (in astr.).

-9 Belonging to the meridian.

-मः 1 The fifth note in music.

-2 A particular musical mode.

-3 The mid-land country; see मध्यदेश.

-4 The second person (in grammar).

-5 A neutral sovereign; धर्मोत्तरं मध्यममाश्रयन्ते R.13.7.

-6 the middle-most prince; मध्यमस्य प्रचारं च विजिगीषोश्च चेष्टितम् Ms.7.155.

-7 the middle character in plays.

-8 The governor of a province.

-9 An epithet of Bhīma; (cf. मध्वमव्यायोग).

-मा 1 The middle finger.

-2 A marriageable girl, one arrived at the age of puberty.

-3 The pericarp of a lotus.

-4 One of the classes of heroines (Nāyikās) in poetic com- positions, a woman in the middle of her youth; cf. S. D. 1.

-5 A central blossom.

-मम् 1 The middle.

-2 The waist; तदैव यन्न दग्धस्त्वं धर्षयंस्तनुमध्यमाम् Rām.6.111.24.

-3 The defectiveness.

-4 (In astr.) The meridian ecliptic point.

-Comp. -अङ्गुलिः the middle finger.

-आगमः one of the four Āgamas; Buddh.

-आहरणम् (in alg.) elimination of the middle term in an equation.

-उत्खातः a particular division of time.

-उपलः = मध्यमणिः q. v.; मध्यमोपलनिभे लसदंशौ Ki.9.2.

-कक्षा the middle court- yard.

-खण्डम् the middle term of an equation.

-गतिः (in astr.) the mean motion of a planet.

-ग्रामः (in music) the middle scale.

-जात a. middle-born.

-पदम् the middle member (of a compound). ˚लेपिन् m. a subdivision of the Tatpuruṣa compound in which the middle word is omitted in composition; the usual instance given is शाकपार्थिवः which is dissolved as शाकप्रियः पार्थिवः; here the middle word प्रिय is omitted; so छायातरु, गुडधानाः &c.

-पाण्डवः an epithet of Arjuna.

-पुरुषः the second person (in grammar).

-पूरुषः a mediocre person.

-भृतकः a husbandman or cultivator (who works both for himself and his master or landlord).

-यानम् the middle way to salvation.

-रात्रः midnight.

-राष्ट्रकम् a variety of diamonds; Kau. A.2.11.29.

-रेखा the central meridian of the earth.

-लोकः the middle world, the earth. ˚पालः a king; तां...... अन्वग्ययौ मध्यमलोकपालः R.2.16.

-वयस् n. middle age.

-वयस्क a. middle-aged.

-संग्रहः intrigue of a middling character, such as sending presents of flowers &c. to another's wife; it is thus defined by Vyāsa:-- प्रेषणं गन्धमाल्यानां धूपभूषणवाससाम् । प्रलोभनं चान्नपानैर्मध्यमः संग्रहः स्मृतः ॥

-साहसः the second of the three penalties or modes of punishment; see Ms.8. 138. (

-सः, -सम्) an outrage or offence of the middle class.

-स्थ a. being in the middle.

अमृत a.

1 Not dead; अमृते जारजः कुण्डः Ak.

-2 Im- mortal; अपाम सोममृता अभूम Rv.8.48.3; U.1.1. ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च Bg.14.27.

-3 Imperishable, Indestructible, eternal.

-4 Causing immortality.

-5 Beautiful, agreeable, desired. पाञ्चजन्याभिषिक्तश्च राजा$- मृतमुखो$भवत् Mb.12.4.17.

-तः 1 A god, an immortal, deity. आरुरोह यथा देवः सोमो$मृतमयं रथम् Mb.12.37.44.

-2 N. of Dhanvantari, physician of the gods; also N. of Indra, of the sun, of Prajāpati, of the soul, Viṣṇu and Śiva.

-3 N. of a plant (वनमुद्ग, Mar. मटकी)

-4 N. of the root of a plant (वाराहीकन्द, Mar. डुकरकंद).

-ता 1 Spirituous liquor.

-2 N. of various plants; e. g. आमलकी, हरीतकी, गुडूची, मागधी, तुलसी, इन्द्रवारुणी, ज्योतिष्मती, गोरक्षदुग्धा, अतिविषा, रक्तत्रिवृत्, दूर्वा, स्थूलमांसहरीतकी.

-3 N. of one of the Nāḍīs in the body; नाडीनामुदयक्रमेण जगतः पञ्चामृताकर्षणात् Māl.5.2.

-5 One of the rays of the sun; सौरीभिरिव नाडीभिरमृताख्याभिरम्मयः R.1.58.

-तम् 1 (a) Immortality, imperishable state; न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि Rv.1.129.2; Ms.22.85. (b) Final beatitude, absolution; तपसा किल्विषं हन्ति विद्ययामृतमश्रुते Ms.12.14; स श्रिये चामृताय चAk.

-2 The collective body of immortals.

-3 (a) The world of immortality, Paradise, Heaven; the power of eternity, immortal light, eternity.

-4 Nectar of immortality, ambrosia, beverage of the gods (opp. विष) supposed to be churned out of the ocean; देवासुरैरमृतमम्बुनिधिर्ममन्थे Ki.5.3; विषादप्यमृतं ग्राह्यम् Ms.2.239; विषमप्यमृतं क्वचिद्भवेदमृतं वा विषमीश्वरेच्छया R.8.46; oft. used in combination with words like वाच्, वचनम्, वाणी &c; कुमारजन्मामृतसंमिताक्षरम् R.3.16; आप्यायितो$सौ वचनामृतेन Mb.; अमृतं शिशिरे वह्निरमृतं क्षीरभोजनम् Pt.1.128 the height of pleasure or gratification.

-5 The Soma juice.

-6 Antidote against poison.

-7 The residue or leavings of a sacrifice (यज्ञशेष); विघसाशी भवेन्नित्यं नित्यं वा$मृतभोजनः Ms.3.285.

-8 Unsolicited alms, alms got without solicitation; मृतं स्याद्याचितं भैक्षम- मृतं स्यादयाचितम् Ms.4.4-5.

-9 Water; मथितामृतफेनाभमरजो- वस्त्रमुत्तमम् Rām.5.18.24. अमृताध्मातजीमूत U.6.21; अमृता- दुन्मथ्यमानात् K.136; cf. also the formulas अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा and अमृतापिधानमसि स्वाहा; Mahānār. Up.7 and 1; repeated by Brāhmaṇas at the time of sipping water before the commencement and at the end of meals.

-1 A drug.

-11 Clarified butter; अमृतं नाम यत् सन्तो मन्त्रजिह्वेषु जुह्वति Śi.2.17.

-12 Milk; अमृतं च सुधा चैव सुधा चैवामृतं तथा Mb.13.67.12.

-13 Food in general.

-14 Boiled rice.

-15 Anything sweet, anything lovely or charming; a sweetmeat. यथामृतघटं दंशा मकरा इव चार्णवम् Rām.7.7.3.

-16 Pro- perty.

-17 Gold.

-18 Quicksilver.

-19 Poison.

-2 The poison called वत्सनाभ.

-21 The Supreme Spirit (ब्रह्मन्).

-22 N. of sacred place.

-23 N. of particular conjunc- tions of Nakṣatras (lunar asterisms) with week days (वारनक्षत्रयोग) or of lunar days with week days (तिथि- वारयोग).

-24 The number four.

-25 splendour, light. [cf. Gr. ambrotos, ambrosia; L. immortalis]. cf. अमृतं वारि सुरयोर्निर्वाणे चातिसुन्दरे । अयाचिते यज्ञशेषे पुंसि धन्वन्तरे$पि च । पीयूषे च धृते दीप्तावाचार्ये विबुधे$पि च । हरीतक्यामाम- लक्यां गलूच्यामपि तत्स्त्रियाम् । Nm.

-Comp. -अंशुः, -करः, -दीधितिः, -द्युतिः, -रश्मिः &c. epithets of the moon; अमृतदीधितिरेष विदर्भजे N.4.14; अमृतांशूद्भव born from the moon; from whom was born the moon, N. of Viṣṇu.

-अंशुकः An interior variety of gems having white rays, Kau. A.2.11.

-अक्षर a. immortal and imperishable; क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः Śvet. Up.

-अग्रभूः N. of the horse of Indra (उच्चैःश्रवस्); अमृताग्रभुवः पुरेव पुच्छम् Śi. 2.43.

-अन्धस्, -अशनः, -आशिन् m. 'one whose food is nectar'; a god, an immortal.

-अपिधानम् Water sipped after eating nectar-like food so as to overlay it like a cover.

-असु a. whose soul is immortal; अमृतासुर्वर्धमानः सुजन्मा Av.5.1.1.

-आशः 1 N. of Viṣṇu.

-2 a god; इदं कार्यममृताशाः शृणोमि Mb.12.299.7.

-आसङ्गः a sort of collyrium.

-आहरणः N. of Garuḍa who once stole Amṛita.

-इष्टका a kind of sacrificial brick shaped like the golden head of men, beasts &c. (पशुशीर्षाणि).

-ईशः, ईश्वरः N. of Śiva.

-उत्पन्ना a fly.

(-न्नम्), -उद्भवम् 1 A kind of collyrium (खर्परीतुत्थम्).

-2 Potassium permanganate

-उपस्तरणम् Water sipped as a substratum for the nectar-like food. (

-वः) N. of the Bilva tree.

-ओदनः Name of a son of Siṁhahanu, and uncle of Śākyamuni.

-करः, -किरणः 'nectar-rayed', the moon.

-कुण्डम् a vessel containing nectar.

-क्षारम् sal ammoniac. (Mar. नवसागर).

-गतिः N. of a metre consisting of 4 syllables.

-गर्भ a. filled with water or nectar; ambrosial.

(-र्भः) 1 the indivi- dual soul.

-2 the Supreme Soul.

-3 child of immorta- lity (said of sleep); देवानाममृतगर्भो$सि स्वप्न Av.6.46.1.

-चितिः f. an arrangement or accumulation of sacrifi- cial bricks conferring immortality.

-ज a. produced by or from nectar. (

-जः) a sort of plant, Yellow Myro- balan (Mar. हिरडा).

-जटा N. of a plant (जटामासी).

-तरङ्गिणी moonlight.

-तिलका N. of a metre of 4 lines, also called त्वरितगति.

-द्रव a. shedding nectar. (

-वः) flow of nectar.

-धार a. shedding nectar. (

-रा)

1 N. of a metre.

-2 flow of nectar.

-नन्दनः A pavilion with 58 pillars (Matsya P.27.8.).

-नादोपनिषद् f. 'The sound of immortality', Name of an Upaniṣad.

-पः 1 a drinker of nectar' a god or deity.

-2 N. of Viṣṇu.

-3 one who drinks wine; ध्रुवममृतपनामवाञ्छयासावधरममुं मधुपस्तवा- जिहीते Śi.7.42. (where अ˚ has sense

1 also).

-पक्षः 1 having golden or immortal wings, a sort of hawk.

-2 the immortal or golden wings of sacrificial fire.

-3 fire itself.

-फलः N. of two trees पटोल and पारावत.

(-ला) 1 a bunch of grapes, vine plant, a grape (द्राक्षा)

-2 = आमलकी. (

-लम्) a sort of fruit (रुचिफल) found in the country of the Mudgalas according to Bhāva P.

-बन्धुः Ved.

1 a god or deity in general.

-2 a horse or the moon.

-3 A friend or keeper of immortality; तां देवा अन्वजायन्त भद्रा अमृतबन्धवः Rv.1.72.5.

-बिन्दू- पनिषद् f. 'drop of nectar',:N. of an Upaniṣad of the Atharvaveda.

-भल्लातकी a sort of medicinal prepara- tion of ghee mentioned by Chakradatta.

-भवनम् N. of a monastery (built by Amṛitaprabha); Raj. T.

-भुज् m. an immortal, a god, deity; one who tastes the sacrificial residues.

-भू a. free from birth and death.

-मति = ˚गति q. v.

-मन्थनम् 1 churning (of the ocean) for nectar.

-2 N. of the chapters 17 to 19 of Mb.1.

-मालिनी N. of Durgā.

-मूर्तिः The moon; आप्याययत्यसौ लोकं वदनामृतमूर्तिना Bhāg.4.16.9.

-योगः see under अमृत.

-रसः 1 nectar, ambrosia; काव्यामृतरसास्वादः H.1; विविधकाव्यामृतरसान् पिवामः Bh.3.4.

-2 the Supreme Spirit.

(-सा) 1 dark-coloured grapes.

-2 a sort of cake (Mar. अनर्सा).

-लता, -लतिका a nectar-giving creeping plant (गुडूची).

-वाक a. producing nectar like sweet words.

-संयावम् a sort of dish mentioned in Bhāva P.

-सार a. ambrosial; ˚राणि प्रज्ञानानि U.7.

(-रः) 1 clarified butter.

-2 a sort of अयःपाक. ˚जः raw sugar, molasses (गुड).

-सूः, -सूतिः 1 the moon (distilling nectar).

-2 mother of the gods.

-सोदरः 1 'brother of nectar', the horse called उच्चैःश्रवस्.

-2 a horse in general.

-स्रवः flow of nectar. (

-वा) N. of a plant and tree (रुदन्ती-रुद्रवन्ती; Mar. रानहरभरा).

-स्त्रुत् a. shedding or distilling nectar; स्वरेण तस्याममृतस्रुतेव Ku.1.45.

आणि m., f. [अण्-इण्-स्त्रियां वा ङीप्]

1 The pin of the axle of a cart, the linch-pin आणिं न रथ्यममृताधि तस्थुः Rv.1.35.6.

-2 The part of the leg just above the knee (जानुन ऊर्ध्वमुभयतस्त्र्यङ्गुलमणिर्नाम Suśr.)

-3 The corner of a house.

-4 A boundary, limit.

-5 The edge of a sword.

आस्था 1 P.

1 To stand or remain on or by, to occupy. Śvet.2.5.

-2 To ascend, mount; रथम्, स्यन्दनम् &c.

-3 To use, have recourse to, resort to, practise, take, assume, follow; यथा यथा हि सद्वृत्तमातिष्ठन्त्यनसूयकाः Ms.1.128, 2.133,1.11; समाधिमास्थाय Ku.5.2 practising concen- tration of mind; स्वरूपम् Ku.5.84. assuming his own form; तनुम् Mu.7.19; R.6.72; कूर्मसंकोचमास्थाय प्रहारानपि मर्षयेत् Pt.3.21 contracting himself like a tortoise; पदमातस्थुषा Ku.6.72 taking a place among; व्रतम् Ve.3.21; so स्त्रीरूपम् Pt.3.31; आस्थितबिषादधियः Ki.6.29 gloomy; तं तं नियममास्थाय Bg.7.2,8.12; K.165; आस्थितविष्टरः R.15.79; सुहृदास्थितायां सभायाम् Ku.7.29; विषमग्निं जलं रज्जुमास्थास्ये तव कारणात् Mb. use; चिन्तामौनमि- वास्थिता V.4.67 lost in moody abstraction.

-4 To do, perform, carry out.

-5 To recognise, acknowledge, own.

-6 To exhibit, aim at.

-7 To undertake, promise, agree.

-8 To behave. -Caus.

1 To cause to stand.

-2 To hold fast, cling to.

-3 To collect, obtain.

-4 To place in, infix.

-5 To show, represent, introduce; प्रविश्य स्थापकस्तद्वत्काव्यमास्थापयेत्ततः S. D.283; Mv.1.13.

-6 To step.

आस्था [आस्था-अङ्]

1 Regard, care, respect, consi- deration, care for (with loc.); न संभ्रमो न भीः काचिदास्था वा समजायत Mb.12.281.12; मर्त्येष्वास्थापराङ्मुखः R.1.43; मय्यप्यास्था न ते चेत् Bh.3.3;2.98; see अनास्था also.

-2 Assent, promise.

-3 Prop, support, stay.

-4 Hope, confidence; जयलक्ष्म्यां बबन्धास्थाम् Rāj.1.5.245.

-5 An effort.

-6 State, condition.

-7 An assembly.

-8 A place or means of abiding.

आस्थित p. p. (Used actively)

1 Dwelt, abiding; यत्नम् Pt.1.22 using efforts carefully; उपायमास्थितस्यापि Śi.2.8,9.84; so नियमम्, ध्यानम्, धर्मम् &c.

-2 Having recourse to, resorting to, using, practising, betaking oneself to; इत्येवं सा समाभाष्य भूयः संदेष्टुमास्थिता Rām.5. 67.4. सलिलाशयम् Pt.2.

-3 Having obtained or got, having reached to; ऐश्वर्यम्, कामवशम् &c. आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् Bg.7.18.

-4 Occupied; enclosed (as a hunting ground); श्वगणिवागुरिकैः प्रथमास्थितम् R.9.53; दानवास्थितः शैलः Rām.

-5 Engrossed, engaged.

-6 Cover- ed (व्याप्त; Ki.9.9; spread, overspread.

-7 Got, obtained; कर्मणैवहि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः Bg.3.2.

उत्पत् 1 P.

1 (a) To fly or jump up; मङ्क्षूदपाति परितः पटलैरलीनाम् Śi.5.37,3.77; oft. with acc. or dat. of place. पितुः पदं मध्यममुत्पतन्ती V.1.19; उत्पतोदङ्मुखः खम् Me.14; Bk.5.3,6.89; Ku.6.36; K.46,132; V.4; स्वर्गायोत्पतिता भवेत् V.4.2. (b) To go or rush towards; R.9.63. (c) To start up, emerge into view; मातङ्गनक्रैः सहसोत्पतद्भिः R.13.11.

-2 To rebound (as a ball); पातितो$पि कराघातैरुत्पतत्येव कन्दुकः Bh.2.85.

-3 To rise, be produced or originated. निष्पेषोत्पतितानलम् R.4.77; रसात्तस्माद्वरस्त्रिय उत्पेतुः Rām.; Ṛs.1.26.

-4 To be born (as from the womb).

उपसंयमः 1 Curbing, restraining, binding.

-2 The end of the world, universal destruction; यां विलोक्य प्रजास्त्रस्ता मेनिरे$स्योपसंयमम् Bhāg.3.19.17.

कर a. (

-रा or

-री) [करोति, कीर्यते अनेन इति, कृ-कॄ-अप्] (Mostly at the end of comp.) Who or what does, makes or causes &c.; दुःख˚, सुख˚, भय˚ &c.

-रः 1 A hand; करं व्याधुन्वत्याः पिबसि रतिसर्वस्वमधरम् Ś.1.24.

-2 A ray of light, beam; यमुद्धर्तुं पूषा व्यवसित इवालम्बितकरः V.4.34; also प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्वमेति बहुसाधनता । अवलम्ब- नाय दिनभर्तुरभून्न पतिष्यतः करसहस्रमपि Śi.9.6 (where the word is used in sense 1 also).

-3 The trunk of an elephant; सेकः सीकरिणा करेण विहितः U.3.16; Bh.3.2.

-4 A tax, toll, tribute; युवा कराक्रान्तमहीमृदुच्चकैरसंशयं संप्रति तेजसा रविः Śi.1.7; (where कर means 'ray' also) (ददौ) perhaps in this sense the word is used in neuter gender also. निर्ल्लज्जो मम च करः कराणि भुङ्क्ते Pañch.2.3. अपरान्तमहीपालव्याजेन रघवे करम् R.4.58; Ms.7.128.

-5 Hail.

-6 A particular measure of length equal to 24 thumbs.

-7 The asterism called हस्त.

-8 A means or expedient.

-9 A doer.

-Comp. -अग्रम् 1 the forepart of the hand; कराग्रे वसते लक्ष्मीः.

-2 the tip of an elephant's trunk.

-आघातः a stroke or blow with the hand.

-आमर्दः, -आमलकः Myrobalan (Mar. करवंद).

-आरोटः a finger-ring.

-आलम्बः supporting with the hand, giving a helping hand.

-आस्फोटः 1 the chest.

-2 a blow with the hand.

-3 slapping the hands together.

-ऋद्धिः f.

1 a cymbal.

-2 a small musical instrument.

-कच्छपिका f. कूर्ममुद्रा in yoga.

-कण्टकः, -कम् a finger-nail.

-कमलम्, -पङ्कजम्, -पद्मम् a lotus-like hand, beautiful hand; करकमलवितीर्णैरम्बुनीवारशष्पैः U.3.25.

-कलशः, -शम् 1 the hollow of the hand (to receive water).

-किसलयः, -यम् 1 'sprout-like hand', a tender hand; करकिसलयतालैर्मुग्धया नर्त्यमानम् U.3.19; Ṛs.6.3.

-2 a finger.

-कुड्मलम् the finger.

-कृतात्मन् (Living from hand to mouth) destitute; Mb.13.

-कोषः the cavity of the palms, hands hollowed to receive water; ˚पेयमम्बु Ghaṭ.22.

-ग्रहः, -ग्रहणम् 1 levying a tax.

-2 taking the hand in marriage.

-3 marriage.

-ग्राहः 1 a husband.

-2 a tax-collector.

-घर्षणः, -घर्षिन् m. the churning-stick.

-च्छदः the teak tree.

-च्छदा N. of a tree (सिन्दूरपुष्पी; Mar. शेंद्री).

-जः a fingernail; तीक्ष्णकरजक्षु- ण्णात् Ve.4.1; Śi.11.37; Bv.1.15; Amaru.85. (

-जम्) a kind of perfume.

-जालम् a stream of light.

-तलः the palm of the hand; वनदेवताकरतलैः Ś.4.5; करतलगतमपि नश्यति यस्य तु भवितव्यता नास्ति Pt.2.128. ˚आमलकम् (lit.) an āmalaka fruit (fruit of the Myrobalan) placed on the palm of the hand; (fig.) ease and clearness of perception, such as is natural in the case of a fruit placed on the palm of the hand; करतलामलकफलवदखिलं जगदालोकयताम् K.43. ˚स्थ a. resting on the palm of the hand;

-तलीकृ To take in the palm of the hand; ततः करतलीकृत्य व्यापि हालाहलं विषम् Bhāg.8.7.43.

-तालः, -तालकम् 1 clapping the hands; स जहास दत्तकरतालमुच्चकैः Śi.15.39.

-2 a kind of musical instrument, perhaps a cymbal.

-तालिका, -ताली 1 clapping the hands; उच्चाटनीयः करता- लिकानां दानादिदानीं भवतीभिरेषः N.3.7.

-2 beating time by clapping the hands.

-तोया N. of a river.

-द a.

1 paying taxes.

-2 tributary; करदीकृताखिलनृपां मेदिनीम् Ve. 6.18.

-3 giving the hand to help &c.

-दक्ष a. handy, dexterous.

-पत्रम् 1 a saw; तत्क्रूरदन्तकरपत्रनिकृत्तसत्त्वम् Mv.5. 29.

-2 playing in water. ˚वत् m. the palm tree.

-पत्रकम् a saw.

-पत्रिका splashing water about while bathing or sporting in it.

-पल्लवः 1 a tender hand.

-2 a finger. cf. ˚किसलय.

-पालः, -पालिका 1 a sword.

-2 a cudgel.

-पात्रम् 1 splashing water about while bathing.

-2 the hand hollowed to hold anything.

-पात्री A cup made of leather.

-पीडनम् marriage; cf. पाणिपीडन.

-पुटः 1 the hands joined and hollowed to receive anything.

-2 A box, chest with a lid; तेषां रक्षणमप्यासीन्महान्करपुट- स्तथा Mb.14.65.16.

-पृष्ठम् the back of the hand.

-बालः, -वालः 1 sword; अघोरघण्टः करवालपाणिर्व्यापादितः Māl.9; म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि करवालम् Gīt.1, Śi.13.6.

-2 a finger-nail.

-भारः a large amount of tribute.

-भूः a finger-nail.

-भूषणम् an ornament worn round the wrist, such as a bracelet.

-मर्दः, -मर्दी, -मर्दकः N. of a plant (Carissa carandus; Mar. करवंद)

-मालः smoke.

-मुक्तम् a kind of weapon; see आयुध.

-रुहः 1 a finger-nail; अनाघ्रातं पुष्पं किसलयमलूनं कररुहैः Ś.2.11; Me.98.

-2 a sword.

-वालिका a small club.

-वीरः, -वीरकः 1 a sword or scimitar.

-2 a cemetery.

-3 N. of a town in the S. M. country.

-4 a kind of tree. (Mar. कण्हेर, अर्जुनसादडा); Rām.5.2.1. Māna.18.242.3. (

-रा) red arsenic.

(-री) 1 a woman who has borne a son, a mother.

-2 N. of Aditi.

-3 a good cow. (

-रम्) the flower of the tree. मल्लिका, करवीरम्, बिसम्, मृणालम् Mbh. on P.IV.3.166.

-शाखा a finger.

-शीकरः water thrown out by an elephant's trunk.

-शूकः a finger-nail.

-शोथः swelling of the hands.

-सादः 1 weakness of the hand.

-2 the fading of rays.

-सूत्रम् a marriage string worn round the wrist.

-स्थालिन् m. an epithet of Śiva.

-स्वनः clapping of the hands.

चिकित्सनम् Healing, practising medicine; सूतानाम- श्वसारथ्यमम्बष्ठानां चिकित्सनम् Ms.1.47.

तादात्म्यम् Sameness of nature, identity, unity; नयनयोस्तादात्म्यमम्भोरुहाम् Bv.2.81; भगवत्यात्मनस्तादात्म्यम् &c.

धर्मः [ध्रियते लोको$नेन, धरति लोकं वा धृ-मन्; cf. Uṇ 1. 137]

1 Religion; the customary observances of a caste, sect, &c.

-2 Law, usage, practice, custom, ordinance, statue.

-3 Religious or moral merit, virtue, right- eousness, good works (regarded as one of the four ends of human existence); अनेन धर्मः सविशेषमद्य मे त्रिवर्ग- सारः प्रतिभाति भाविनि Ku.5.38, and see त्रिवर्ग also; एक एव सुहृद्धर्मो निधने$प्यनुयाति यः H.1.63.

-4 Duty, prescribed course of conduct; षष्ठांशवृत्तेरपि धर्म एषः Ś.5.4; Ms.1.114.

-5 Right, justice, equity, impartiality.

-6 Piety, propriety, decorum.

-7 Morality, ethics

-8 Nature. disposition, character; उत्पत्स्यते$स्ति मम को$पि समानधर्मा Māl.1.6; प्राणि˚, जीव˚.

-9 An essential quality, pecu- liarity, characteristic property, (peculiar) attribute; वदन्ति वर्ण्यावर्ण्यानां धर्मैक्यं दीपकं बुधाः Chandr.5.45; Pt.1.34.

-1 Manner, resemblance, likeness.

-11 A sacrifice.

-12 Good company, associating with the virtuous

-13> Devotion, religious abstraction.

-14 Manner, mode.

-15 An Upaniṣad q. v.

-16 N. of Yudhiṣṭhira, the eldest Pāṇḍava.

-17 N. of Yama, the god of death.

-18 A bow.

-19 A drinker of Soma juice.

-2 (In astrol.) N. of the ninth lunar man- sion.

-21 An Arhat of the Jainas.

-22 The soul.

-23 Mastery, great skill; दिव्यास्त्रगुणसंपन्नः परं धर्मं गतो युधि Rām.3.31.15.

-र्मम् A virtuous deed.

-Comp. -अक्षरम् (pl.) holy mantras; a formula of faith; धर्माक्षराण्युदाहरामि Mk.8.45-46.

-अङ्गः (

-ङ्गा f.) the Indian crane.

-अधर्मौ m. (du.) right and wrong, religion and irreligion; धर्माधर्मौ सपदि गलितौ पुण्यपापे विशीर्णे. ˚विद् m. a Mīmāṁsaka who knows the right and wrong course of action.

-अधिकरणम् 1 administration of the laws.

1 a court of justice. (

-णः) a judge.

-अधिकरणिकः, -अधिकारिन् m. a judge, magistrate, any judicial functionary.

-अधिकरणिन् m. a judge, magistrate.

-अधिकारः 1 superintendence of religious affairs; Ś1.

-2 ad- ministration of justice.

-3 the office of a judge.

-अधि- ष्ठानम् a court of justice.

-अध्यक्षः 1 a judge.

-2 an epithet of Viṣṇu.

-अनुष्ठानम् acting according to religion, virtuous or moral conduct.

-अनुसारः conformity to virtue or justice.

-अपेत a. deviating from virtue, wicked, immoral, irreligious. (

-तम्) vice, immorality, injustice.

-अयनम् course of law, law-suit.

-अरण्यम् a sacred or penance grove, a wood inhabited by ascetics; धर्मारण्यं प्रविशति गजः Śi.1.32.

-अर्थौः religious merit and wealth; धर्मार्थौ यत्र न स्याताम् Ms.2.112.

-अर्थम् ind.

1 for religious purposes.

-2 justly, according to justice or right.

-अलीक a. having a false character.

-अस्तिकायः (with Jainas) the category or predicament of virtue; cf. अस्तिकाय.

-अहन् Yesterday.

-आगमः a religious statute, lawbook.

-आचार्यः 1 a religious teacher.

-2 a teacher of law or customs.

-आत्मजः an epithet of Yudhiṣṭhira q. v.

-आत्मता religiousmindedness; justice, virtue.

-आत्मन् a. just righteous, pious, virtuous. (-m.) a saint, a pious man.

-आश्रय, -आश्रित a. righteous, virtuous; धर्माश्रयं पापिनः (निन्दन्ति) Pt.1.415.

-आसनम् the throne of justice, judgmentseat, tribunal; न संभावितमद्य धर्मासनमध्यासितुम् Ś.6; धर्मासनाद्विशति वासगृहं नरेन्द्रः U.1.7.

-इन्द्रः, -ईशः an epithet of Yama; पितॄणामिव धर्मेन्द्रः Mb.7.6.6.

-ईप्सु a. wishing to gain religious merit; Ms.1.127.

-उत्तर a. 'rich in virtue,' chiefly characterized by justice, eminently just and impartial; धर्मोत्तरं मध्यममाश्रयन्ते R.13.7.

-उपचायिन् a. religious; यच्च वः प्रेक्षमाणानां सर्व- धर्मोपचायिनाम् Mb.5.137.16.

-उपदेशः 1 instruction in law or duty, religious or moral instruction. आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राविरोधिना । यस्तर्केणानुसंधत्ते स धर्मं वेद नेतरः ॥ Ms.12.16.

-2 the collective body of laws.

-उपदेशकः 1 a teacher of the law.

-2 a spiritual teacher, a Guru.

-कथकः an expounder of law.

-कर्मन् n.,

-कार्यम्, -क्रिया 1 any act of duty or religion, any moral or religious observance, a religious act or rite.

-2 virtuous conduct.

-कथादरिद्रः the Kali age.

-काम a.

1 devoted to virtue.

-2 observing duty or right.

-कायः 1 an epithet of Buddha.

-2 a Jaina saint.

-कारणम् Cause of virtue.

-कीलः 1 a grant, royal edict or decree.

-2 husband.

-कृत् a. observing duty, acting justly. (-m.)

1 N. of Viṣṇu.

-2 a pious man. धर्मा- धर्मविहीनो$पि धर्ममर्यादास्थापनार्थं धर्ममेव करोतीति धर्मकृत् Bhāg.

-केतुः an epithet of Buddha.

-कोशः, -षः the collective body of laws or duties; धर्मकोषस्य गुप्तये Ms.1.99.

-क्रिया, -कृत्यम् any act of religion, any moral or religious rite.

-क्षेत्रम् 1 Bhāratavarṣa (the land of religion).

-2 N. of a plain near Delhi, the scene of the great battle between the Kauravas and Pāṇḍavas; धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः Bg.1.1. (

-त्रः) a virtuous or pious man.

-गुप्त a. observing and protecting religion. (

-प्तः) N. of Viṣṇu.

-ग्रन्थः a sacred work or scripture.

-घटः a jar of fragrant water offered daily (to a Brāhmaṇa) in the month of Vaiśākha; एष धर्मघटो दत्तो ब्रह्माविष्णुशिवात्मकः । अस्य प्रदानात् सफला मम सन्तु मनोरथाः ॥

-घ्न a. immoral, unlawful.

-चक्रः 1 The wheel or range of the law; Bhddh. Jain.

-2 a Buddha. ˚मृत् m. a Buddha or Jaina.

-चरणम्, -चर्या observance of the law, performance of religious duties; शिवेन भर्त्रा सह धर्मचर्या कार्या त्वया मुक्तविचारयेति Ku.7.83; वयसि प्रथमे, मतौ चलायां बहुदोषां हि वदन्ति धर्मचर्याम् Bu. Ch.5.3. चारिन् a. practising virtue, observing the law, virtuous, righteous; स चेत्स्वयं कर्मसु धर्मचारिणां त्वमन्त- रायो भवसि R.3.45. (-m.) an ascetic.

चारिणी 1 a wife.

-2 a chaste or virtuous wife. cf. सह˚; इयं चोर्वशी यावदायुस्तव सहधर्मचारिणी भवत्विति V.5.19/2.

-चिन्तक a.

1 studying or familiar with duty.

-2 reflecting on the law.

-चिन्तनम्, चिन्ता study of virtue, consideration of moral duties, moral reflection.

-च्छलः fraudulent transgression of law or duty.

-जः 1 'duly or lawfully born', a legitimate son; cf. Ms.9.17.

-2 N. of युधिष्ठिर; Mb.15.1.44.

-जन्मन् m. N. of युधिष्ठिर.

-जिज्ञासा inquiry into religion or the proper course of conduct; अथातो धर्मजिज्ञासा Jaimini's Sūtra.

-जीवन a. one who acts according to the rules of his caste or fulfils prescribed duties. (

-नः) a Brāhmaṇa who maintains himself by assisting other men in the performance of their reli- gious rites; यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः Ms.9.273.

-ज्ञ a.

1 knowing what is right, conversant with civil or religious law; Ms.7.141;8.179;1.127.

-2 just, righteous, pious.

-त्यागः abandoning one's religion, apostacy.

-दक्षिणा a fee for instruction in the law.

-दानम् a charitable gift (made without any self-inte- rest.) पात्रेभ्यो दीयते नित्यमनपेक्ष्य प्रयोजनम् । केवलं धर्मबुद्ध्या यद् धर्मदानं प्रचक्षते ॥ Ms.3.262.

-दुघा a cow milked for religious purposes only.

-द्रवी N. of the Ganges.

-दारा m. (pl.) a lawful wife; स्त्रीणां भर्ता धर्मदाराश्च पुंसाम् Māl. 6.18.

-द्रुह् a. voilating the law or right; निसर्गेण स धर्मस्य गोप्ता धर्मद्रुहो वयम् Mv.2.7.

-द्रोहिन् m. a demon.

-धातुः an epithet of Buddha.

-ध्वजः -ध्वजिन् m. a religious hypocrite, an impostor; Bhāg.3.32.39.

-नन्दनः an epithet of युधिष्ठिर.

-नाथः a legal protector, rightful master.

-नाभः an epithet of Viṣṇu.

-निबन्धिन् a. pious, holy.

-निवेशः religious devotion.

-निष्ठ a. devoted to religion or virtue; श्रीमन्तः पान्तु पृथ्वीं प्रशमित- रिपवो धर्मनिष्ठाश्च भूपाः Mk.1.61.

-निष्पत्तिः f.

1 discharge or fulfilment of duty.

-2 moral or religious observance;

-पत्नी a lawful wife; R.2.2,2,72;8.7; Y.2.128.

-पथः the way of virtue, a virtuous course of conduct.

-पर a. religious-minded, pious, righteous.

-परिणामः rise of righteous conduct in the heart (Jainism); cf. also एतेन भूतेन्द्रियेषु धर्मलक्षणावस्थापरिणामा व्याख्याताः Yoga- darśana.

-पाठकः a teacher of civil or religious law; Ms.12.111.

-पालः 'protector of the law', said meta- phorically of (दण्ड) 'punishment or chastisement', or 'sword'.

-पाडा transgressing the law, an offence against law.

-पुत्रः 1 a lawful son, a son begotten from a sense of duty and not from mere lust or sensual pleasure.

-2 an epithet of युधिष्ठिर.

-3 any one regarded as a son for religious purposes, a spiritual son.

-प्रचारः (fig.) sword.

-प्रतिरूपकः a counterfeit of virtue; Ms.11.9.

-प्रधान a. eminent in piety; धर्मप्रधानं पुरुषं तपसा हतकिल्बिषम् Ms.4.243.

-प्रवक्तृ m.

1 an expounder of the law, a legal adviser.

-2 a religious teacher, prea- cher.

-प्रवचनम् 1 the science of duty; U.5.23.

-2 expounding the law. (

-नः) an epithet of Buddha.

-प्रेक्ष्य a. religious or virtuous (धर्मदृष्टि); Rām.2.85.16.

-बाणिजिकः, -वाणिजिकः 1 one who tries to make profit out of his virtue like a merchant.

-2 one who performs religious rites with a view to reward, like a merchant dealing in transactions for profit.

-बाह्यः a. contrary to religion or what is right.

-भगिनी 1 a lawful sister.

-2 a daughter of the spiritual preceptor.

-3 a spiritual sister, any one regarded as a sister or discharging the same religious duties एतस्मिन्विहारे मम धर्मभगिनी तिष्ठति Mk.8.46/47.

-भागिनी a virtuous wife.

-भाणकः a lecturer or public reader who reads and explains to audiences sacred books like the Bhārata, Bhāgavata, &c.

-भिक्षुकः a mendicant from virtuous motives; Ms. 11.2.

-भृत् m.

1 'a preserver or defender of justice,' a king.

-2 a virtuous person.

-भ्रातृ m.

1 a fellow reli- gious student, a spiritual brother.

-2 any one regard- ed as a brother from discharging the same religious duties. वानप्रस्थयतिब्रह्मचारिणां रिक्थभागिनः । क्रमेणाचार्यसच्छिष्य- धर्मभ्रात्रेकतीर्थिनः ॥ Y.2.137.

-महामात्रः a minister of reli- gion, a minister in charge of religious affairs.

-मूलम् the foundation of civil or religious law, the Vedas.

-मेघः a particular Samādhi.

-युगम् the Kṛita age; अथ धर्मयुगे तस्मिन्योगधर्ममनुष्ठिता । महीमनुचचारैका सुलभा नाम भिक्षुकी Mb.12.32.7.

-यूपः, -योनिः an epithet of Viṣṇu.

-रति a. 'delighting in virtue or justice', righteous, pious, just; तस्य धर्मरतेरासीद् वृद्धत्वं जरसा विना R.1.23.

-रत्नम् N. of a Jaina स्मृतिग्रन्थ prepared by Jīmūtavāhana.

-राज् -m. an epithet of Yama.

-राज a. धर्मशील q. v.; धर्मराजेन जनकेन महात्मना (विदेहान् रक्षितान्) Mb.12.325 19.

-राजः an epithet of

1 Yama.

-2 Jina.

-3 युधिष्ठिर.

-4 a king.

-राजन् m. N. of युधिष्ठिर.

-राजिका a monument, a stūpa (Sārnāth Inscrip. of Mahīpāla; Ind. Ant. Vol.14, p.14.)

-रोधिन् a.

1 op- posed to law, illegal, unlawful.

-2 immoral.

-लक्षणम् 1 the essential mark of law.

-2 the Vedas. (

-णा) the Mīmāṁsā philosophy.

-लोपः 1 irreligion, immorality.

-2 violation of duty; धर्मलोपभयाद्राज्ञीमृतुस्नातामिमां स्मरन् R. 1.76.

-वत्सल a. loving piety or duty.

-वर्तिन् a. just, virtuous.

-वर्धनः an epithet of Śiva.

-वादः discussion about law or duty, religious controversy; अनुकल्पः परो धर्मो धर्मवादैस्तु केवलम् Mb.12.165.15.

-वासरः 1 the day of full moon.

-2 yesterday.

-वाहनः 1 an epithet of Śiva.

-2 a buffalo (being the vehicle of Yama).

-विद् a. familiar with the law (civil or religious). ˚उत्तमः N. of Viṣṇu.

-विद्या knowledge of the law or right.

-विधिः a legal precept or injunction; एष धर्मविधिः कृत्स्नश्चातुर्वर्ण्यस्य कीर्तितः Ms.1.131.

-विप्लवः violation of duty, immora- lity.

-विवेचनम् 1 judicial investigation; यस्य शूद्रस्तु कुरुते राज्ञो धर्मविवेचनम् । तस्य सीदति तद्राष्ट्रं पङ्के गौरिव पश्यतः ॥ Ms.8.21.

-2 dissertation on duty.

-वीरः (in Rhet.) the sentiment of heroism arising out of virtue or piety, the sentiment of chivalrous piety; the following instance is given in R. G.:-- सपदि विलयमेतु राज्यलक्ष्मीरुपरि पतन्त्वथवा कृपाणधाराः । अपहरतुतरां शिरः कृतान्तो मम तु मतिर्न मनागपैतु धर्मात् ॥ स च दानधर्मयुद्धैर्दयया च समन्वितश्चतुर्धा स्यात् S. D.

-वृद्ध a. advanced in virtue or piety; न धर्मवृद्धेषु वयः समीक्ष्यते Ku.5.16.

-वैतंसिकः one who gives away money un- lawfully acquired in the hope of appearing generous.

-व्यवस्था m. judicial decision, decisive sentence.

-शाला 1 a court of justice, tribunal.

-2 any charitabla institu- tion.

-शासनम्, शास्त्रम् a code of laws, jurisprudence; न धर्मशास्त्रं पठतीति कारणम् H.1.17; Y.1.5. [मनुर्यमो वसिष्ठो$त्रिः दक्षो विष्णुस्तथाङ्गिराः । उशना वाक्पतिर्व्यास आपस्तम्बो$ थ गौतमः ॥ कात्यायनो नारदश्च याज्ञवल्क्यः पराशरः । संवर्तश्चैव शङ्खश्च हारीतो लिखितस्तथा ॥ एतैर्यानि प्रणीतानि धर्मशास्त्राणि वै पुरा । तान्येवातिप्रमाणानि न हन्तव्यानि हेतुभिः ॥]

-शील a. just, pious, virtuous.

-शुद्धिः a correct knowledge of the law; प्रत्यक्षं चानुमानं च शास्त्रं च विविधागमम् । त्रयं सुविदितं कार्यं धर्मशुद्धिमभीप्सता ॥ Ms.12.15.

-संहिता a code of laws (especially compiled by sages like Manu, Yājñavalkya, &c.).

-संगः 1 attachmet to justice or virtue.

-2 hypocrisy.

-संगीतिः 1 discussion about law.

-2 (with Buddhists) a council.

-सभा a court of justice.

-समयः a legal obligation; यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः Ms.9.273.

-सहायः a partner or companion in the discharge of religious duties.

-सूः m. the fork-tailed shrike.

-सूत्रम् a book on पूर्वमीमांसा written by Jaimini.

-सेतुः an epithet of Śiva.

-सेवनम् fulfilment of duties.

-स्थः a judge; धर्मस्थः कारणैरेतैर्हीनं तमिति निर्दिशेत् Ms.8.57.

-स्थीय a. Concerning law; धर्मस्थीयं तृतीयं प्रकरणम् Kau. A.3.

-स्वामिन् m. an epithet of Buddha.

नियत p. p.

1 Curbed, restrained; तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया Bg.7.2.

-2 Subdued, controlled, self-possessed, self-governed.

-3 Abstemious, tempe- rate.

-4 Attentive, intent.

-5 Fixed, permanent, con- stant, steady; अन्यथासिद्धिशून्यस्य नियता पूर्ववर्तिता Bhāṣā. P.

-6 (a) Certain, settled, sure; Pt.1.284. (b) Fixed; प्रकृतिनियतत्वादकृतकः U.6.14; fixed in number, limited; बाणाः पञ्च मनोभवस्य नियतास्तेषामसंख्यो जनः (लक्ष्यः) Ratn.3.3.

-7 Inevitable.

-8 Positive, definite.

-9 Forming the subject of consideration, relevant or irrelevant; see तुल्ययोगिता.

-1 Maintained, observed (as a vow &c.); नियतैकपतिव्रतानि पश्चात्तरुमूलानि गृहीभवन्ति तेषाम् Ś.7.2.

-11 Held back, fastened, tied; पशूनां त्रिशतं तत्र यूपेषु नियतं तदा Rām.1.14.32.

-12 Connected with, dependent on; वाच्यर्था नियताः सर्वे Ms.4.256.

-13 (in gram.) Pronoun- ced with अनुदात्त.

-तम् (pl.) (in Sāṅkhya) the organs of sense.

-तम् ind.

1 Always, constantly.

-2 Positively, certainly, invariably, inevitably, surely.

-3 Forcibly.

-Comp. -काल a. Limited in time, temporary; Kaśi. on P.I.4.44.

-मानस a. of subdued mind.

-वाच a. limited as to the use of words.

-व्रत a. pious, religious.

पदम् [पद्-अच्]

1 A foot (said to be m. also in this sense); पदेन on foot; शिखरिषु पदं न्यस्य Me.13; अपथे पदमर्पयन्ति हि R.9.74 'set foot on (follow) a wrong road'; 3.5;12.52; पदं हि सर्वत्र गुणैर्निधीयते 3.62 'good qualities set foot everywhere' i. e. command notice or make themselves felt; जनपदे न गदः पदमादधौ 9.4. 'no disease stepped into the country'; यदवधि न पदं दधाति चित्ते Bv.2.14; पदं कृ (a) to set foot in, on or over (lit.); शान्ते करिष्यसि पदं पुनराश्रमे$स्मिन् Ś.4.2. (b) to enter upon or into, take possession of, occupy (fig.); कृतं वपुषि नवयौवनेन पदम् K.137; कृतं हि मे कुतूहलेन प्रश्नाशया हृदि पदम् 133; so Ku.5.21; Pt.1.24; कृत्वा पदं नो गले Mu.3.26 'in defiance of us'; (lit. planting his foot on our neck); मूर्ध्नि पदं कृ 'to mount on the head of', 'to humble'; पदं मूर्ध्नि समाधत्ते केसरी मत्तदन्तिनः Pt.1.327; आकृतिविशेषेष्वादरः पदं करोति M.1 'good forms attract attention (command respect); जने सखी पदं कारिता Ś.4; 'made to have dealings with (to confide in)'; धर्मेण शर्वे पार्वतीं प्रति पदं कारिते Ku.6.14.

-2 A step, pace, stride; तन्वी स्थिता कतिचिदेव पदानि गत्वा Ś.2.13; पदे पदे 'at every step'; अक्षमालामदत्त्वा पदात् पदमपि न गन्तव्यम् or चलितव्यम् 'do not move even a step' &c.; पितुः पदं मध्यममुत्पतन्ती V.1.19 'the middle pace or stride of Viṣṇu.'; i. e. the sky (for mythologically speaking, the earth, sky, and lower world are considered as the three paces of Viṣṇu in his fifth or dwarf incarnation वामनावतार); so अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं विमानेन विगाहमानः R.13.1.

-3 A foot-step, foot- print, foot-mark; पदपङ्क्तिः Ś.3.7; or पदावली foot-prints; पदमनुविधेयं च महताम् Bh.2.28 'the foot-steps of the great must be followed'; पदैगृर्ह्यते चौरः Y.2.286.

-4 A trace, mark, impression, vestige; रतिवलयपदाङ्के चापमासज्य कण्ठे Ku.2.64; Me.37,98; M.3.

-5 A place, position, station; अधो$धः पदम् Bh.2.1; आत्मा परिश्रमस्य पदमुपनीतः Ś.1, 'brought to the point of or exposed to trouble'; तदलब्धपदं हृदि शोकघने R.8.91, 'found no place in (left no impression on) the heart'; अपदे शङ्कितो$स्मि M.1, 'my doubts were out of place', i. e. groundless; कृशकुटुम्बेषु लोभः पदमधत्त Dk.162; Ku.6.72;3.4; R.2.5;9.82; कृतपदं स्तनयुगलम् U.6.35, 'brought into relief or bursting forth'.

-6 Dignity, rank, office, station or position; भगवत्या प्रश्निकपदमध्यासितव्यम् M.1; यान्त्येवं गृहिणीपदं युवतयः Ś.4.18, 'attain to the rank or position, &c.; स्थिता गृहिणीपदे 4.19; so सचिव˚, राज˚ &c.

-7 Cause, subject, occasion, thing, matter, business, affair; व्यवहारपदं हि तत् Y.2.5; 'occasion or matter of dispute, title of law, judicial proceeding'; Ms.8.7; सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु Ś.1.22; वाञ्छितफलप्राप्तेः पदम् Ratn.1.6.

-8 Abode, object, receptacle; पदं दृशः स्याः कथमीश मादृशाम् Śi.1.37; 15.22; अगरीयान्न पदं नृपश्रियः Ki.2.14; अविवेकः परमापदां पदम् 2.3; के वा न स्युः परिभवपदं निष्फलारम्भयत्नाः Me.56; संपदः पदमापदाम् H.4.65.

-9 A quarter or line of a stanza, verse; विरचितपदम् (गेयम्) Me.88,15; M.5.2; Ś.3.14.

-1 A complete or inflected word; सुप्तिडन्तं पदम् P.I. 4.14. वर्णाः पदं प्रयोगार्हानन्वितैकार्थबोधकाः S. D.9; R.8.77; Ku.4.9.

-11 A name for the base of nouns before all consonantal case-terminations except nom. singular.

-12 Detachment of the Vedic words from one another, separation of a Vedic text into its several constituent words; वेदैः साङ्गपदक्रमोपनिषदैर्गायन्ति यं सामगाः Bhāg.12.13.1.

-13 A pretext; अनिभृतपदपातमापपात प्रियमिति कोपपदेन कापि सख्या Śi.7.14.

-14 A sqare root.

-15 A part, por- tion or division (as of a sentence); as त्रिपदा गायत्री.

-16 A measure of length.

-17 Protection, preservation; ते विंशतिपदे यत्ताः संप्रहारं प्रचक्रिरे Mb.7.36.13.

-18 A square or house on a chessboard; अष्टापदपदालेख्यैः Rām.

-19 A quadrant.

-2 The last of a series.

-21 A plot of ground.

-22 (In Arith.) Any one in a set of numbers the sum of which is required.

-23 A coin; माता पुत्रः पिता भ्राता भार्या मित्रजनस्तथा । अष्टापदपदस्थाने दक्षमुद्रेव लक्ष्यते ॥ Mb.12.298.4. (com. अष्टापदपदं सुवर्णकार्षापणः).

-24 A way, road; षट्पदं नवसंख्यानं निवेशं चक्रिरे द्विजाः Mb.14.64.1.

-25 Retribution (फल); ईहोपरमयोर्नॄणां पदान्यध्यात्मचक्षुषा Bhāg.7.13.2.

-दः A ray of light.

-Comp. -अङ्कः, चिह्नम् a foot-print.

-अङ्गुष्ठः the great toe, thumb (of the foot).

-अध्ययनम् study of the Vedas according to the पदपाठ q. v.

-अनुग a.

1 following closely, being at the heels of (gen.).

-2 suitable, agreeable to. (

-गः) a follower, companion; एतान्निहत्य समरे ये चृ तस्य पदानुगाः । तांश्च सर्वान् विनिर्जित्य सहितान् सनराधिपान् ॥ Mb.3.12.6.

-अनुरागः 1 a servant.

-2 an army.

-अनुशासनम् the science of words, grammar.

-अनुषङ्गः anything added to a pada.

-अन्तः 1 the end of a line of a stanza.

-2 the end of a word.

-अन्तरम् another step, the interval of one step; पदान्तरे स्थित्वा Ś.1; अ˚ closely, without a pause.

-अन्त्य a. final.

-अब्जम्, -अम्भोजम्, -अरविन्दम्, -कमलम्, -पङ्कजम्, -पद्मम् a lotus-like foot.

-अभिलाषिन् a. wishing for an office.

-अर्थः 1 the meaning of a word.

-2 a thing or object.

-3 a head or topic (of which the Naiyāyikas enumerate 16 subheads).

-4 anything which can be named (अभिधेय), a category or predicament; the number of such categories, according to the Vaiśeṣikas, is seven; according to the Sāṅkhyas, twentyfive (or twenty-seven according to the followers of Patañjali), and two according to the Vedāntins.

-5 the sense of another word which is not expressed but has to be supplied. ˚अनुसमयः preforming one detail with reference to all things or persons concerned; then doing the second, then the third and so on (see अनुसमय). Hence पदार्थानुसमयन्याय means: A rule of interpretation according to which, when several details are to be performed with reference to several things or persons, they should be done each to each at a time.

-आघातः 'a stroke with the foot', a kick.

-आजिः a foot-soldier.

-आदिः 1 the beginning of the line of a stanza.

-2 the beginning or first letter of a word. ˚विद् m. a bad student (knowing only the beginnings of stanzas).

-आयता a shoe.

-आवली a series of words, a continued arrangement of words or lines; (काव्यस्य) शरीरं तावदिष्टार्थव्यवच्छिन्नापदावली Kāv. 1.1; मधुरकोमलकान्तपदावलीं शृणु तदा जयदेवसरस्वतीम् Gīt.1.

-आसनम् a foot-stool.

- आहत a. kicked.

-कमलम् lotus-like foot.

-कारः, -कृत् m. the author of the Padapāṭha.

-क्रमः 1 walking, a pace; न चित्रमुच्चैः श्रवसः पदक्रमम् (प्रशशंस) Śi.1.52.

-2 a particular method of reciting the Veda; cf. क्रम.

-गः a foot-soldier.

-गतिः f. gait, manner of going.

-गोत्रम् a family supposed to preside over a particular class of words.

-छेदः, -विच्छेदः, -विग्रहः separation of words, resolu- tion of a sentence into its constituent parts.

-च्युत a. dismissed from office, deposed.

-जातम् class or group of words.

-दार्ढ्यम् fixedness or security of text.

-न्यासः 1 stepping, tread, step.

-2 a foot-mark.

-3 position of the feet in a particular attitude.

-4 the plant गोक्षुर.

-5 writing down verses or quarters of verses; अप्रगल्भाः पदन्यासे जननीरागहेतवः । सन्त्येके बहुलालापाः कवयो बालका इव ॥ Trivikramabhaṭṭa.

-पङ्क्तिः f.

1 a line of foot-steps; द्वारे$स्य पाण्डुसिकते पदपङ्क्तिर्दृश्यते$भिनवा Ś.3.7; V.4.6.

-2 a line or arrangement of words, a series of words; कृतपदपङ्क्तिरथर्वणेव वेदः Ki.1.1.

-3 an iṣtakā or sacred brick.

-4 a kind of metre.

-पाठः an arrangement of the Vedic text in which each word is written and pronounced in its original form and independently of phonetic changes (opp. संहितापाठ).

-पातः, विक्षेपः a step, pace (of a horse also).

-बन्धः a foot-step, step.

-भञ्जनम् analysis of words, etymology.

-भञ्जिका 1 a commentary which separates the words and analyses the compounds of a passage.

-2 a register, journal.

-3 a calendar.

-भ्रंशः dismissal from office.

-माला a magical formula.

-योपनम् a fetter for the feet (Ved.).

-रचना 1 arrangement of words.

-2 literary composition.

-वायः Ved. a leader.

-विष्टम्भः a step, footstep.

-वृत्तिः f. the hiatus between two words.

-वेदिन् a linguist, philologist.

-व्याख्यानम् interpreta- tion of words.

-शास्त्रम् the science of separately written words.

-संघातः (टः) 1 connecting the words which are separated in the संहिता.

-2 a writer, an annotator.

-संधिः m. the euphonic combination of words.

-स्थ a.

1 going on foot.

-2 being in a position of authority or high rank.

-स्थानम् a foot-print.

प्रकृतिः f.

1 The natural condition or state of any- thing, nature, natural form (opp. विकृति which is a change or effect); तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया Bg. 7.2. प्रकृत्या यद्वक्रम् Ś1.9; उष्णत्वमग्न्यातपसंप्रयोगात् शैत्यं हि यत् सा प्रकृतिर्जलस्य R.5.54; मरणं प्रकृतिः शरीरिणां विकृति- र्जीवितमुच्यते बुधैः R.8.87; U.7.19; अपेहि रे अत्रभवान् प्रकृतिमापन्नः Ś.2. 'has resumed his wonted nature'; प्रकृतिम् आपद् or प्रतिपद् or प्रकृतौ स्था 'to come to one's senses', 'regain one's consciousness.'

-2 Natural disposition, temper, temperament, nature, constitution; प्रकृतिः खलु सा महीयसः सहते नान्यसमुन्नतिं यया Ki.2.21; कथं गत एव आत्मनः प्रकृतिम् Ś.7. 'natural character'; अपश्यत् पाण्डवश्रेष्ठो हर्षेण प्रकृतिं गतः Mb.39.66 (com. प्रकृतिं स्वास्थ्यम्); so प्रकृतिकृपण, प्रकृतिसिद्ध; see below.

-3 Make, form, figure; महानुभावप्रकृतिः Māl.1.

-4 Extrac- tion, descent; गोपालप्रकृतिरार्यको$स्मि Mk.7.

-5 Origin, source, original or material cause, the material of which anything is made; नार्थानां प्रकृतिं वेत्सि Mb.4.49.1; प्रकृतिश्चोपादानकारणं च ब्रह्माभ्युपगन्तव्यम् Ś. B. (see the full discussion on Br. Sūt.1.4.23); यामाहुः सर्वभूतप्रकृतिरिति Ś.1.1; Bhāg.4.28.24.

-6 (In Sāṅ. phil.) Nature (as distinguished from पुरुष,) the original source of the material world, consisting of the three essential quali- ties सत्त्व, रजस् and तमस्. It is also mentioned as one of the four contentments; प्रकृत्युपादानकालभागाख्याः Sāṅ. K.5.

-7 (In gram.) The radical or crude form of a word to which case-terminations and other affixes are applied; प्रकृतिप्रत्यययोरिवानुबन्धः Ki.13.19.

-8 A model, pattern, standard, (especially in ritualistic works); Bhāg.5.7.5.

-9 A woman.

-1 The personified will of the Supreme Spirit in the creation (identified with माया or illusion); मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् Bg.9.1.

-11 The male or female organ of generation.

-12 A mother.

-13 (In arith.) A coefficient, or multiplier.

-14 (In ana- tomy) Temperament of the humours; प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति Bg.3.33.

-15 An animal.

-16 An artisan.

-17 The Supreme Being; न ह्यस्ति सर्वभूतेषु दुःख- मस्मिन् कुतः सुखम् । एवं प्रकृतिभूतानां सर्वसंसर्गयायिनाम् ॥ Mb.12. 152.16.

-18 Eight forms of the Supreme Being; भूमि- रापो$नलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृति- रष्टधा ॥ Bg.7.4.

-19 The way of life (जीवन); सतां वै ददतो$न्नं च लोके$स्मिन् प्रकृतिर्ध्रुवा Mb.12.18.27. (pl.)

1 A king's ministers, the body of ministers or counsellors, ministry; अथानाथाः प्रकृतयो मातृबन्धुनिवासिनम् R.12.12; Pt.1.48; अशुद्धप्रकृतौ राज्ञि जनता नानुरज्यते 31.

-2 The subjects (of a king); प्रवर्ततां प्रकृतिहिताय पार्थिवः Ś.7.35; नृपतिः प्रकृतीरवेक्षितुम् R.8.18,1.

-3 The constituent ele- ments of the state (सप्ताङ्गानि), i. e. 1 the king; -2 the minister; -3 the allies; -4 treasure; -5 army; -6 ter- ritory; -7 fortresses &c.; and the corporations of citi- zens (which is sometimes added to the 7); स्वाम्यमात्य- सुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि च Ak.

-4 The various sovereigns to be considered in case of war; (for full explana- tion see Kull. on Ms.7.155 and 157).

-5 The eight primary elements out of which everything else is evolved according to the Sāṅkhyas; see Sāṅ. K.3.

-6 The five primary elements of creations (पञ्चमहाभूतानि) i. e. पृथ्वी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश; प्रकृतिं ते भजिष्यन्ति नष्टप्रकृतयो मयि Mb.5.73.17.

-Comp. -अमित्रः an ordinary foe; प्रकृत्यमित्रानुत्थाप्य Dk.2.4.

-ईशः a king or magistrate.

-कल्याण a. beautiful by nature.

-कृपण a. naturally slow or unable to discern; Me.5.

-गुणः one of the three constituent qualities of nature; see गुण.

-ज a. innate, inborn, natural.

- तरल a. fickle by nature, naturally inconsistent; प्रकृतितरले का नः पीडा गते हतजीविते Amaru.3.

-पाठः a list of verbal roots (धातुपाठ).

-पुरुषः a minister, a functionary (of the state); जानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः Me.6.

-2 a standard or model of a man.

-षौ nature and spirit.

-भाव a. natural, usual. (

-वः) natural or original state.

-भोजनम् usual food.

-मण्डलम् the whole ter- ritory of kingdom; अधिगतं विधिवद्यदपालयत् प्रकृतिमण्डलमात्म- कुलोचितम् R.9.2.

-लयः absorption into the Prakṛiti, dissolution of the universe.

-विकृतिः mutation of the original form.

-श्रैष्ठ्यम् superiority of origin; Ms. 1.3.

-सिद्ध a. inborn, innate, natural; सुजनबन्धुजने- ष्वसहिष्णुता प्रकृतिसिद्धमिदं हि दुरात्मनाम् Bh.2.52.

-सुभग a. naturally lovely or agreeable.

-स्थ a.

1 being in the natural state or condition, natural, genuine; दृष्ट्वा चाप्रकृतिस्थां ताम् Rām.7.58.17.

-2 inherent, innate, incidental to nature; रघुरप्यजयद् गुणत्रयं प्रकृतिस्थं समलोष्ट- काञ्चनः R.8.21.

-3 healthy, in good health.

-4 recovered.

-5 come to oneself.

-6 stripped of every- thing, bare.

भारत a. (

-ती f.) [भरतस्येदम्, भारतान् भरतवंश्यानधिकृत्य कृतो ग्रन्थः अण्] Belonging to or descended from Bharata.

-तः 1 A descendant of Bharata; (such as विदुर; सञ्जातहर्षो मुनिमाह भारतः Mb.3.2.8; also धृतराष्ट्र, अर्जुन in Bg.).

-2 An inhabitant of Bharatavarṣa or India.

-3 An actor,

-4 An epithet of the sun shining on the south of Meru.

-5 Fire.

-तम् 1 India, the country of Bharata; एतदूढगुरुभार भारतं वर्षमद्य मम वर्तते वशे Śi.14.5.

-2 N. of the most celebrated epic poem in Sanskrit which gives the history of the descendants of Bharata with innumerable episodes. (It is attributed to Vyāsa or कृष्णद्वैपायन, but the work, as we have it at present, is evidently the production of many hands); श्रवणाञ्जलिपुटपेयं विरचितवान् भारताख्यममृतं यः । तमहमरागमकृष्णं कृष्णद्वैपायनं वन्दे ॥ Ve.1.4; व्यासगिरां निर्यासं सारं विश्वस्य भारतं वन्दे । भूषणतयैव संज्ञां यदङ्कितां भारती वहति ॥ Āryā. S.31.

-3 The science of music and dramaturgy founded by Bharata.

-ती Speech, voice, words, eloquence; भारतीनिर्घोषः U.3; तमर्थमिव भारत्या सुतया योक्तुमर्हसि Ku.6.79; नवरसरुचिरां निर्मिति- मादधती भारती कवेर्जयति K. P.1.

-2 The goddess of speech, Sarasvatī; कीरानने स्फुरसि भारति का रतिस्ते Govindarāja.

-3 N. of a particular kind of style; भारती संस्कृतप्रायो वाग्व्यापारो नटाश्रयः S. D.285.

-4 A quail.

-5 The drama- tic art in general.

-6 The Sanskrit speech of an actor.

-7 One of the 1 orders (दशनाम) of Gosāvins, mendi- cants (Mar. दसनाम गोसावी).

-Comp. -आख्यानम्, -इतिहासः, -कथा the story of the Bhāratas (महाभारत).

-मण्डलम्, -वर्षम् India.

-सावित्री N. of a stotra; इमां भारतसावित्रीं प्रातरुत्थाय यः पठेत् Mb.18.5.64.

मारः [मृ-घञ्]

1 Killing, slaughter, slaying; अशेष- प्राणिनामासीदमारो दश वत्सरान् Rāj.T.5.64.

-2 An obstacle, hindrance, opposition.

-3 The god of love; श्यामात्मा कुटिलः करोतु कबरीभारोपि मारोद्यमम् Gīt.3; (where मार primarily means 'killing'); Nāg.1.1.

-4 Love, pas- sion.

-5 The thorn-apple (धत्तूर).

-6 An evil one, a destroyer; the tempter (according to Buddhists); सेर्ष्यं मारवधूभिरित्यभिहितो बोधौ जिनः पातु वः Nāg.1.1; Pt.5. 14.

-7 Death.

-Comp. -अङ्क a. 'marked by love', displaying signs of love; माराङ्के रतिकेलिसंकुलरणारम्भे Gīt.12.

-अभिभूः (भुः ?) an epithet of a Buddha.

-अरिः, रिपुः Śiva.

-आत्मक a. murderous; कथं मारात्मके त्वयि विश्वासः कर्तव्यः H.1.

-जातकः a cat.

-जित् m. an epithet of Śiva.

-2 of a Buddha.

यम a. [यम्-घञ्]

1 Twin, twinborn.

-2 Coupled.

-मः 1 Restraining, controlling, curbing; यमो राजा धार्मिकाणां मान्धातः परमेश्वरः Mb.12.91.42.

-2 Control, restraint.

-3 Self control.

-4 Any great moral or religious duty or observance (opp. नियम); तप्तं यमेन नियमेन तपो$मुनैव N.13.16; यमनियमकृशीकृतस्थिराङ्गः Ki.1. 1. (यम and नियम are thus distinguished:-- शरीरसाधनापेक्षं नित्यं यत् कर्म तद् यमः । नियमस्तु स यत् कर्म नित्यमागन्तुसाधनम् ॥ Ak.2.49; See Malli. on Śi.13.23 and Ki.1.1 also. The yamas are usually said to be ten, but, their names are given differently by different writers; e. g. ब्रह्मचर्यं दया क्षान्तिर्दानं सत्यमकल्कता । अहिंसा$स्तेयमाधुर्ये दमश्चेति यमाः स्मृताः ॥ Y.3.312; or आनृशंस्यं दया सत्यमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् । प्रीतिः प्रसादो माधुर्यं मार्दवं च यमा दश ॥ sometimes only five yamas are mentioned:-- अहिंसा सत्यवचनं ब्रह्मचर्यमकल्कता । अस्तेयमिति पञ्चैते यमाख्यानि व्रतानि च ॥).

-5 The first of the eight aṅgas. or means of attaining Yoga; the eight aṅgas are:-- यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयो$- ष्टाङ्गानि; Śāndilya Up.1.1.2.

-6 The god of death, death personified, regarded as a son of the sun; he presides over the पितृs and rules the spirits of the dead; दत्ताभये त्वयि यमादपि दण्डधारे U.2.11.

-7 A twin; धर्मात्मजं प्रति यमौ च (i. e. नकुलसहदेवौ) कथैव नास्ति Ve.2.25; यमयो- श्चैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता मता Ms.9.126.

-8 One of a pair or couple, a fellow.

-9 N. of Saturn.

-1 A crow.

-11 A symbolical expression for the number 'two'.

-12 Ved. A rein, bridle; पृष्ठे सदो नसोर्यमः Ṛv.5. 61.2.

-13 Ved. A driver, charioteer; अग्निं रथानां यमम् Ṛv.8.13.1.

-14 N. of a deity who chastises beings for their misdeeds; यमं कालं च मृत्युं च स्वर्गं संपूज्य चार्हतः Mb.12.2.3.

-मम् 1 A pair or couple.

-2 (In gram.) The twin letter of any consonant.

-3 Pitch of the voice.

-मी N. of the river Yamunā.

-मौ (m. du.)

1 Twins; कथं त्वमेतौ धृतिसंयमौ यमौ Ki.1. 36.

-2 N. of the Aśvins; यमौ यमोपमौ चैव ददौ दानान्यनेकशः Mb.14.61.38.

-3 Nakula and Sahadeva; भीमार्जुनयमा- श्चापि तद्युक्तं प्रतिपेदिरे Mb.3.6.14. ˚मैथुनौ twins of different sex.

-Comp. -अनुगः, -अनुचरः a servant or attendant of Yama.

-अनुजा N. of the river Yamunā मघोनि वर्षत्य- सकृद् यमानुजा Bhāg.1.3.51.

-अन्तकः an epithet of

1 Śiva.

-2 of Yama.

-अरिः, -घ्नः, -रिपुः &c. N. of Viṣṇu.

-ईशम् the Nakṣatra Bharaṇī.

-किङ्करः a messenger of death.

-कीटः 1 a wood-louse.

-2 an earth-worm.

-कीलः N. of Viṣṇu.

-कोटिः, -टी N. of a mythical town to the east of Laṅkā लङ्का कुमध्ये यमकोटिरस्याः Siddhāntaśiromaṇi.

-घण्टः N. of an astrological Yoga (this is inauspicious).

-जः a. twin-born, twin; यमजौ चापि भद्रं ते नैतदन्यत्र विद्यते Mb.3.14.19; भ्रातरौ आवां यमजौ U.6;4; also यमजात-जातक.

-दंष्ट्रा 'Yama's tooth', the jaws of death. (

-ष्ट्राः pl.) the last eight days of the month Aśvina and the whole of Kārtika (regarded as a period of general sickness).

-दिश् f. the south.

-दूतः, -दूतकः 1 a messenger of death.

-2 a crow.

-दूतिका tamarind.

-देवता the as- terism Bharaṇī.

-द्रुमः Bombax Heptaphyllum (Mar. सांवरी).

-द्वितीया the second day in the bright half of Kārtika when sisters entertain their brothers (Mar. भाऊबीज); cf. भ्रातृद्वितीया.

-धानी the abode of Yama; नरः संसारान्ते विशति यमधानीजवनिकाम् Bh.3.112.

-धारः a kind of double-edged weapon.

-पटः, -पट्टिका a piece of cloth on which Yama with his attendants and the punishments of hell are represented (Mar. यमपुरी); याव- देतद् गृहं प्रविश्य यमपटं दर्शयन्न् गीतानि गायामि Mu.1.18/19.

-पदम् a repeated word.

-पाशः the noose of Yama.

-पुरुषः Yama's servant or minister.

-प्रियः the fig tree.

-भगिनी N. of the river Yamunā.

-यातना the tortures inflicted by Yama upon sinners after death, (the word is sometimes used to denote horrible tortures', 'ex- treme pain').

-रथः a buffalo.

-राज् m. Yama, the god of death.

-वाहनः = यमरथः q. v.

-व्रतम् 1 an ob- servance or vow made to Yama.

-2 an impartial punishment (as given by Yama); यथा यमः प्रियद्वेष्यौ प्राप्ते काले नियच्छति । तथा राज्ञा नियन्तव्याः प्रजास्तद् हि यमव्रतम् ॥ Ms.9. 37.

-शासनः the lord Śiva; यशो यदीयं यमशासनालय-क्षमाधर- स्पर्धनमाचचार सः Rām. Ch.2.12; (यमशासनालयः = हिमा- लयः).

-श्रायम् the abode of Yama; यात यूयं यमश्रायं दिशं नायेन दक्षिणाम् Bk.7.36.

-सभा the tribunal of Yama.

-सूर्यम् a building with two halls, one facing the west and the other facing the north.

-स्वसृ f.

1 N. of the river Yamunā; क्षणमिव पुलिने यमस्वसुस्ताम् Bhāg.3.4.27.

-2 N. of Durgā.

यवः [यु-अच्]

1 Barley; यवाः प्रकीर्णा न भवन्ति शालयः Mk.4.17.

-2 A barley-corn or the weight of a barley- corn; Ms.8.134.

-3 A measure of length equal to 1/6 or 1/8 of an aṅgula.

-4 A mark on the fingers of the hand resembling a barley-corn and supposed according to its position to indicate wealth, progeny, good fortune &c.; समग्रयवमच्छिद्रं पाणिपादं च वर्णवत् Rām.6.48.13.

-5 The first half of a month; also याव.

-6 N. of a parti- cular astronomical Yoga.

-7 Speed, velocity; cf. जव.

-8 A double convex lens.

-9 N. of an island.

-Comp. -अङ्कुरः -प्ररोहः a shoot or blade of barley.

-अग्रजः 1 = यवक्षार.

-2 N. of a plant (यवानि).

-अन्नम् boiled barley.

-अम्लजम् sour barley-gruel.

-आग्रयणम् the first fruits of barley.

-क्षारः, -आह्वः, -अपत्यम्, -नालजः, -जः salt-petre, nitre, nitrate of potash; सौवर्चलं यवक्षारं सर्जिकां च हरीतकीम् Śiva B.3.17.

-क्षोदः, -चूर्णम्, -पिष्टम् barleymeal.

-तिक्ता N. of a plant (शङ्खिनी).

-द्वीपः the modern Jāvā island.

-नालः a kind of cereal plant and its grain (Mar. जोंधळा).

-फलः 1 a bamboo.

-2 spikenard.

-3 the Kuṭaja tree.

-4 the Plakṣa tree.

-5 an onion.

-मध्यः a kind of drum.

(-ध्यम्, -ध्यमम्) 1 a kind of चान्द्रायण or lunar penance; एतमेव विधिं कृत्स्नमाचरेद् यवमध्यमे । शुक्लपक्षादिनियतश्चरंश्चान्द्रायणं व्रतम् ॥ Ms.11.217.

-2 a measure of length.

-लासः saltpetre, nitre.

-शूकः, -शूकजः an alkaline salt prepared from the ashes of burnt barley-straw, nitre.

-सुरम् malt-liquor, beer.

श्रवणः णम् [शृणोत्यनेन श्रु-करणे ल्युट्]

1 The ear; ध्वनति मधुपसमूहे श्रवणमपिदधाति Gīt.5; श्रवणाञ्जलिपुटपेयं विरचितवान् भारताख्यममृतं यः Ve.1.4.

-2 The hypotenuse of a triangle.

-णः, -णा 1 N. of a lunar mansion containing three stars.

-णम् 1 The act of hearing; श्रवणसुभगम् Me.11.

-2 Study.

-3 Fame, glory.

-4 That which is heard or revealed, the Veda; इति श्रवणात् 'because of such a Vedic text'.

-5 Wealth.

-6 Flowing, oozing.

-7 (In phil.) The determining by means of the six signs the true doctrine of the Vedānta.

-Comp. -अधि- कारिन् m. a speaker, addresser.

-इन्द्रियम् the sense of hearing, the ear.

-उत्पलम् a lotus fastened in the ear.

-उदरम् the hollow of the outer ear.

-कातरता anxiety for bearing.

-गोचर a. within the range of hearing. (

-रः) ear-shot; as in श्रवणगोचरे तिष्ठ 'be within ear- shot'.

-पथः, -विषयः the reach or range of the ear; वृत्तान्तेन श्रवणविषयप्रापिणा R.14.87.

-परुष a.

1 hard to be listened to.

-2 hard to the ear.

-पालिः, -ली f. the tip of the ear.

-पाशः a beautiful ear.

-पुटकः the auditory passage.

-पूरकः an ear-ring or any such ornament.

-प्राधुणिकः coming to any one's ear.

-भृत a. spoken of.

-सुभग a. pleasing to the ear; वचस्तस्याकर्ण्य श्रवणसुभगं पण्डितपतेरधुन्वन् मूर्धानं नृपशुरथवायं पशुपतिः Jagan- nātha-pandita.