Перевод: со всех языков на английский

с английского на все языки

यथाभवनम्

  • 1 भवनम् _bhavanam

    भवनम् [भू-आधारे ल्युट्]
    1 Being, existence.
    -2 Produc- tion, birth.
    -3 An abode, residence, dwelling, mansion; अथवा भवनप्रत्ययात् प्रविष्टो$स्मि Mk.3; Me.34; Rām.7.11. 5.
    -4 A site, abode, receptacle; as in अविनयभवनम् Pt. 1.191.
    -5 A building.
    -6 A field; स शालिभवनं रम्यं सर्व- सस्यसमाचितम् Mb.5.84.15.
    -7 Nature.
    -8 Horoscope, natal star.
    -नः A dog.
    -Comp. -उदरम् the interior of a house.
    -द्वारम् a palace-gate.
    -पतिः, -स्वामिन् m. the lord of the house, a pater familias.

    Sanskrit-English dictionary > भवनम् _bhavanam

  • 2 अभिभवनम् _abhibhavanam

    अभिभवनम् Overpowering, overcoming, being sub- jected to or overpowered by; जरया चाभिभवनम् Ms.6.62.

    Sanskrit-English dictionary > अभिभवनम् _abhibhavanam

  • 3 यथाभवनम्


    yáthā-bhavanam
    ind. accñaccording to houses, house by house VarBṛS.

    Sanskrit-English dictionary > यथाभवनम्

  • 4 अन्तर् _antar

    अन्तर् ind. [अम्-अरन्-तुडागमश्च Uṇ.5.6, अमेस्तुट् च]
    1 (Used as a prefix to verbs and regarded as a preposition or गति) (a) In the middle, between; in, into, inside; ˚हन्, ˚धा, ˚गम्, ˚भू, ˚इ, ˚ली &c. (b) Under.
    -2 (Used adverbially) (a) Between, be- twixt, amongst, within; in the middle or interior, inside (opp. वहिः); अदह्यतान्तः R.2.32 burnt within himself, at heart; अन्तरेव विहरन् दिवानिशम् R.19.6 in the palace, in the harem; so ˚भिन्नं भ्रमति हृदयम् Māl. 5.2; अन्तर्विभेद Dk.13; यदन्तस्तन्न जिह्वायाम् Pt.4.88; अन्तर्यश्च मृग्यते V.1.1 internally, in the mind. (b) By way of seizing or holding; अन्तर्हत्वा गतः (हतं परिगृह्य).
    -3 (As a separable preposition) (a) In, into, between, in the middle, inside, within, (with loc.); निवसन्नन्तर्दारुणि लङ्घ्यो वह्निः Pt.1.31; अन्तरादित्ये Ch. Up., अन्तर्वेश्मनि Ms.7 223; Y.3.31; अप्स्वन्तरमृतमप्सु Rv.1. 23.19. अप्सु मे सोमो$ब्रवीदन्तर् विश्वानि भेषजा ibid. (b) Between (with acc.) Ved. अन्तर्मही बृहती रोदसीमे Rv. 7.87.2; अन्तर्देवान् मर्त्यांश्च 8.2.4; हिरण्मय्योर्ह कुश्योरन्तर- वहित आस Śat. Br. (c) In, into, inside, in the interior, in the midst (with gen.); प्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve. 3.7; अन्तःकञ्चुकिकञ्चुकस्य Ratn.2.3; बहिरन्तश्च भूतानाम् Bg.13.15; त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् Y.2.14; लघुवृत्तितया भिदां गतं बहिरन्तश्च नृपस्य मण्डलम् Ki.2.53; अन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम् Ak.; oft. in comp. at the end; कूपान्तः पतितः Pt.5; सभान्तः साक्षिणः प्राप्तान् Ms.8.79; दन्तान्तरधि- ष्ठितम् Ms.5.141 between the teeth; उत्पित्सवो$न्तर्नदभर्तुः Śi.3.77; also in compound with a following word; अहं सदा शरीरान्तर्वासिनी ते सरस्वती Ks.4.11.
    -4 It is fre- quently used as the first member of compounds in the sense of 'internally', 'inside', 'within', 'in the inte- rior', 'having in the interior', 'filled with', 'having concealed within', or in the sense of 'inward', 'internal', 'secret', 'hidden' &c., forming Adverbial, Bahuvrīhi or Tatpuruṣa compounds; कुन्दमन्तस्तुषारम् (Bah. comp.) Ś.5.19 filled with dew; ˚स्तोयम् (Bah. comp.) Me.66; अन्तर्गिरि (Adv. comp.) Ki.1.34; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः (Tat. comp.) U.3.31; so ˚कोपः, ˚कोणः, ˚आकूतम् &c.
    -5 It is also supposed to be a particle of assent (स्वीकारार्थक). (Note. In comp. the र् of अन्तर् is changed to a visarga before hard consonants, as अन्तः- करणम्, अन्तःस्थ &c.). [cf. L. inter; Zend antare; Goth. undar; Pers. andar; Gr. entos;].
    -Comp. -अंसः the breast (= अंतरा-अंस q. v.).
    -अग्निः inward fire, the fire which stimulates digestion; दीप्तान्तरग्निपरिशुद्धकोष्ठः Susr.
    -अंङ्ग a.
    1 inward, internal, comprehended, included (with abl.); त्रयमन्तरङ्ग पूर्वेभ्यः Pat Sūtra.
    -2 proximate, related to, essential to or referring to the essential part of the अङ्ग or base of a word (opp. बहिरङ्ग); धातूपसर्गयोः कार्यमन्तरङ्गम् P.VIII.3.74 Sk.
    -3 dear, most beloved (अत्यन्तप्रिय); स्वपिति सुखमिदा- नीमन्तरङ्गः कुरङ्गः Ś.4.v.l.
    (-अङ्गम्) 1 the inmost limb or organ, the heart, mind; सन्तुष्टान्तरङ्गः Dk.11; ˚वृत्ति 21; the interior.
    -2 an intimate friend, near or con- fidential person (forming, as it were, part of oneself); मदन्तरङ्गभूताम् Dk.81,93,11; राजान्तरङ्गभावेन 135; अन्तरङ्गेषु राज्यभारं समर्प्य*** 159.
    -3 an essential or indispensable part, as श्रवण, मनन & निदिध्यासन in realizing Brahman.
    -4 What is intimately connected or related; अन्तरङ्गबहिरङ्ग- योरन्तरङ्ग बलीयः ŚB. on MS.12.2.29.
    - अवयव an inner part; P.V.4.62.
    -आकाशः the ether or Brahman that resides in the heart of man (a term often occurring in the Upaniṣads).
    -आकूतम् secret or hidden intention.
    -आगमः an additional augment between two letters,
    -आगारम् the interior of a house; स्त्रीनक्तमन्तरा- गारबहिःशत्रुकृतांस्तथा Y.2.31.
    -आत्मन् m. (त्मा)
    1 the inmost spirit or soul, the soul or mind; also the internal feelings, the heart, अङ्गुष्ठमात्रपुरुषोन्तरात्मा Śvet.; नास्य प्रत्यक- रोद्वीर्यं विक्लवेनान्तरात्मना Rām.6.13.28. गतिमस्यान्तरात्मनः Ms.6.73; जीवसंज्ञोन्तरात्मान्यः सहजः सर्वदेहिनाम् 12.13; मद्- गतेनान्तरात्मना Bg.6.47 with the heart fixed on me; जातो ममायं विशदः प्रकामं...... अन्तरात्मा Ś.4.22, U.3.38, प्रायः सर्वो भवति करुणावृत्तिरार्द्रान्तरात्मा Me.95.
    -2 (In phil.) the inherent supreme spirit or soul (residing in the in- terior of man); अन्तरात्मासि देहिनाम् Ku.6.21.
    -आपणः a market in the heart (inside) of a town.
    -आय, -आल; See s. v.
    -आराम a. rejoicing in oneself, finding pleasure in his soul or heart; यो$न्तःसुखोन्तरारामस्तथान्तर्जर्यो- तिरेव सः Bg.5.24.
    -इन्द्रियम् an internal organ or sense.
    -उष्यम् Ved. a secret abode.
    -करणम् the internal organ; the heart, soul; the seat of thought and feeling, thinking faculty, mind, conscience; प्रमाणं ˚प्रवृत्तयः Ś.1.22; सबाह्य ˚णः अन्तरात्मा V.4 the soul in all its senses external and internal, the inner and outer man; दयार्द्रभावमाख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः R.2.11. According to the Vedānta अन्तःकरण is of four kinds: मनो बुद्धिरहङ्कार- श्चित्तं करणमान्तरम् । संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इमे ॥ अन्तःकरणं त्रिविधम् Sāṅkhya 33, i. e. बुद्धयहङ्कारमनांसि; सान्तःकरणा बुद्धिः 35, i. e. अहङ्कारमनःसहिता.
    -कल्पः a certain number of years (with Buddhists).
    -कुटिल a. inwardly crooked (fig. also); fraudulent. (
    -लः) a conch-shell.
    -कृ(क्रि)मिः a disease of worms in the body.
    -कोटरपुष्पी = अण्ड- कोटरपुष्पी.
    -कोपः 1 internal disturbance; H.3.
    -2 inward wrath, secret anger.
    -कोशम् the interior of a store- room.
    -गङ्गा the secret or hidden Ganges (supposed to communicate uuderground with a secret stream in Mysore).
    -गडु a. [अन्तर्मध्ये गडुरिव] useless, unprofitable, unnecessary, unavailing; किमनेनान्तर्गडुना Sar. S. (ग्रीवाप्रदेश- जातस्य गलमांसपिण्डस्य गडोर्यथा निरर्थकत्वं तद्वत्).
    -गम् -गत &c. See under अंतर्गम्.
    -गर्भ a.
    1 bearing young, pregnant.
    -2 having a गर्भ or inside; so ˚गर्भिन्.
    -गिरम् -रि ind. in mountains. अध्यास्तेन्तर्गिरं यस्मात् करतन्नावैति कारणम् Bk.5.87.
    -गुडवलयः the sphincter muscle.
    -गूढ a. conceal- ed inside, being inward; ˚घनव्यथः U.3.1; R.19.57; ˚विषः with poison concealed in the heart.
    -गृहम्, -गेहम्, -भवनम् [अन्तःस्थं गृहम् &c.]
    1 the inner apartment of a house, the interior of a house.
    -2 N. of a holy place in Benares; पञ्चक्रोश्यां कृतं पापमन्तर्गेहे विनश्यति.
    -घणः -णम् [अन्तर्हन्यते क्रोडीभवत्यस्मिन्, निपातः] the open space before the house between the entrance-door and the house (= porch or court); तस्मिन्नन्तर्घणे पश्यन् प्रघाणे सौधसद्मनः Bk.7.62 द्वारमतिक्रम्य यः सावकाशप्रदेशः सो$न्तर्घणः). (
    -नः -णः) N. of a country of Bāhīka (or Bālhīka) (P.III.3.78 बाहीकग्रामविशेषस्य संज्ञेयम् Sk.).
    -घातः striking in the middle Kāsi. on P.III.3.78.
    -चर a. pervading the body. internally situated, internal, inward अन्तश्चराणां मरुतां निरोधात् Ku.3.48; U.7.
    -ज a. born or bred in the interior (as a worm &c.).
    -जठरम् the stomach. (ind.) in the stomach.
    -जम्भः the inner part of the jaws (खादनस्थानं जम्भः, दन्तपङ्क्त्यो- रन्तरालम्).
    -जात a. inborn, innate.
    -जानु ind. between the knees.
    -जानुशयः One sleeping with hands between the knees; अन्तर्जानुशयो यस्तु भुञ्जते सक्तभाजनः Mb.3.2.75.
    -ज्ञानम् inward or secret knowledge.
    -ज्योतिस् a. enlightened inwardly, with an enlightened soul. यो$न्तःसुखो$न्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः Bg.5.24. (
    -स् n.) the inward light, light of Brahman.
    -ज्वलनम् inflammation. (
    -नः) inward heat or fire; mental anxiety.
    -ताप a. burning inwardly (
    -पः) internal fever or heat Ś.3.13.
    -दधनम् [अन्तर्दध्यते आधीयते मादकतानेन] distillation of spirituous liquor, or a substance used to produce fermentation.
    -दशा a term in astrology, the time when a particular planet exercises its influence over man's destiny (ज्योतिषोक्तः महादशान्तर्गतो ग्रहाणां स्वाधिपत्यकालभेदः).
    -दशाहम् an interval of 1 days; ˚हात् before 1 days. Ms.8.222; ˚हे 5.79.
    -दहनम् -दाहः 1 inward heat; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः U.3.31; ˚हेन दहनः सन्तापयति राघवम् Rām.
    -2 inflammation.
    -दुःख a. sad or afflicted at heart;
    -दुष्ट a. internally bad, wicked or base at heart.
    -दृष्टिः f. examining one's own soul, insight into oneself.
    -देशः an intermediate region of the compass.
    -द्वारम् private or secret door within the house (प्रकोष्ठद्वारम्).
    -धा-धि, -हित &c. See. s. v.
    -नगरम् the palace of a king (being inside the town); cf. ˚पुरम्; दशाननान्तर्नगरं ददर्श Rām.
    -निवेशनम् inner part of the house; यथा चारोपितो वृक्षो जातश्चान्तर्निवेशने Rām.6.128.6.
    -निहित a. being concealed within; अङ्गैरन्तर्निहितवचनैः सूचितः सम्यगर्थः M.2.8.
    -निष्ठ a. engaged in internal meditation.
    -पटः, -टम् a screen of cloth held between two persons who are to be united (as a bride and bridegroom, or pupil and preceptor) until the acctual time of union arrives.
    -पथ a. Ved. being on the way.
    -पदम् ind. in the interior of an inflected word.
    -पदवी = सुषुम्णामध्यगतः पन्थाः
    -पिरधानम् the innermost garment.
    -पर्शव्य a. being between the ribs (as flesh).
    -पवित्रः the Soma when in the straining vessel.
    -पशुः [अन्तर्गाममध्ये पशवो यत्र] the time when the cattle are in the village or stables (from sunset to sunrise); अन्तःपशौ पशुकामस्य सायं प्रातः Kāty; (सायं पशुषु ग्राममध्ये आगतेषु प्रातश्च ग्रामादनिःसृतेषु com.).
    -पातः, पात्यः 1 insertion of a letter (in Gram.).
    -2 a post fixed in the middle of the sacrificial ground (used in ritual works); अन्तःपूर्वेण यूपं परीत्यान्तःपात्यदेशे स्थापयति Kāty.
    -पातित, -पातिन् a.
    1 inserted.
    -2 included or comprised in; falling within; दण्डकारण्य˚ ति आश्रमपदम् K.2.
    -पात्रम् Ved. interior of a vessel.
    -पालः one who watches over the inner apartments of a palace.
    -पुरम् [अन्तः अभ्यन्तरं पुरं गृहम्, or पुरस्यान्तःस्थितम्]
    1 inner apartment of a palace (set apart for women); female or women's apartments, seraglio, harem (so called from their being situated in the heart of the town, for purposes of safety); व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्ने भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् Ms.7.216,221,224; कन्यान्तःपुरे कश्चित्प्रविशति Pt.1.
    -2 inmates of the female apartments, a queen or queens, the ladies taken collectively; अन्तःपुराणि सर्वाणि रुदमानानि सत्वरम् Rām.6.111.111. ˚विरहपर्युत्सुकस्य राजर्षेः Ś.3; K.58; ततो राजा सान्तःपुरः स्वगृह- मानीयाभ्यर्चितः Pt.1; कस्यचिद्राज्ञो$न्तःपुरं जलक्रीडां कुरुते ibid. ˚प्रचारः gossip of the harem Ms.7.153; ˚समागतः Ś.4; also in pl.; कदाचिदस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरेभ्यः कथयेत् Ś.2.; न ददाति वाचमुचितामन्तःपुरेभ्यो यदा Ś.6.5. ˚जन women of the palace; inmates of the female apartments; ˚चर,
    -अध्यक्षः-रक्षकः, -वर्ती guardian or superintendent of the harem, chamber- lain; वृद्धः कुलोद्रतः शक्तः पितृपैतामहः शुचिः । राज्ञामन्तःपुरा- ध्यक्षो विनीतश्च तथेष्यते ॥ (of these five sorts are mentioned:- वामनक, जघन्य, कुब्ज, मण्डलक and सामिन् see Bṛi. S.) ˚सहायः one belonging to the harem.
    -पुरिकः [अन्तःपुरे नियुक्तः, ठक्] a chamberlain = ˚चर. (
    -कः, -का) a woman in the harem; अस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरिके(का) भ्यो निवेदय Chaṇḍ. K.
    -पुष्पम् [कर्म.] the menstrual matter of women, before it re- gularly begins to flow every month; वर्षद्वादशकादूर्ध्वं यदि पुष्पं बहिर्न हि । अन्तःपुष्पं भवत्येव पनसोदुम्बरादिवत् Kāśyapa; ˚ष्पम् is therefore the age between 12 and the menstruation period.
    -पूय a. ulcerous.
    -पेयम् Ved. drinking up.
    -प्रकृतिः f.
    1 the internal nature or constitution of man.
    -2 the ministry or body of ministers of a king.
    -3 heart or soul. ˚प्रकोपः internal dissensions or disaffection; अणुरप्युपहन्ति विग्रहः प्रभुमन्तःप्रकृतिप्रकोपजः Ki.2.51.
    -प्रको- पनम् sowing internal dissensions, causing internal revolts; अन्तःप्रकोपनं कार्यमभियोक्तुः स्थिरात्मनः H.3.93.
    -प्रज्ञ a. knowing oneself, with an enlightened soul.
    -प्रतिष्ठानम् residence in the interior.
    -बाष्प a.
    1 with suppressed tears; अन्तर्बाष्पश्चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ Me.3.
    -2 with tears gushing up inside, bedimmed with tears; कोपात्˚ ष्पे स्मरयति मां लोचने तस्याः V.4.15. (
    -ष्पः) suppressed tears, inward tears; निगृह्य ˚ष्पम् Bh.3.6; Māl.5.
    -भावः, भावना see under अन्तर्भू separately.
    -भिन्न a. split or broken inside, perforated, bored (said of a pearl) Pt.4 (also torn by dissensions).
    -भूमिः f. interior of the earth.
    -भेदः discord, internal dissensions; ˚जर्जरं राजकुलम् Mk.4 torn by internal dissensions; अन्तर्भेदाकुलं गेहं न चिराद्विनशिष्यति 'a house divided against itself cannot stand long.'
    -भौम a. subterranean, underground.
    -मदावस्थ a. having the rutting state concealed within; आसीदनाविष्कृतदानराजि- रन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः R.2.7.
    -मनस् a.
    1 sad, disconso- late, dejected, distracted.
    -2 one who has concentrated and turned his mind inward, lost in abstract meditation.
    -मुख a. (
    -खी f.)
    1 going into the mouth, pointing or turned inward; प्रचण्डपरिपिण्डितः स्तिमितवृत्तिरन्तर्मुखः Mv. 5.26.
    -2 having an inward entrance of opening (बाह्यवस्तुपरिहारेण परमात्मविषयकतया प्रवेशयुक्तं चित्तादि).
    -3 an epithet of the soul called प्राज्ञ, when it is enjoying the sweet bliss of sleep (आनन्दभुक् चेतोमुखः प्राज्ञः इति श्रुतेः).
    -4 Spiritual minded, looking inwardly into the soul; 'अन्तर्मुखाः सततमात्मविदो महान्तः' Viś. Guṇā.139. (
    -खम्) a sort of surgical scissors (having an opening inside), one of the 2 instruments mentioned by Suśruta in chapter 8 of Sūtrasthāna.
    -मातृका [अन्तःस्थाः ष़ट्चक्रस्थाः मातृकाः अकारादिवर्णाः] a name given in the Tantras for the letters of the alphabet assigned to the six lotuses (पद्म) of the body; ˚न्यासः a term used in Tantra literature for the mental assignment of the seve- ral letters of the alphabet to the different parts of the body.
    -मुद्र a. sealed inside; N. of a form of devotion.
    -मृत a. still-born.
    -यागः mental sacrifice or worship, a mode of worship referred to in the Tantras.
    -यामः 1 suppression of the breath and voice.
    -2 ˚पात्रम्, a sacrificial vessel (ग्रहरूपं सामापराख्यं यज्ञियपात्रम्); according to others, a Soma libation made during the suppression of breath and voice; सुहवा सूर्यायान्तर्याममनु- मन्त्रयेत् Ait. Br.
    -यामिन् m.
    1 regulating the soul or internal feelings, soul; Providence, Supreme Spirit as guiding and regulating mankind. Brahman; (according to the Bṛi. Ār. Up. अन्तर्यामिन 'the internal check' is the Supreme Being and not the individual soul; who standing in the earth is other than the earth, whom the earth knows not, whose body the earth is, who internally restrains and governs the earth; the same is thy soul (and mine, the internal check अन्तर्यामिन्, &c. &c.); अन्तराविश्य भूतानि यो बिभर्त्यात्मकेतुभिः । अन्तर्या- मीश्वरः साक्षाद्भवेत् &c.
    -2 wind; ˚ब्राह्मणम् N. of a Brāhmaṇa included in the Bṛi. Ār. Up.
    -योगः deep meditation, abstraction
    -लम्ब a. acute-angular. (
    -बः) an acute-angled triangle (opp. बहिर्लम्ब) (the perpendicular from the vertex or लम्ब falling within अन्तर् the triangle).
    -लीन a.
    1 latent, hidden, concealed inside; ˚नस्य दुःखाग्नेः U.3.9; ˚भुजङ्गमम् Pt.1.
    -2 inherent.
    -लोम a. (P.V.4.117) covered with hair on the inside; (
    -मम्) [अन्तर्गतमाज्छाद्यं लोम अच्] the hair to be covered.
    -वंशः = ˚पुरम् q. v.
    -वंशिकः, -वासिकः [अन्तर्वंशे वासे नियुक्तः ठक्] a superintendent of the women's apartment.; Pt.3, K.93. Ak.2.8.8.
    -वण (वन) a. situated in a forest; ˚णो देशः P.VI.2.179 Sk. (
    -णम्) ind. within a forest. P.VIII.4.5.
    -वत् a. being in the interior; having something in the interior.
    -वती (वत्नी) Ved. [अन्तरस्त्यस्यां गर्भः] a pregnant woman; अन्तर्वत्नी प्रजावती R.15.13.
    -वमिः [अन्तः स्थित एव उद्गारशब्दं कारयति, वम्-इन्] indigestion, flatulence; belching.
    -वर्तिन्, -वासिन् a. being or dwelling inside, included or comprised in
    -वसुः N. of a Soma sacrifice (for राज्यकाम and पशुकाम).
    -वस्त्रम्, -वासस् n. an under- garment; गृहीत्वा तत्र तस्यान्तर्वस्त्राण्याभरणानि च । चेलखण्डं तमेकं च दत्वान्तर्वाससः कृते ॥. Ks.4.52.
    -वा a. [अन्तः अन्तरङ्गभावं अन्तःकरणं वा वाति गच्छति स्निग्धत्वेन, वा-विच् Tv.] forming part of oneself such as children, cattle &c. ˚वत् a. (अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः) having progeny, cattle &c; अन्तर्वावत्क्षयं दधे Rv.1.4.7; abounding with precious things inside. -adv. inwardly.
    -वाणि a. [अन्तःस्थिता शास्त्रवाक्यात्मिका वाणी यस्य] skilled or versed in scriptures, very learned (शास्त्रविद्).
    -विगाहः, -हनम् entering within, penetration.
    -विद्वस् a. Ved. (
    विदुषी f.) knowing correctly or exactly (knowing the paths between heaven and earth) Rv.1.72.7.
    -वेगः inward uneasiness or anxiety, inward fever.
    -वेदि a. pertaining to the inside of the sacrificial ground. -adv. within this ground. (
    -दिः -दी f.) [अन्तर्गता वेदिर्यत्र देशे] the tract of land (the Doab) between the rivers Gaṅgā and Yamunā, regarded as a sacred region and the principal seat of Āryan Brāhmaṇas; cf. एते भगवत्यौ भूमिदेवानां मूलमायतनमन्तर्वेदिपूर्वेण कलिन्दकन्यामन्दाकिन्यौ संगच्छेते A.R.7; it is supposed to have extended from Prayāga to Haradvāra and is also known by the names of शशस्थली and ब्रह्मावर्त. -m. (pl.) inhabitants of this land.
    -वेश्मन् n. the inner apartments, interior of a house.
    -वेश्मिकः n. a chamberlain.
    -वैशिकः Officer in charge of the harem. समुद्रमुपकरणमन्तर्वैशिकहस्तादादाय परिचरेयुः Kau. A.1.21.
    -शरः internal arrow or disease.
    -शरीरम् internal and spiritual part of man; the interior of the body.
    -शल्य a. having in the interior an arrow, pin or any such extraneous matter; rankling inside.
    -शीला N. of a river rising from the Vindhya mountain.
    -श्लेषः, -श्लेषणम् Ved. internal support (scaffolding &c.) एतानि ह वै वेदानामन्तः- श्लेषणानि यदेता व्याहृतयः Ait. Br.
    -संज्ञ a. inwardly con- scious (said of trees &c.); ˚ज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः Ms.1.49.
    -सत्त्व a. having inward strength &c. (˚
    त्त्वा)
    1 a pregnant woman.
    -2 the marking nut.
    -सन्तापः internal pain, sorrow, regret.
    - सरल a. upright at heart, or having Sarala trees inside; K.51.
    -सलिल a. with water (flowing) underground; नदीमिवान्तःसलिलां सरस्वतीम् R.3.9.
    -सार a. having inward strength and vigour, full of strong inside; powerful, strong, heavy or ponderous; ˚रैर्मन्त्रिभिर्घार्यते राज्यं सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् Pt.1. 126; साराणि इन्धनानि Dk.132; ˚रं घन तुलयितुं नानिलः शक्ष्यति त्वाम् Me.2. (
    -रः) internal treasure or store, inner store or contents; वमन्त्युच्चैरन्तःसारम् H.2.13 internal matter or essence (and pus).
    -सुख a. whose delight is in self, inwardly happy यो$न्तःसुखो$न्तरारामः Bg. 5.24
    -सेनम् ind. into the midst of armies.
    -स्थ a. (also written अन्तःस्थ) being between or in the midst. (
    -स्थः, -स्था) a term applied to the semivowels, य्, र्, ल्, व् as standing between vowels and consonants and being formed by a slight contact of the vocal organs (ईषत्स्पृष्टं अन्तस्थानाम्); or they are so called be- cause they stand between स्पर्श (क-म) letters and ऊष्मन् (श, ष, स, ह).
    -स्था 1 a deity of the vital organs.
    -2 N. of one of the Ṛigveda hymns. ˚मुद्गरः the malleus of the ear.
    -स्वेदः [अन्तः स्वेदो मदजलस्यन्दनं यस्य] an elephant (in rut).
    -हणनम् striking in the middle.
    -हननम् N. of a country बाहीक P.VIII.4.24 Sk.
    -हस्तम् ind. in the hand, within reach of the hand.
    -हस्तीन a. being in the hand or within reach of the hand.
    -हासः laughing inwardly (in the sleeves), a secret or suppressed laugh; सान्तर्हासं कथितम् Me.113 with a suppressed laugh, with a gentle smile.
    -हृदयम् the interior of the heart.

    Sanskrit-English dictionary > अन्तर् _antar

  • 5 अमृत _amṛta

    अमृत a.
    1 Not dead; अमृते जारजः कुण्डः Ak.
    -2 Im- mortal; अपाम सोममृता अभूम Rv.8.48.3; U.1.1. ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च Bg.14.27.
    -3 Imperishable, Indestructible, eternal.
    -4 Causing immortality.
    -5 Beautiful, agreeable, desired. पाञ्चजन्याभिषिक्तश्च राजा$- मृतमुखो$भवत् Mb.12.4.17.
    -तः 1 A god, an immortal, deity. आरुरोह यथा देवः सोमो$मृतमयं रथम् Mb.12.37.44.
    -2 N. of Dhanvantari, physician of the gods; also N. of Indra, of the sun, of Prajāpati, of the soul, Viṣṇu and Śiva.
    -3 N. of a plant (वनमुद्ग, Mar. मटकी)
    -4 N. of the root of a plant (वाराहीकन्द, Mar. डुकरकंद).
    -ता 1 Spirituous liquor.
    -2 N. of various plants; e. g. आमलकी, हरीतकी, गुडूची, मागधी, तुलसी, इन्द्रवारुणी, ज्योतिष्मती, गोरक्षदुग्धा, अतिविषा, रक्तत्रिवृत्, दूर्वा, स्थूलमांसहरीतकी.
    -3 N. of one of the Nāḍīs in the body; नाडीनामुदयक्रमेण जगतः पञ्चामृताकर्षणात् Māl.5.2.
    -5 One of the rays of the sun; सौरीभिरिव नाडीभिरमृताख्याभिरम्मयः R.1.58.
    -तम् 1 (a) Immortality, imperishable state; न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि Rv.1.129.2; Ms.22.85. (b) Final beatitude, absolution; तपसा किल्विषं हन्ति विद्ययामृतमश्रुते Ms.12.14; स श्रिये चामृताय चAk.
    -2 The collective body of immortals.
    -3 (a) The world of immortality, Paradise, Heaven; the power of eternity, immortal light, eternity.
    -4 Nectar of immortality, ambrosia, beverage of the gods (opp. विष) supposed to be churned out of the ocean; देवासुरैरमृतमम्बुनिधिर्ममन्थे Ki.5.3; विषादप्यमृतं ग्राह्यम् Ms.2.239; विषमप्यमृतं क्वचिद्भवेदमृतं वा विषमीश्वरेच्छया R.8.46; oft. used in combination with words like वाच्, वचनम्, वाणी &c; कुमारजन्मामृतसंमिताक्षरम् R.3.16; आप्यायितो$सौ वचनामृतेन Mb.; अमृतं शिशिरे वह्निरमृतं क्षीरभोजनम् Pt.1.128 the height of pleasure or gratification.
    -5 The Soma juice.
    -6 Antidote against poison.
    -7 The residue or leavings of a sacrifice (यज्ञशेष); विघसाशी भवेन्नित्यं नित्यं वा$मृतभोजनः Ms.3.285.
    -8 Unsolicited alms, alms got without solicitation; मृतं स्याद्याचितं भैक्षम- मृतं स्यादयाचितम् Ms.4.4-5.
    -9 Water; मथितामृतफेनाभमरजो- वस्त्रमुत्तमम् Rām.5.18.24. अमृताध्मातजीमूत U.6.21; अमृता- दुन्मथ्यमानात् K.136; cf. also the formulas अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा and अमृतापिधानमसि स्वाहा; Mahānār. Up.7 and 1; repeated by Brāhmaṇas at the time of sipping water before the commencement and at the end of meals.
    -1 A drug.
    -11 Clarified butter; अमृतं नाम यत् सन्तो मन्त्रजिह्वेषु जुह्वति Śi.2.17.
    -12 Milk; अमृतं च सुधा चैव सुधा चैवामृतं तथा Mb.13.67.12.
    -13 Food in general.
    -14 Boiled rice.
    -15 Anything sweet, anything lovely or charming; a sweetmeat. यथामृतघटं दंशा मकरा इव चार्णवम् Rām.7.7.3.
    -16 Pro- perty.
    -17 Gold.
    -18 Quicksilver.
    -19 Poison.
    -2 The poison called वत्सनाभ.
    -21 The Supreme Spirit (ब्रह्मन्).
    -22 N. of sacred place.
    -23 N. of particular conjunc- tions of Nakṣatras (lunar asterisms) with week days (वारनक्षत्रयोग) or of lunar days with week days (तिथि- वारयोग).
    -24 The number four.
    -25 splendour, light. [cf. Gr. ambrotos, ambrosia; L. immortalis]. cf. अमृतं वारि सुरयोर्निर्वाणे चातिसुन्दरे । अयाचिते यज्ञशेषे पुंसि धन्वन्तरे$पि च । पीयूषे च धृते दीप्तावाचार्ये विबुधे$पि च । हरीतक्यामाम- लक्यां गलूच्यामपि तत्स्त्रियाम् । Nm.
    -Comp. -अंशुः, -करः, -दीधितिः, -द्युतिः, -रश्मिः &c. epithets of the moon; अमृतदीधितिरेष विदर्भजे N.4.14; अमृतांशूद्भव born from the moon; from whom was born the moon, N. of Viṣṇu.
    -अंशुकः An interior variety of gems having white rays, Kau. A.2.11.
    -अक्षर a. immortal and imperishable; क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः Śvet. Up.
    -अग्रभूः N. of the horse of Indra (उच्चैःश्रवस्); अमृताग्रभुवः पुरेव पुच्छम् Śi. 2.43.
    -अन्धस्, -अशनः, -आशिन् m. 'one whose food is nectar'; a god, an immortal.
    -अपिधानम् Water sipped after eating nectar-like food so as to overlay it like a cover.
    -असु a. whose soul is immortal; अमृतासुर्वर्धमानः सुजन्मा Av.5.1.1.
    -आशः 1 N. of Viṣṇu.
    -2 a god; इदं कार्यममृताशाः शृणोमि Mb.12.299.7.
    -आसङ्गः a sort of collyrium.
    -आहरणः N. of Garuḍa who once stole Amṛita.
    -इष्टका a kind of sacrificial brick shaped like the golden head of men, beasts &c. (पशुशीर्षाणि).
    -ईशः, ईश्वरः N. of Śiva.
    -उत्पन्ना a fly.
    (-न्नम्), -उद्भवम् 1 A kind of collyrium (खर्परीतुत्थम्).
    -2 Potassium permanganate
    -उपस्तरणम् Water sipped as a substratum for the nectar-like food. (
    -वः) N. of the Bilva tree.
    -ओदनः Name of a son of Siṁhahanu, and uncle of Śākyamuni.
    -करः, -किरणः 'nectar-rayed', the moon.
    -कुण्डम् a vessel containing nectar.
    -क्षारम् sal ammoniac. (Mar. नवसागर).
    -गतिः N. of a metre consisting of 4 syllables.
    -गर्भ a. filled with water or nectar; ambrosial.
    (-र्भः) 1 the indivi- dual soul.
    -2 the Supreme Soul.
    -3 child of immorta- lity (said of sleep); देवानाममृतगर्भो$सि स्वप्न Av.6.46.1.
    -चितिः f. an arrangement or accumulation of sacrifi- cial bricks conferring immortality.
    -ज a. produced by or from nectar. (
    -जः) a sort of plant, Yellow Myro- balan (Mar. हिरडा).
    -जटा N. of a plant (जटामासी).
    -तरङ्गिणी moonlight.
    -तिलका N. of a metre of 4 lines, also called त्वरितगति.
    -द्रव a. shedding nectar. (
    -वः) flow of nectar.
    -धार a. shedding nectar. (
    -रा)
    1 N. of a metre.
    -2 flow of nectar.
    -नन्दनः A pavilion with 58 pillars (Matsya P.27.8.).
    -नादोपनिषद् f. 'The sound of immortality', Name of an Upaniṣad.
    -पः 1 a drinker of nectar' a god or deity.
    -2 N. of Viṣṇu.
    -3 one who drinks wine; ध्रुवममृतपनामवाञ्छयासावधरममुं मधुपस्तवा- जिहीते Śi.7.42. (where अ˚ has sense
    1 also).
    -पक्षः 1 having golden or immortal wings, a sort of hawk.
    -2 the immortal or golden wings of sacrificial fire.
    -3 fire itself.
    -फलः N. of two trees पटोल and पारावत.
    (-ला) 1 a bunch of grapes, vine plant, a grape (द्राक्षा)
    -2 = आमलकी. (
    -लम्) a sort of fruit (रुचिफल) found in the country of the Mudgalas according to Bhāva P.
    -बन्धुः Ved.
    1 a god or deity in general.
    -2 a horse or the moon.
    -3 A friend or keeper of immortality; तां देवा अन्वजायन्त भद्रा अमृतबन्धवः Rv.1.72.5.
    -बिन्दू- पनिषद् f. 'drop of nectar',:N. of an Upaniṣad of the Atharvaveda.
    -भल्लातकी a sort of medicinal prepara- tion of ghee mentioned by Chakradatta.
    -भवनम् N. of a monastery (built by Amṛitaprabha); Raj. T.
    -भुज् m. an immortal, a god, deity; one who tastes the sacrificial residues.
    -भू a. free from birth and death.
    -मति = ˚गति q. v.
    -मन्थनम् 1 churning (of the ocean) for nectar.
    -2 N. of the chapters 17 to 19 of Mb.1.
    -मालिनी N. of Durgā.
    -मूर्तिः The moon; आप्याययत्यसौ लोकं वदनामृतमूर्तिना Bhāg.4.16.9.
    -योगः see under अमृत.
    -रसः 1 nectar, ambrosia; काव्यामृतरसास्वादः H.1; विविधकाव्यामृतरसान् पिवामः Bh.3.4.
    -2 the Supreme Spirit.
    (-सा) 1 dark-coloured grapes.
    -2 a sort of cake (Mar. अनर्सा).
    -लता, -लतिका a nectar-giving creeping plant (गुडूची).
    -वाक a. producing nectar like sweet words.
    -संयावम् a sort of dish mentioned in Bhāva P.
    -सार a. ambrosial; ˚राणि प्रज्ञानानि U.7.
    (-रः) 1 clarified butter.
    -2 a sort of अयःपाक. ˚जः raw sugar, molasses (गुड).
    -सूः, -सूतिः 1 the moon (distilling nectar).
    -2 mother of the gods.
    -सोदरः 1 'brother of nectar', the horse called उच्चैःश्रवस्.
    -2 a horse in general.
    -स्रवः flow of nectar. (
    -वा) N. of a plant and tree (रुदन्ती-रुद्रवन्ती; Mar. रानहरभरा).
    -स्त्रुत् a. shedding or distilling nectar; स्वरेण तस्याममृतस्रुतेव Ku.1.45.

    Sanskrit-English dictionary > अमृत _amṛta

  • 6 उपचयः _upacayḥ

    उपचयः 1 Accumulation, addition, accession; येन मूर्तीनामुपचयापचयाश्च लक्ष्यन्ते तं कालमाहुः Mbh. on II.2.5.
    -2 Increase, growth, excess; बल˚ K.15; स्वशक्त्युपचये Śi.2.57; अम्भसामुपचयाय 9.32; भाग्य˚ Ratn.1.6 dawn of good fortune; so ज्ञान˚, मांस˚.
    -3 Quantity, heap.
    -4 Prosperity, elevation, rise. शिवस्योपचयं वीक्ष्य तथापचय- मात्मनः । Śiva B.25.32.
    -5 The third, sixth, tenth and eleventh house or position from the first of a zodiacal sign (or a lagna q. v.).
    -Comp. -अपचय (du.) rise and fall, prosperity and decay.
    -भवनम् a species of the Daṇḍaka metre.

    Sanskrit-English dictionary > उपचयः _upacayḥ

  • 7 गर्भः _garbhḥ

    गर्भः [गॄ-भन् Uṇ.3.152]
    1 The womb, the belly; गर्भेषु वसतिः Pt.1; पुनर्गर्भे च संभवम् Ms.6.63.
    -2 A fœtus, embryo; act of conception, pregnancy; conception; नरपतिकुलभूत्यै गर्भमाधत्त राज्ञी P.2.75; गर्भो$भवद्भूधरराज- पत्न्याः Ku.1.19; गर्भं वहति Pt.1.3 bears a child in the womb.
    -3 The time of conception; गर्भाष्टमे$ब्दे कुर्वित ब्राह्मणस्योपनायनम् Ms.2.36.
    -4 The child (in the womb); Ś.6; ततः कुमारं सुरगर्भकल्पम् Bu. Ch.2.19; cf. 'गर्भो भ्रूणे$- र्भके कुक्षौ' Medinī.
    -5 A child, brood or offspring of birds.
    -6 The inside, middle, or interior of anything (in comp. in this sense and translated by 'full of', 'filled with', 'containing' &c); हिमगर्भैर्मयूखैः Ś.3.4; शुक˚ कोटर 1.14;7.7; ˚पत्रम् U.3.5. inwardly situated; अग्निगर्भां शमीमिव Ś.4.4; R.3.9;5.17;9.55; Śi.9.62; Māl.3.12; Mu.1.12.
    -7 The offspring of the sky, i. e. the vapours and fogs drawn upwards by the rays of the sun during 8 months and sent down again in the rainy season; cf. Ms.9.35; नवमासधृतं गर्भं भास्करस्य गभस्तिभिः Rām.4.28.3.
    -8 An inner apartment, a lying-in-chamber.
    -9 Any interior chamber.
    -1 A hole.
    -11 Fire.
    -12 Food.
    -13 The rough coat of the jack-fruit (पनसकण्टक).
    -14 the bed of a river, especially of the Ganges on the fourteenth day of the dark half of Bhādrapada or in the very height of the rains when the river is fullest.
    -15 The fruit (of plants).
    -16 Joining, union.
    -17 The calyx of the lotus.
    -18 (In dramas) One of the Sandhis q. v.
    -Comp. -अङ्कः (also गर्भे$ङ्कः) an interlude during an act, as the scene of the birth of Kuśa and Lava in U.7, or the सीतास्वयंवर in Bālarāmāyaṇa. The S. D. thus defines it:-- अङ्कोदर- प्रविष्टो यो रङ्गद्वारामुखादिमान् । अङ्को$परः स गर्भाङ्कः सबीजः फलवानपि ॥ 279.
    -अवक्रान्तिः f. descent of the soul into the womb.
    -अवटः see गर्भभाजनम्.
    -अष्टमः 1 the eighth month from conception.
    -2 the eighth year from conception.
    -अस्पन्दनम् non-quickening of the fœtus.
    -आगारम् 1 uterus.
    -2 an inner and private room, the female apartments.
    -3 a lying-in-chamber.
    -4 the body or sanctuary of a temple, the chamber where the image of a deity is placed; एकैव देवं द्रष्टुं च गर्भागारमथाविशत् Ks.7.71.
    -आधानम् 1 impregnation; गर्भाधानक्षणपरिच- यान्नूनमाबद्धमालाः (बलाकाः) Me.9.
    -2 one of the Saṁskāras or purificatory ceremonies performed after men- struation to ensure or facilitate conception; (this cere- mony legalizes in a religious sense the consummation of marriage); Y.1.11.
    -आशयः the uterus, the womb.
    -आस्रावः mis-carriage, abortion.
    -ईश्वरः one born rich (cf. 'born in the purple'); a sovereign or rich man by birth. ˚ता sovereignty attained by inheritance; प्राप्तैश्वर्यो भवेन्मूढो गर्भेश्वरतयान्यथा Rāj. T.5.199.
    -उत्पत्तिः f. the formation of the embryo.
    -उपघातः miscarriage of the embryo (applied to the sky); Bṛi. S.21.25.
    -उपघातिनी a cow or female miscarrying from unsea- sonable gestation.
    -उपपत्तिः f. formation of the embryo.
    -कर, -कार a. impregnating, procreative.
    -कालः 1 time of impregnation.
    -2 the time when the vapour collected in the air shows the first signs of life.
    -कोशः, -षः uterus.
    -क्लेशः pains caused by the embryo, the throes of partu- rition or childbirth.
    -क्षयः miscarriage.
    -गृहम्, -भवनम्, -वेश्मन् n.
    1 an inner apartment, the body of a house; Mb.5.118.19; R.19.42.
    -2 a lying-in-chamber.
    -3 the sanctuary or body of a temple; निर्गत्य गर्भभवनात् Māl.1.
    -ग्रहणम् impregnation, conception.
    -ग्राहिका a midwife; Ks.34.
    -घातिन् a. causing abortion.
    -चलनम् quickening, motion of the fœtus in the uterus.
    -चेटः a servant by birth; नर्मभिर्गर्भचेटानां द्वास्थानां विक्रियाक्रमैः Rāj. T.3.153.
    -च्युत a.
    1 fallen from the womb (as a child).
    -2 miscarrying.
    -च्युतिः f.
    1 birth; delivery.
    -2 miscarriage.
    -दासः, -सी a slave by birth; (often used as a term of abuse or reproach.); यथा गर्भदासः कर्मार्थ एव स्वामिनो$नड्वाँश्च क्रीयते । ŚB. on MS.3.1.2.
    -दिवसाः certain days on which the vapours collected in the air show signs of life; Bṛi.21.5.
    -द्रुह् a. (nom. sing. ˚ध्रुक्-ड्) causing abortion.
    -धम् Ved. semen virile.
    -धरा pregnant.
    -धारणम्, -धारणा gestation, impregnation.
    -धिः Ved.
    1 a breeding place, a nest; कपोत इव गर्भधिम् Rv.1.3.4.
    -2 cohabitation.
    -ध्वंसः abortion.
    -नाडी the umbilical cord.
    -नुद् a. causing abortion.
    -न्यासः 1 laying the foundation.
    -2 the foun- dations.
    -परिस्रवः secundines or fœtal membranes collectively.
    -पाकिन् m. rice ripening in sixty days.
    -पातः miscarriage after the fourth month of pregnancy.
    -पोषणम्, -भर्मन् n. nourishment of the fœtus, gesta- tion; अनुष्ठिते भिषग्भिराप्तैरथ गर्भभर्मणि R.3.12.
    -भाजनम् the foundation pit, the excavation.
    -मण्डपः an inner apartment, a bed-chamber.
    -मासः month of pregnancy.
    -मोचनम् delivery, birth.
    -योपा a pregnant woman; (fig.) the Ganges overflowing its banks.
    -रक्षणम् protecting the fœtus.
    -रन्धिः complete cooking; स्थाल्य- ग्नितापात्पयसो$मितापस्तत्तापतस्तण्डुलगर्भरन्धिः Bhāg.5.1.22.
    -रूप a. childish, youthful, juvenile.
    -रूपः, -रूपकः a child, an infant, a youth.
    -लक्षण a. observing the signs of the rainy season. (
    -णम्) a symptom of preg- nancy.
    -लम्भनम् a ceremony performed for the sake of facilitating and developing pregnancy.
    -वसतिः f.,
    -वासः 1 the womb; असकृद्गर्भवासेषु वासं जन्म च दारुणम् Ms.12.78.
    -2 being in the womb.
    -विच्युतिः f. abor- tion in the beginning of pregnancy.
    -विपत्तिः death of the fœtus.
    -वेदना throes of child-birth.
    -व्याकरणम् the formation of the embryo.
    -शङ्कुः a kind of instrument for extracting the dead fœtus.
    -शय्या the abode of the fœtus or uterus.
    -संभवः, -संभूतिः f. becoming preg- nant; वर्षद्वयं प्रविष्टस्य वर्तत$न्तःपुरे$त्र मे । तदेषा गर्भसंभूतिः कुतः संप्रति कथ्यताम् Ks.5.61.
    -संभवा a kind of cardamoms (Mar. एलची).
    -स्थ a.
    1 situated in the womb.
    -2 inte- rior, internal.
    -स्रावः abortion, miscarriage; वरं गर्भस्रावः Pt.1; Y.3.2; Ms.5.66.

    Sanskrit-English dictionary > गर्भः _garbhḥ

  • 8 चर _cara

    चर a. (
    -री f.) [चर्-अच्]
    1 Moving, going, walking, grazing &c.; धर्मारण्यचरेषु प्राणिषु Ś.5.9.
    -2 Following, practising (at the end of comp.).
    -3 Trembling, shaking.
    -4 Movable; see चराचर below; Ms.3.21; Bg. 13.15.
    -5 Animate; Ms.5.29;7.15.
    -6 (Used as an affix) formerly, late; आढ्यचर 'one who was former- ly rich' so देवदत्तचर, अध्यापकचर late teacher &c.
    -रः 1 A spy.
    -2 A wagtail.
    -3 A game played with dice and men.
    -4 A cowrie.
    -5 The planet Mars.
    -6 (Hence) Tuesday.
    -7 The seventh Karaṇa in astrology.
    -8 The Karaṇas taken collectively.
    -9 The difference of time between two meridians.
    -1 The first, fourth, seventh, and tenth signs of the zodiac.
    -11 The wind; क्वाहं तमो- महदहंखचराग्निवार्भूसंवेष्टिताण्डघटसप्तवितस्तिकायः Bhāg.1.14.11.
    -Comp. -अचर a.
    1 movable and immovable; चरा- चराणां भूतानां कुक्षिराधारतां गतः Ku.6.67;2.5; Bg.11.43.
    -2 wished, desired.
    -3 shaking, trembling.
    -रम् 1 the aggregate of all created things, the world; Ms.1.57, 63;3.75; Bg.11.7;9.1.
    -2 the sky, the atmos- phere.
    -3 heaven. (
    -री) a young woman.
    -गृहम् the zodiacs of मेष, कर्क, तुला and मकर.
    -द्रव्यम् movables, goods and chattels.
    -पुष्टः a mediator.
    -भम्, -भवनम् a varying sign of the zodiac; i. e. the first, fourth, seventh and tenth.
    -मूर्तिः f. an idol which is carried about in procession.

    Sanskrit-English dictionary > चर _cara

  • 9 छाया _chāyā

    छाया [छो-ण Uṇ.4.19]
    1 Shade, shadow (changed at the end of Tat. comp. into छायम् when बाहुल्य or thickness of shade is meant; e. g. इक्षुच्छायनिषादिन्यः R.4.2; so 7.4;12.5; Mu.4.21); छायामधः सानुगतां निषेव्य Ku.1.5;6.46; अनुभवति हि मूर्ध्ना पादपस्तीव्रमुष्णं शमयति परितापं छायया संश्रितानाम् Ś.5.7; R.1.75;2.6;3.7; Me.67.
    -2 A reflected image, a reflection; छाया न मूर्छति मलोपहतप्रसादे शुद्धे तु दर्पणतले सुलभावकाशा Ś.7.32.
    -3 Resem- blance, likeness; क्षित्यादीनामिहार्थानां छाया न कतमापि हि Bhāg.7.15.59.
    -4 A shadowy fancy, hallucination; असता छाययोक्ताय सदाभासाय ते नमः Bhāg.8.3.14.
    -5 Blending of colours.
    -6 Lustre, light; भ्रष्टश्च स्वरयोगो मे छाया चापगता मन Rām.2.69.2. छायामण्डललक्ष्येण R.4.5; रत्न- च्छायाव्यतिकरः Me.15,35.
    -7 Colour; Māl.6.5.
    -8 Colour of the face, complexion; केवलं लावण्यमयी छाया त्वां न मुञ्चति Ś.3; मेघैरन्तरितः प्रिये तव मुखच्छायानुकारी शशी S. D.; Pt.5.88.
    -9 Beauty क्षामच्छायं भवनम् Me.8,14.
    -1 Protection.
    -11 A row, line.
    -12 Darkness; (metaphorically) Avidyā; छायातपौ यत्र न गृध्रपक्षौ Bhāg.8.5.27.
    -13 A bribe.
    -14 N. of Durgā.
    -15 The shadow of gnomon as indicating the sun's position.
    -16 The Sun.
    -17 Nightmare.
    -18 N. of a wife of the sun (she was but a shadow or likeness of संज्ञा, the wife of the sun; consequently when संज्ञा went to her father's house without the knowledge of her husband, she put छाया in her own place. छाया bore to the sun three children:-- two sons Sāvarṇi and Śani, and one daughter Tapanī).
    -19 A Sanskrit version of a Prākṛit text.
    -2 The Ganges; L. D. B.
    -21 Method; L. D. B.
    -22 A servant's chit; L. D. B.
    -यः One who grants shade.
    -Comp. -अङ्कः the moon.
    -आत्मन् m. a reflected image or form.
    -करः the bearer of an umbrella.
    -ग्रहः a mirror, or a sun-dial; प्रसन्नालापसंप्राप्तौ छायाग्रह इवापरः Rāj. T.3.154.
    -तनयः, -सुतः, -आत्मजः Saturn, son of छाया.
    -तरुः, -द्रुमः 1 a large umbrageous tree; स्निग्धच्छायातरुषु वसतिं रामगिर्याश्रमेषु Me.1; Ś.4.11.
    -2 The Nameru tree; छायावृक्षो नमेरौ स्यात् । Nm.
    -द्वितीय a. 'accompanied only by one's shadow', alone.
    -पथः the galaxy, the atmosphere; R.13.2.
    -भृत m. the moon. (
    -नम्) a measure of shadow.
    -मित्रम् a parasol.
    -मृगधरः the moon.
    -यन्त्रम् a sun-dial; छायाम्बुयन्त्रसंविदिते Bṛi. S.2.3.

    Sanskrit-English dictionary > छाया _chāyā

  • 10 जनुस् _janus

    जनुस् n.
    1 Birth; धिग्वारिधीनां जनुः Bv.1.16.
    -2 Creation, production.
    -3 Life, existence; जनुः सर्वश्लाध्यं जयति ललितोत्तंस भवतः Bv.2.55.
    -4 Nativity.
    -5 Birth- place.
    -6 A creature, being.
    -7 Genus, kind.
    -Comp. -भवनम् 1 lying in chamber.
    -2 (= सूतिकागृहम्); शाहेन्द्र- विलास 2.2.

    Sanskrit-English dictionary > जनुस् _janus

  • 11 तनयः _tanayḥ

    तनयः [तनोति कुलं, तन्-कयन्]
    1 A son; Ms.3.16; सुदक्षिणायां तनयं ययाचे R.2.64.
    -2 A male descendant.
    -3 (In astrol.) N. of the fifth lunar mansion.
    -या A daughter; Ms.11.171. ˚भवनम् The 5th lunar man- sion; Bṛi S.14.27. गिरि˚, कलिन्द˚ &c.
    -यौ (dual) A son and a daughter.
    -यम् Posterity, family, offspring.
    -तनयीकृत a. made a son; मातामहस्य यो मात्रा दौहित्रस्तनयी- कृतः Rāj. T.4.8.

    Sanskrit-English dictionary > तनयः _tanayḥ

  • 12 देव _dēva

    देव a. (
    -वी f.) [दिव्-अच्]
    1 Divine, celestial; Bg.11. 11; Ms.12.117.
    -2 Shining; यज्ञस्य देवमृत्विजम् Rv.1.1.1.
    -3 Fit to be worshipped or honoured.
    -वः 1 A god, deity; एको देवः केशवो वा शिवो वा Bh.3.12.
    -2 (a) The god of rain, an epithet of Indra; as in द्वादश वर्षाणि देवो न ववर्ष; अवर्षयद्देवः Rām.1.9.18; काले च देशे च प्रववर्ष देवः Bu. Ch.2.7. (b) A cloud.
    -3 A divine man, Brāhmaṇa, as in भूदेव.
    -4 A king, ruler, as in मनुष्यदेव; तां देवसमितिं (अभ्या- गच्छत्) Mb.3.13.22.
    -5 A title affixed to the names of Bārhmaṇas; as in गोविन्ददेव, पुरुषोत्तमदेव &c.
    -6 (In dramas) A title of honour used in addressing a king, ('My lord', 'Your majesty'); ततश्च देव Ve.4; यथाज्ञापयति देवः &c.
    -7 Quicksilver.
    -8 The Supreme Spirit; हित्वा च देहं प्रविशन्ति देवं दिवौकसो द्यामिव पार्थ सांख्याः Mb.12.31.112.
    -9 A fool
    -1 A child.
    -11 A man following any particular business.
    -12 A lover.
    -13 Emulation.
    -14 Sport, play.
    -15 A husband's brother (cf. देवृ, देवर).
    -16 A lancer.
    -वम् An organ of sense; देवानां प्रभवो देवो मनसश्च त्रिलोककृत् Mb.14.41.3. [cf. L. deus; Gr. deos.].
    -Comp. -अंशः a partial incarnation of god.
    -अगारः, -रम् a temple.
    -अङ्गना a celestial damsel, an apsaras.
    -अतिदेवः, -अधिदेवः 1 the highest god.
    -2 an epithet of (1) Śiva. (2) Buddha. (3) Viṣṇu. देवातिदेवो भगवान् प्रसूतिरंशे हरिर्यस्य जगत्प्रणेता Hariv.
    -अधिपः 1 an epithet of Indra.
    -2 the supreme god.
    -अनीकम् an army of celestials.
    -अनुचरः, -अनुयायिन् m. an attendant or follower of a god; निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच R.2.52.
    -अन्धस् n.,
    अन्नम् 1 the food of gods, divine food, ambrosia.
    -2 food that has been first offered to an idol; see Ms.5.7 and Kull. thereon.
    -अभीष्ट a.
    1 liked by or dear to gods.
    -2 sacred or dedicated to a deity. (
    -ष्टा) piper betel.
    -अरण्यम् the garden of gods, the Nandana gar- den; अलमुद्द्योतयामासुर्देवारण्यमिवर्तवः R.1.8.
    -अरिः a demon.
    -अर्चनम्, -ना 1 the worship of gods.
    -2 idolatry.
    -अर्पणम् 1 an offering to the god.
    -2 the Veda; पृथग्- भूतानि चान्यानि यानि देवार्पणानि च Mb.13.86.17 (see com.).
    -आवसथः a temple.
    -अश्वः an epithet of उच्चैःश्रवस्, the horse of Indra.
    -आक्रीडः 'the garden of the gods', Nandana garden.
    -आजीवः, -आजीविन् m. an attendant upon an idol.
    -2 a low Brāhmaṇa subsisting by attendance upon an idol and upon the offerings made to it.
    -आत्मन् a.
    1 consecrated, holy, sacred.
    -2 of a divine nature. (-m.)
    1 the divine soul; ते ध्यानयोगानुगता$ पश्यन् देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम् Śvet. Up.1.3.
    -2 the holy fig-tree.
    -आयतनम् a temple; Ms.4.46; न देवा- यतनं गच्छेत् कदाचिद् वा$प्रदक्षिणम् । न पीडयेद् वा वस्त्राणि न देवा- यतनेष्वपि ॥ Kūrma P.
    -आयुधम् 1 a divine weapon.
    -2 rainbow.
    -आयुष्म् the life-time of a god.
    -आलयः 1 heaven.
    -2 a temple.
    -आवासः 1 heaven.
    -2 the holy fig-tree (अश्वत्थ).
    -3 a temple.
    -4 the Sumeru mountain.
    -आहारः nectar, ambrosia.
    -इज् a. (nom. sing. देवेट्-ड्) worshipping the gods.
    -इज्यः an epithet of Bṛihaspati, preceptor of the gods.
    -इज्जः 1 an epithet of Indra.
    -2 of Śiva.
    -इष्ट a. dear to gods. (
    -ष्टः) bdellium. (
    -ष्टा) the wild lime tree.
    -ईशः an epithet of (1) Indra. (2) Śiva. (3) Viṣṇu. (4) Brahman. (
    -शी) N. of Durgā also of Devakī mother of Kṛiṣṇa.
    -ईश्वरः N. of (1) Śiva. (2) Indra.
    -उद्यानम् 1 divine garden.
    -2 The Nandana garden.
    -3 a garden near a temple.
    -ऋषिः (देवर्षिः)
    1 a deified saint, divine sage such as अत्रि, भृगु, पुलस्त्य, अङ्गिरस् &c.; एवंवादिनि देवर्षौ Ku.6.84 (i. e. अङ्गिरस्); अथ देवऋषी राजन् संपरेतं नृपात्मजम् Bhāg.; आब्रह्मभुवनाल्लोका देवर्षिपितृमानवाः । तृप्यन्तु पितरः सर्वे मातृमातामहा- दयाः Tarpaṇamantra.
    -2 an epithet of Narada; देवर्षीणां च नारदः Bg.1.13.26.
    -ओकस् n. the mountain Meru or Sumeru.
    -कन्या a celestial damsel, a nymph; also देवकन्यका.
    -कर्दमाः sandal, aloe wood, camphor, saffron pounded together and made into a paste.
    -कर्मन् n.,
    -कार्यम् 1 a religious act or rite, divine command; अनुष्ठितदेवकार्यम् R.12.13.
    -2 the worship of gods.
    -काष्ठम् the Devadāru tree.
    -किरी N. of a Rāgiṇī; ललिता मालती गौरी नाटी देवकिरी तथा । मेघरागस्य रागिण्यो भवन्तीमाः सुमध्यमाः ॥
    -कुटम् a temple.
    -कुण़्डम् a natural spring.
    -कुलम् 1 a temple.
    -2 a race of gods.
    -3 a group of gods.
    -कुल्या the celestial Ganges.
    -कुसुमम् cloves; एलां च देवकुसुमं त्वक्पत्रं देवदारु च Śiva. B.3.14.
    -खातम्, -खातकम् 1 a natural hollow among moun- tains.
    -2 a natural pond or reservoir; Ms.4.23.
    -3 a pond near a temple. ˚बिल a cavern, chasm.
    -गणः a class of gods.
    -गणिका an apsaras; q. v.
    -गतिः the path of देवलोक; अनुज्ञातश्च रामेण ययौ देवगतिं मुनिः A. Rām. 2.1.4.
    -गन्धर्वः an epithet of Nārada. (
    -र्वम्) a particular mode of singing.
    -गर्जनम् thunder.
    -गर्भः see हिरण्यगर्भ; Rām.2.4.23.
    -गायनः a celestial choris- ter, a Gandharva.
    -गान्धारी N. of a Rāgiṇī गान्धारी देवगान्धारी मालवी श्रीश्च सारवी । रामकीर्यपि रागिण्यः श्रीरागस्य प्रिया इमाः ॥
    -गिरिः 1 N. of a mountain; cf. Me.44.
    -2 N. of a town (Daulatabad).
    -गिरी f. N. of a Rāgiṇī.
    -गुरुः 1 an epithet of Kaśyapa (the father of gods).
    -2 of Bṛihaspati (the preceptor of gods).
    -गुही an epithet of Sarasvatī or of a place situated on it.
    -गुह्यम् 1 a secret only known by gods.
    -2 death.
    -गृहम् 1 a temple.
    -2 the place of a king.
    -3 a planetary sphere.
    -ग्रहः a class of demons who causes harmless madness.
    -चरितम् the course of action or practices of the gods; न देवचरितं चरेत्.
    -चर्या the worship or service of gods.
    -चिकित्सकौ (du.) Aśvins, the twin physicians of gods.
    -छन्दः a pearl-necklace having 81, 1 or 18 strings; शतमष्टयुतं हारो देवच्छन्दो ह्यशीतिरेकयुता Bṛi. S.81.32.
    -जनः the gods collectively. ˚विद्या the science of music, dance, other arts &c.; Ch. Up.7.1.2.
    -जातम् a class of gods.
    -जामिः f. a sister of the gods; देवजामीनां पुत्रो$सि Av. 6.46.1.
    -तरुः 1 the holy fig-tree.
    -2 one of the trees of paradise. (i. e. मन्दार, पारिजात, सन्तान, कल्प and हरि- चन्दन); पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः । सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ Ak.
    -3 the tree in a village (चैत्यवृक्ष) where the villagers usually meet (Mar. पार).
    -तर्पणम् offerings of water, part of the सन्ध्या ceremony.
    -ताडः 1 fire.
    -2 an epithet of Rāhu.
    -तातः 1 a sacrifice.
    -2 N. of Kaśyapa.
    -तातिः 1 a god.
    -2 divine service; स नो यक्षद् देवताता यजीयान् Rv.3.19.1.
    -तीर्थम् 1 the right moment for the worship of gods.
    -2 the tips of the fingers sacred to gods.
    -दत्त a.
    1 god-given, grant- ed by the gods.
    -2 given to the gods (as a village, &c.).
    (-त्तः) 1 N. of the conch-shell of Arjuna; देवदत्तं धनञ्जयः (दध्मौ) Bg.1.15.
    -2 a certain person (used in speaking of men indefinitely); मुक्तस्ततो यदि बन्धाद्देवदत्त उपाच्छिनत्ति Bhāg.5.14.24; देवदत्तः पचति, पिनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते &c.
    -3 one of the vital airs exhaled in yawning; देवदत्तो विजृम्भणे. ˚अग्रजः N. of Buddha.
    -दर्शन a. visiting the gods. (
    -नः) N. of Nārada; यथा प्राह नारदो देवदर्शनः Bhāg.2.8.1.
    -दारु m., n. a species of pine; गङ्गाप्रवाहोक्षित- देवदारु Ku.1.54; R.2.36.
    -दासः a servant or attendant upon a temple.
    (-सी) 1 a female in the service of gods or a temple.
    -2 a courtezan (employed as a dancer in a temple).
    -3 the wild citron tree.
    -दीपः the eye.
    -दुन्दुभिः 1 divine drum; देवदुन्दुभिनिर्घोषो पुष्पवृष्टिश्च खात् पतन् Rām.
    -2 the holy basil with red flowers.
    -3 an epi- thet of Indra.
    -दूतः a divine envoy or messenger, an angel.
    -देवः 1 an epithet of Brahman; Rām.1.43.1.
    -2 of Śiva; अयाचितारं न हि देवदेवमद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक Ku.1.52.
    -3 of Viṣṇu; Bg.1.15.
    -4 of Gaṇeśa; दृष्टप्रभावो वरदो देवदेवो विनायकः Ks.2.55.
    -दैवत्य a. destined for the god; Ms.2.189.
    -द्रोणी a procession with idols.
    -धर्मः a religious duty or office.
    -धानी the city of Indra; तां देवधानीं स वरुथिनीपतिर्बहिः समन्ताद्रुरुधे पृतन्यया Bhāg. 8.15.23.
    -धान्यम् a kind of grass-grain (Mar. देवभात).
    -धिष्ण्यम् a chariot of the gods (विमान); Bhāg.1. 82.7.
    -नक्षत्रम् N. of the first 14 नक्षत्रs in the southern quarter (opp. to यमनक्षत्रम्).
    -नदी 1 the Ganges.
    -2 any holy river; Ms.2.17.
    -नन्दिन् m. N. of the door- keeper of Indra.
    -2 N. of a grammarian.
    -नागरी N. of the character in which Sanskrit is usually written.
    -नाथः Śiva.
    -निकायः 1 'residence of gods', paradise, heaven; तं तुष्टुवुर्देवनिकायकेतवः Bhāg.1.27.25.
    -2 a host or assembly of gods; Ms.1.36.
    -निन्दकः a blasphe- mer, unbeliever, heretic, atheist.
    -निन्दा heresy, athe- ism.
    -निर्माल्यम् 1 a garland remaining from a sacrifice.
    -निर्मित a. 'god-created', natural.
    -पतिः an epithet of Indra.
    -पादाः 'the royal feet or presence', an honorific term for a king; देवपादाः प्रमाणम्.
    -पथः 1 'heavenly passage', heaven, firmament दिव्यो देवपथो ह्येष नात्र गच्छन्ति मानुषाः Mb.
    -2 the milky way.
    -पशुः any animal con- secrated to a deity.
    -पात्रम् an epithet of Agni.
    -पुर्, -पुरी f. an epithet of Amarāvatī, the city of Indra.
    -पुरोहितः 1 a domestic priest of the gods.
    -2 the planet Jupiter (बृहस्पति).
    -पुष्पम् cloves.
    -पूज्यः an epithet of Bṛihaspati.
    -प्रतिकृतिः f.,
    -प्रतिमा an idol, the image of a deity.
    -प्रश्नः 'consulting deities', astrology, for- tune-telling.
    -प्रसूत a. good-produced (water); Av.6. 1.2.
    -प्रियः 'dear to the gods', an epithet of Śiva; (देवानांप्रियः an irreg. comp. meaning-
    1 a goat.
    -2 a fool, idiot like a brute breast, as in ते$प्यतात्पर्यज्ञा देवानांप्रियाः K. P.
    -3 an ascetic, who renounces the world).
    -बलिः an oblation to the gods.
    -बाहुः 1 N. of a king in the Yadu race.
    -2 N. of a sage; देवबाहुः शतधनुः कृतवर्मेति तत्सुताः Bhāg.
    -ब्रह्मन् m. an epithet of Nārada.
    -ब्राह्मणः 1 a Brāhmaṇa who lives on the proceeds of a temple.
    -2 a venerable Brāhmaṇa.
    -भक्तिः worship or service of the gods.
    -भवनम् 1 the heaven.
    -2> a temple.
    -3 the holy fig-tree.
    -भागः the northern hemisphere.
    -भ m. a god; (-f.) heaven.
    -भूमिः f. heaven; पितुः प्रदेशा- स्तव देवभूमयः Ku.5.45.
    -भूतिः f. an epithet of the Ganges.
    -भूयम् divinity, godhead; विदितमेव भवतां...... परां निर्वृतिमुपेत्य देवभूयं गताः सर्वे न पूर्वपुरुषा इति Rām. Champū.
    -भृत् m. an epithet of
    1 Viṣṇu.
    -2 of Indra.
    -भोगः Pleasure of the gods, heavenly joy; अन्नन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान् Bg.9.2.
    -भोज्यम् nectar.
    -मणिः 1 the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.
    -2 the sun.
    -3 a curl of hair on a horse's neck; आवर्तिनः शुभफल- प्रदशुक्तियुक्ताः संपन्नदेवमणयो भृतरन्ध्रभागाः (अश्वाः) Śi.5.4; N.1.58.
    -मधु n. divine honey; असौ वा आदित्यो देवमधु Ch. Up.3.1.1.
    -मातृ f. N. of Aditi, mother of gods.
    -मातृक a. 'having the god of rain or clouds as foster-mother', watered only by the clouds, depending on rain-water and not on irrigation, deprived of every other kind of water (as a country); देशो नद्यम्बुवृष्ट्यम्बु- संपन्नव्रीहिपालितः । स्यान्नदीमातृको देवमातृकश्च यथाक्रमम् ॥ Ak.; cf. also वितन्वति क्षेममदेवमातृकाः (i. e. नदीमातृकाः) चिराय तस्मिन् कुरवश्चकासते Ki.1. 17.
    -मानकः the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.
    -माया the Māyā of gods; ते दुस्तराम- तितरन्ति च देवमायाम् Bhāg.
    -मार्गः the air or sky.
    -मासः the eighth month of pregnancy.
    -मुनिः a divine sage.
    -यजनम् 1 a sacrificial place, a place where a sacrifice is performed; ततस्ते देवयजनं ब्राह्मणाः स्वर्णलाङ्गलैः (कृष्ट्वा) Bhāg.1.74.12. देवयजनसंभवे सीते U.4.
    -2 a place of worship; मण्डलं देवयजनं दीक्षासंस्कार आत्मनः Bhāg.12.11.17.
    -यजि a. making oblations to gods.
    -यज्ञः a sacrifice to the superior gods made by oblations to fire, or through fire to the gods; (one of the five daily sacri- fices of a Brāhmaṇa; see Ms.3.81,85 and पञ्चयज्ञ also).
    -यज्यम्, -यज्या a sacrifice.
    -यात्रा 'an idol- procession,' any sacred festival when the idols are carried in procession; केनापि देवयात्रागतेन सिद्धादेशेन साधुना मत्समक्षमादिष्टा M.5.12-13.
    -यान bestowing मोक्ष; यज्ञस्य देवयानस्य मेध्याय हविषे नृप Bhāg.8.8.2.
    -नः the path leading to मोक्ष; सत्येन पन्था विततो देवयानः Muṇḍ.3.1.6.
    -यानम् a celestial car.
    -युगम् 1 the first of the four ages of the world; also called कृतयुग, सनत्कुमारो भगवान् पुरा देवयुगे प्रभुः Rām.1.11.11.
    -2 an age of the gods comprising four ages of men.
    -योनिः 1 a super- human being, a demigod; विद्याधरो$प्सरोयक्षरक्षोगन्धर्वकिन्नराः । पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतो$मी देवयोनयः ॥ Ak.
    -2 a being of divine origin.
    -3 fuel used in kindling fire (f. also).
    -योषा an apsaras.
    -रथः a car for carrying the image of god in procession.
    -थम् a day's journey for the sun's chariot.
    -रहस्यम् a divine mystery.
    -राज्, -राजः 1 an epithet of Indra; Rām.7.6.6.
    -2 a king.
    -3 N. of Buddha.
    -रातः 1 an epithet of Parīkṣit.
    -2 a kind of swan or crane.
    -राष्ट्रम् N. of an empire in the Deccan.
    -लक्ष्मम् the Brāhmanical cord.
    -लता the Navamallikā or double jasmine plant.
    -लिङ्गम् the image or statue of a deity; Bhāg.3.17.13.
    -लोकः heaven, paradise; देवलोकस्य चर्त्विजः (प्रभुः) Ms.4.182.
    -वक्त्रम् an epithet of fire.
    -वर्त्मन् n. the sky or atmosphere.
    -वर्धकिः, -शिल्पिन् m. Viśvakarman, the architect of gods.
    -वाणी 'divine voice', a voice from heaven.
    -वाहनः an epithet of Agni.
    -विद्या 1 divine science; Ch. Up.7.1.2.
    -2 the science of Nirukta or etymology; ibid.
    -विभागः the northern hemisphere.
    -विश् f.,
    -विशा a deity.
    -वीतिः food of the gods.
    -वृक्षः the Mandāra tree.
    -व्यचस् a. Ved. occupied by the gods.
    -व्रतम् 1 a religious observance, any religious vow.
    -2 the favourite food of the gods. (
    -तः) an epithet of
    1 Bhīṣma; ततो विनशनं प्रागाद्यत्र देवव्रतो$पतत् Bhāg.1.9.1.
    -2 Kārtikeya.
    -व्रतत्वम् celibacy (ब्रह्मचारिव्रत); देवव्रतत्वं विज्ञाप्य Mb.5.172.19.
    -शत्रुः a demon; स देवशत्रूनिव देवराजः Mb.
    -शुनी an epithet of Saramā, the bitch of the gods.
    -शेखर the damanaka tree (Mar. दवणा).
    -शेषम् the remnants of a sacrifice offered to gods.
    -श्रीः m. a sacrifice. (f.) Lakṣmī.
    -श्रुतः an epithet of
    1 Viṣṇu.
    -2 Nārada.
    -3 a sacred treatise.
    -4 a god in general.
    -संसद् f. देवसभा q. v.
    -सत्यम् divine truth, established order of the gods.
    -संध a. divine.
    -सभा 1 an assembly of the gods (सुधर्मन्).
    -2 a council of a king, council-chamber.
    -3 a gambling-house.
    -सभ्यः 1 a gambler.
    -2 a fre- quenter of gaming-houses.
    -3 an attendant on a deity.
    -4 the keeper of a gambling-house.
    -सहा 1 rules of begging alms (? भिक्षासूत्र); L. D. B.
    -2 N. of a plant.
    -सायुज्यम् identification or unification with a deity, conjunction with the gods, deification.
    -सिंह an epithet of Śiva.
    -सुषिः a tube or cavity (in the heart) leading to the gods; cf. उदान, तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषयः Ch. Up.3.13.1.
    -सू N. of 8 deities (अग्नि, सोम, सवितृ, रुद्र, बृहस्पति, इन्द्र, मित्र and वरुण).
    -सृष्टा an intoxicating drink.
    -सेना 1 the army of gods.
    -2 N. of the wife of Skanda; स्कन्देन साक्षादिव देवसेनाम् R.7.1. (Malli.:-- देवसेना = स्कन्दपत्नी perhaps it merely means 'the army of the gods' personified as Skanda's wife). ˚पतिः, ˚प्रियः an epithet of Kārtikeya.
    -स्वम् 'property of gods', property applicable to religious purposes or endowments; यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदु- र्बुधाः Ms.11.2,26. ˚अपहरणम् sacrilege.
    -सावर्णिः the 13th Manu; मनुस्त्रयोदशो भाव्यो देवसावर्णिरात्मवान् Bhāg. 8.13.3.
    -हविस् n. an animal offered to gods at a sacrifice.
    -हिंसकः an enemy of gods.
    -हूः the left ear; Bhāg.4.25.51.
    -हूतिः f.
    1 invocation of the gods.
    -2 N. of a daughter of Manu Svāyambhuva and wife of Kardama.
    -हेडनम् an offence against the gods.
    -हेतिः a divine weapon.

    Sanskrit-English dictionary > देव _dēva

  • 13 निवासः _nivāsḥ

    निवासः Living, dwelling, residing.
    -2 A house, adode, habitation, resting-place; निवासश्चिन्तायाः Mk.1.15; Śi.4.63;5.21; Bg.9.18; Mk.3.23.
    -3 Passing the night.
    -4 A dress, garment.
    -5 Nightquarters.
    -6 Refuge, receptacle, asylum; जगन्निवासो वसुदेवसद्मनि Śi.1.1.
    -Comp. -भवनम् sleeping-room.
    -रचना an edifice; दृष्ट्वा प्राङ्भवतीं निवासरचनामस्माकमाशान्वितः Mk.3.23.

    Sanskrit-English dictionary > निवासः _nivāsḥ

  • 14 बहिस् _bahis

    बहिस् ind.
    1 Out of, outside (with abl.); निवस- न्नावसथे पुराद्बहिः R.8.14;11.29.
    -2 On the outside, out of doors (opp. अन्तः); बहिर्गच्छ
    -3 Externally, out- wardly; अन्तर्बहिः पुरत एव विवर्तमानाम् Māl.1.4,14; H. 1.94
    -4 Apart, separately.
    -5 Beside, except.
    -Comp. -अङ्ग a. outer, external.
    (-गम्) 1 an external part.
    -2 an outer limb.
    -3 property.
    -4 a stranger.
    -5 the preliminary part of a religious ceremony.
    -6 What is remotely related or connected; अन्तरङ्गबहिरङ्गयोरन्तरङ्गं बलीयः ŚB. on MS.12.2.29.
    -अर्थः an external object.
    -इन्द्रियम् an external organ or sense, an organ of action.
    -उपाधिः an external condition or circumstance; न खलु बहिरुपाधीन् प्रीतयः संश्रयन्ते Māl.1.24.
    -कुटीचरः a crab.
    -गीतम् a song accompanied by a stringed instrument.
    -गेहम् ind. out of doors, abroad.
    -चर a. outer, external, outward; बहिश्चराः प्राणाः Dk. (
    -रः) a crab.
    -तपस् n. outward penance.
    -दृश् a. superficial (in judgment).
    -देशः 1 a foreign country.
    -2 the outskirts of a village.
    -3 a place without a town or village.
    -द्वारम् an outer door. ˚प्रकोष्ठकम् a portico.
    -निःसारणम् expulsion.
    -पवमानम् a Sāma in the Somayāga; ते ह यथैवेदं बहिष्पवमानेन स्तोष्यमाणाः संरब्धाः Ch. Up.1.12.4.
    -प्रज्ञ a. One whose knowledge is directed towards external objects; बहिष्प्रज्ञो विभुर्विश्वो ह्यन्तः प्रज्ञस्तु तैजसः Āgama.1.
    -प्राणः 1 the external or outer breath or life; (hence) anything as dear as life.
    -2 money; Bhāg.5.14.5.
    -भव a. external.
    -भवनम् emanation.
    -भूत a.
    1 expelled.
    -2 expired (time &c.).
    -3 inattentive, careless.
    -मनस् a. being outside the mind; external.
    -मनस्क a. out of mind.
    -मुख a.
    1 turning one's face away from.
    -2 averse from, indifferent to.
    -3 greatly devoted to external things.
    -4 coming out of the mouth. (
    -खः) a god or deity.
    -यात्रा, -यानम् excursion, expedition abroad.
    -यूति a. placed or fastened outside.
    -योगः 1 external meditation.
    -लम्ब a. obtuse-angled. (
    -म्बः) an obtuse- angled triangle.
    -लापिका a kind of enigma.
    -वर्तिन् a. being on the outside.
    -वासस् n. an outer or upper garment.
    -विकारः syphilis. -a. ind. free from change; बहिर्विकारं प्रकृतेः पृथग् विदुः Śi.1.33.
    -वृत्तिः f. an external aspect or appearance; अन्तर्विषमया ह्येता बहिर्वृत्त्या मनोरमाः । गुञ्जाफलसमाकाराः स्वभावादेव योषितः ॥ Pt.4.87.
    -व्यसनम् licentiousness, immorality, evil or lewd practices
    -व्यसनिन् a. dissolute, lewd.
    -संस्थ a. lying or situated outside (the town).
    -स्थ, -स्थित a. external, outer.

    Sanskrit-English dictionary > बहिस् _bahis

  • 15 ब्रह्मन् _brahman

    ब्रह्मन् n. [बृंह्-मनिन् नकारस्याकारे ऋतो रत्वम्; cf. Uṇ.4.145.]
    1 The Supreme Being, regarded as impersonal and divested of all quality and action; (according to the Vedāntins, Brahman is both the efficient and the mate- rial cause of the visible universe, the all-pervading soul and spirit of the universe, the essence from which all created things are produced and into which they are absorbed; अस्ति तावन्नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं सर्वज्ञं सर्वशक्तिसमन्वितं ब्रह्म Ś. B.);... यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद् विजिज्ञा- सस्व । तद् ब्रह्मेति Tai. Up.3.1; समीभूता दृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म मनुते Bh.3.84; Ku.3.15; दर्शनं तस्य लाभः स्यात् त्वं हि ब्रह्ममयो निधिः Mb.
    -2 A hymn of praise.
    -3 A sacred text; मैवं स्याद् ब्रह्मविक्रिया Bhāg.9.1.17.
    -4 The Vedas; ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यात् Ms.2.74; यद् ब्रह्म सम्यगाम्नातम् Ku.6.16; U.1.15; समस्तवदनोद्गीतब्रह्मणे ब्रह्मणे नमः Bm.1.1; Bg.3.15.
    -5 The sacred and mystic syllable om; एकाक्षरं परं ब्रह्म Ms.2.83.
    -6 The priestly of Brahmanical class (collectively); तदेतद् ब्रह्म क्षत्रं विट् शूद्रः Bṛi. Up.1.4.15; ब्रह्मैव संनियन्तृ स्यात् क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम् Ms.9.32.
    -7 The power or energy of a Brāhmaṇa; पवनाग्निसमागमो ह्ययं सहितं ब्रह्म यदस्त्रतेजसा R.8.4.
    -8 Religious penance or austerities.
    -9 Celi- bacy, chastity; शाश्वते ब्रह्मणि वर्तते Ś.1.
    -1 Final eman- cipation or beatitude.
    -11 Theology, sacred learning, religious knowledge.
    -12 The Brāhmaṇa portion of the Veda.
    -13 Wealth.
    -14 Food.
    -15 A Brāhmaṇa.
    -16 Truth.
    -17 The Brāhmaṇahood (ब्राह्मणत्व); येन विप्लावितं ब्रह्म वृषल्यां जायतात्मना Bhāg.6.2.26.
    -18 The soul (आत्मा); एतदेषां ब्रह्म Bṛi. Up.1.6.1-3.
    -19 See ब्रह्मास्त्र. अब्राह्मणे न हि ब्रह्म ध्रुवं तिष्ठेत् कदाचन Mb.12.3.31.
    -2 The गायत्री mantra; उभे सन्ध्ये च यतवाग्जपन् ब्रह्म समाहितः Bhāg.7. 12.2. -m.
    1 The Supreme Being, the Creator, the first deity of the sacred Hindu Trinity, to whom is en- trusted the work of creating the world. [The accounts of the creation of the world differ in many respects; but, according to Manu Smṛiti, the universe was enveloped in darkness, and the self-existent Lord manifested himself dispelling the gloom. He first created the waters and deposited in them a seed. This seed became a golden egg, in which he himself was born as Brahmā-- the progenitor of all the worlds. Then the Lord divided the egg into two parts, with which he constructed heaven and earth. He then created the ten Prajāpatis or mind-born sons who completed the work of creation. According to another account (Rāmāyaṇa) Brahmā sprang from ether; from him was descended marīchi, and his son was Kaśyapa. From Kaśyapa sprang Vivasvata, and Manu sprang from him. Thus Manu was the procreator of all human beings. According to a third account, the Supreme deity, after dividing the golden egg, separated himself into two parts, male and female, from which sprang Virāj and from him Manu; cf. Ku.2.7. and Ms.1.32 et seq. Mythologically Brahman is represented as being born in a lotus which sprang from the navel of Viṣṇu, and as creating the world by an illicit connection with his own daughter Sarasvatī. Brahman had originally five heads, but one of them was cut down by Śiva with the ring-finger or burnt down by the fire from his third eye. His vehicle is a swan. He has numerous epithets, most of which have reference to his birth, in a lotus.]
    -2 A Brāhmaṇa; Ś.4.4.
    -3 A devout man.
    -4 One of the four Ritvijas or priests employed at a Soma sacrifice.
    -5 One conversant with sacred knowledge.
    -6 The sun.
    -7 Intellect.
    -8 An epithet of the seven Prajāpatis:-- मरीचि, अत्रि, अङ्गिरस्, पुलस्त्य, पुलह, क्रतु and वसिष्ठ.
    -9 An epithet of Bṛihaspati; ब्रह्मन्नध्ययनस्य नैष समयस्तूष्णीं बहिः स्थीयताम् Hanumannāṭaka.
    -1 The planet Jupiter; ब्रह्मराशिं समावृत्य लोहिताङ्गो व्यवस्थितः Mb. 3.6.18.
    -11 The world of Brahmā (ब्रह्मलोक); दमस्त्यागो- $प्रमादश्च ते त्रयो ब्रह्मणो हयाः Mb.11.7.23.
    -1 Of Śiva.
    -Comp. -अक्षरम् the sacred syllable om.
    -अङ्गभूः 1 a horse.
    -2 one who has touched the several parts of his body by the repetition of Mantras; स च त्वदेकेषुनिपात- साध्यो ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (see Malli. thereon).
    -अञ्जलिः 1 respectful salutation with folded hands while repeating the Veda.
    -2 obeisance to a preceptor (at the beginning and conclusion of the repetition of the Veda); अपश्यद्यावतो वेदविदां ब्रह्माञ्जलीनसौ N.17.183; ब्रह्मारम्भे$वसाने च पादौ ग्राह्यौ गुरोः सदा । संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः ॥ Ms.2.71.
    -अण्डम् 'the egg of Brahman', the primordial egg from which the universe sprang, the world, universe; ब्रह्माण्डच्छत्रदण्डः Dk.1. ˚कपालः the hemisphere of the world. ˚भाण्डोदरम् the hollow of the universe; ब्रह्मा येन कुलालवन्नियमितो ब्रह्माण्ड- भाण्डोदरे Bh.2.95. ˚पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.
    -अदि(द्रि)जाता an epithet of the river Godāvarī.
    -अधिगमः, अधिगमनम् study of the Vedas.
    -अम्भस् n. the urine of a cow.
    -अभ्यासः the study of the Vedas.
    -अयणः, -नः an epithet of Nārāyaṇa.
    -अरण्यम् 1 a place of religious study.
    -2 N. of a forest.
    -अर्पणम् 1 the offering of sacred knowledge.
    -2 devoting oneself to the Supreme Spirit.
    -3 N. of a spell.
    -4 a mode of performing the Śrāddha in which no Piṇḍas or rice-balls are offered.
    -अस्त्रम् a missile presided over by Brahman.
    -आत्मभूः a horse.
    -आनन्दः bliss or rapture of absorption into Brahma; ब्रह्मानन्दसाक्षात्क्रियां Mv.7.31.
    -आरम्भः beginning to repeat the Vedas; Ms.2.71.
    -आवर्तः N. of the tract between the rivers Sarasvatī and Dṛiṣavatī (northwest of Hastināpura); सरस्वतीदृषद्वत्योर्देवनद्योर्यदन्तरम् । तं देवनिर्मितं देशं ब्रह्मावर्तं प्रचक्षते Ms.2.17,19; Me.5.
    -आश्रमः = ब्रह्मचर्याश्रमः; वेदाध्ययननित्यत्वं क्षमा$थाचार्यपूजनम् । अथोपाध्यायशुश्रूषा ब्रह्माश्रमपदं भवेत् ॥ Mb.12.66.14.
    -आसनम् a particular position for profound meditation.
    -आहुतिः f.
    1 the offering of prayers; see ब्रह्मयज्ञ.
    -2 the study of the Vedas.
    -उज्झता forgetting or neglecting the Vedas; Ms.11.57 (अधीतवेदस्यानभ्यासेन विस्मरणम् Kull.).
    -उत्तर a.
    1 treating principally of Brahman.
    -2 consisting chiefly of Brāhmaṇas.
    -उद्यम् explaining the Veda, treatment or discussion of theological problems; ब्राह्मणा भगवन्तो हन्ताहमिमं द्वौ प्रश्नौ प्रक्ष्यामि तौ चेन्मे वक्ष्यति न वै जातु युष्माकमिमं कश्चिद् ब्रह्मोद्यं जेतेति Bṛi. Up.
    -उपदेशः instruc- tion in the Vedas or sacred knowledge. ˚नेतृ m. the Palāśa tree.
    -ऋषिः (
    ब्रह्मर्षिः or
    ब्रह्माऋषिः) a Bra- hmanical sage. ˚देशः N. of a district; (कुरुक्षेत्रं च मत्स्याश्च पञ्चालाः शूरसेनकाः । एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरः Ms.2.19).
    -ओदनः, -नम् food given to the priests at a sacrifice.
    -कन्यका an epithet of Sarasvatī.
    -करः a tax paid to the priestly class.
    -कर्मन् n.
    1 the religious duties of a Brāhmaṇa, the office of Brahman, one of the four principal priests at a sacrifice.
    -कला an epithet of Dākṣāyaṇī (who dwells in the heart of man).
    -कल्पः an age of Brahman.
    -काण्डम् the portion of the Veda relating to spiritual knowledge.
    -काष्ठः the mulberry tree.
    -किल्बिषम् an offence against Brāhmaṇas.
    -कूटः a thoroughly learned Brāhmaṇa.
    -कूर्चम् a kind of penance; अहोरात्रोषितो भूत्वा पौर्णमास्यां विशेषतः । पञ्चगव्यं पिबेत् प्रातर्ब्रह्मकूर्चमिति स्मृतम् ॥.
    -कृत् one who prays. (-m.) an epithet of Viṣṇu.
    -कोशः the treasure of the Vedas, the entire collection of the Vedas; क्षात्रो धर्मः श्रित इव तनुं ब्रह्मकोशस्य गुप्त्यै U.6.9.
    -गायत्री N. of a magical mantra composed after the model of गायत्री mantra.
    -गिरिः N. of a mountain.
    -गीता f. The preaching of Brahmā as included in the Anuśāsana parva of the Mahābhārata.
    -गुप्तः N. of an astronomer born in 598. A. D.
    -गोलः the universe.
    -गौरवम् respect for the missile presided over by Brahman; विष्कम्भितुं समर्थो$पि ना$चलद् ब्रह्मगौरवात् Bk.9.76 (मा भून्मोघो ब्राह्मः पाश इति).
    -ग्रन्थिः 1 N. of a particular joint of the body.
    -2 N. of the knot which ties together the 3 threads of the यज्ञोपवीत.
    -ग्रहः, -पिशाचः, -पुरुषः, -रक्षस् n.,
    -राक्षसः a kind of ghost, the ghost of a Brāhmaṇa, who during his life time indulges in a disdainful spirit and carries away the wives of others and the property of Brāh- maṇas; (परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च । अरण्ये निर्जले देशे भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ Y.3.212; cf. Ms.12.6 also).
    -ग्राहिन् a. worthy to receive that which is holy.
    -घातकः, -घातिन् m. the murderer of a Brāhmaṇa.
    -घातिनी a woman on the second day of her courses.
    -घोषः 1 recital of the Veda.
    -2 the sacred word, the Vedas collectively; U.6.9 (v. l.).
    -घ्नः the murderer of a Brāhmaṇa.
    -चक्रम् 1 The circle of the universe; Śvet. Up.
    -2 N. of a magical circle.
    -चर्यम् 1 religious studentship, the life of celibacy passed by a Brāhmaṇa boy in studying the Vedas, the first stage or order of his life; अविप्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रममाचरेत् Ms.3.2;2. 249; Mv.1.24; यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् Kaṭh.
    -2 religious study, self-restraint.
    -3 celibacy, chastity, abstinence, continence; also ब्रह्म- चर्याश्रम. (
    -र्यः) a religious student; see ब्रह्मचारिन्. (
    -र्या) chastity, celibacy. ˚व्रतम् a vow of chastity. ˚स्खलनम् falling off from chastity, incontinence.
    -चारिकम् the life of a religious student.
    -चारिन् a.
    1 studying the Vedas.
    -2 practising continence of chastity. (-m.) a religious student, a Brāhmaṇa in the first order of his life, who continues to live with his spiritual guide from the investiture with sacred thread and performs the duties pertaining to his order till he settles in life; ब्रह्मचारी वेदमधीत्य वेदौ वेदान् वा चरेद् ब्रह्मचर्यम् Kaṭha- śrutyopaniṣad 17; Ms.2.41,175;6.87.
    -2 one who vows to lead the life of a celibate.
    -3 an epithet of Śiva.
    -4 of Skanda.
    -चारिणी 1 an epithet of Durgā.
    -2 a woman who observes the vow of chastity.
    -जः an epithet of Kārtikeya.
    -जन्मन् n.
    1 spirtual birth.
    -2 investiture with the sacred thread; ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम् Ms.2.146,17.
    -जारः the paramour of a Brāhmaṇa's wife; Rāmtā. Up.
    -जिज्ञासा desire to know Brahman; अयातो ब्रह्मजिज्ञासा Brahmasūtra.
    -जीविन् a. living by sacred knowledge. (-m.) a mercenary Brāhmaṇa (who converts his sacred knowledge into trade), a Brāhmaṇa who lives by sacred knowledge.
    -ज्ञानम् knowledge about Brahman; वेदान्तसाङ्ख्यसिद्धान्त- ब्रह्मज्ञानं वदाम्यहम् Garuḍa. P.
    -ज्ञ, -ज्ञानिन् a. one who knows Brahma.
    (-ज्ञः) 1 an epithet of Kārtikeya.
    -2 of Viṣṇu.
    -ज्ञानम् true or divine knowledge, knowledge of the identity of the universe with Brahma; ब्रह्मज्ञान- प्रभासंध्याकालो गच्छति धीमताम् Paśupata. Up.7.
    -ज्येष्ठः the elder brother of Brahman; ब्रह्मज्येष्ठमुपासते T. Up.2.5. (-a.) having Brahmā as first or chief.
    -ज्योतिस् n.
    1 the light of Brahma or the Supreme Being.
    -2 an epithet of Śiva.
    -तत्त्वम् the true knowledge of the Supreme Spirit.
    -तन्त्रम् all that is taught in the Veda.
    -तालः (in music) a kind of measure.
    -तेजस् n.
    1 the glory of Brahman.
    -2 Brahmanic lustre, the lustre or glory supposed to surround a Brāhmaṇa.
    -दः a spiritual preceptor; Ms.4.232.
    -दण्डः 1 the curse of a Brāhmaṇa; एकेन ब्रह्मदण्डेन बहवो नाशिता मम Rām.
    -2 a tribute paid to a Brāhmaṇa.
    -3 an epithet of Śiva.
    -4 N. of a mythical weapon (ब्रह्मास्त्र); स्वरस्य रामो जग्राह ब्रह्मदण्डमिवापरम् Rām.3.3.24.
    -5 magic, spells, incanta- tion (अभिचार); ब्रह्मदण्डमदृष्टेषु दृष्टेषु चतुरङ्गिणीम् Mb.12. 13.27.
    -दर्मा Ptychotis Ajowan (Mar. ओवा).
    -दानम् 1 the imparting of sacred knowledge.
    -2 sacred knowledge, received as an inheritance or hereditary gift; सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते Ms.4.233.
    -दायः 1 instruction in the Vedas, the imparting of sacred knowledge.
    -2 sacred knowledge received as an in- heritance; तं प्रतीतं स्वधर्मेण ब्रह्मदायहरं पितुः Ms.3.3.
    -3 the earthly possession of a Brāhmaṇa.
    -दायादः 1 one who receives the Vedas as his hereditary gift, a Brāhmaṇa.
    -2 the son of a Brāhmaṇa.
    -दारुः the mulberry tree.
    -दिनम् a day of Brahman.
    -दूषक a. falsifying the vedic texts; Hch.
    -देय a. married according to the Brāhma form of marriage; ब्रह्मदेयात्मसंतानो ज्येष्ठसामग एव च Ms.3.185. (
    -यः) the Brāhma form of marriage.
    (-यम्) 1 land granted to Brahmaṇas; श्रोत्रियेभ्यो ब्रह्मदेयान्यदण्डकराण्यभिरूपदायकानि प्रयच्छेत् Kau. A.2.1.19.
    -2 instruction in the sacred knowledge.
    -दैत्यः a Brāhmaṇa changed into a demon; cf. ब्रह्मग्रह.
    -द्वारम् entrance into Brahmā; ब्रह्मद्वारमिदमित्येवैतदाह यस्त- पसाहतपाप्मा Maitra. Up.4.4.
    -द्विष्, -द्वेषिन् a.
    1 hating Brāhmaṇas; Ms.3.154 (Kull.).
    -2 hostile to religi- ous acts or devotion, impious, godless.
    -द्वेषः hatred of Brāhmaṇas.
    -धर a. possessing sacred knowledge.
    -नदी an epithet of the river Sarasvatī.
    -नाभः an epithet of Viṣṇu.
    -निर्वाणम् absorption into the Supreme Spirit; स्थित्वास्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.
    -2 = ब्रह्मानन्द q. v.; तं ब्रह्मनिर्वाणसमाधिमाश्रितम् Bhāg.4.6.39.
    -निष्ठ a. absorbed in or intent on the contemplation of the Supreme Spirit; ब्रह्मनिष्ठस्तथा योगी पृथग्भावं न विन्दति Aman. Up.1.31. (
    -ष्ठः) the mulberry tree.
    -नीडम् the resting-place of Brahman.
    -पदम् 1 the rank or position of a Brāhmaṇa.
    -2 the place of the Supreme Spirit.
    -पवित्रः the Kuśa grass.
    -परिषद् f. an assembly of Brāhmṇas.
    -पादपः, -पत्रः the Palāśa tree.
    -पारः the final object of all sacred knowledge.
    -पारायणम् a complete study of the Vedas, the entire Veda; याज्ञवल्क्यो मुनिर्यस्मै ब्रह्मपारायणं जगौ U.4.9; Mv.1.14.
    -पाशः N. of a missile presided over by Brahman; अबध्नादपरिस्कन्दं ब्रह्मपाशेन विस्फुरन् Bk.9.75.
    -पितृ m. an epithet of Viṣṇu.
    -पुत्रः 1 a son of Brahman.
    -2 N. of a (male) river which rises in the eastern extremity of the Himālaya and falls with the Ganges into the Bay of Bengal.
    (-त्रा) 1 a kind of vegetable poison.
    -2 See ब्रह्मपुत्रः (2). (
    -त्री) an epithet of the river Sarasvatī.
    -पुरम् the heart; दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः Muṇḍ.2.2.7.
    -2 the body; Ch. Up.
    -पुरम्, -पुरी 1 the city of Brahman (in heaven).
    -2 N. of Benares.
    -पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.
    -पुरुषः a minister of Brahman (the five vital airs).
    -प्रलयः the universal destruction at the end of one hundred years of Brahman in which even the Supreme Being is supposed to be swallowed up.
    -प्राप्तिः f. absorp- tion into the Supreme spirit.
    -बलम् the Brahmani- cal power.
    -बन्धुः 1 a contemptuous term for a Brāh- maṇa, an unworthy Brāhmaṇa (cf. Mar. भटुर्गा); वस ब्रह्मचर्यं न वै सोम्यास्मत्कुलीनो$ननूज्य ब्रह्मबन्धुरिव भवतीति Ch. Up.6.1.1; ब्रह्मबन्धुरिति स्माहम् Bhāg.1.81.16; M.4; V.2.
    -2 one who is a Brāhmaṇa only by caste, a nominal Brāhmaṇa.
    -बिन्दुः a drop of saliva sputtered while reciting the Veda.
    -बीजम् 1 the mystic syllable om; मनो यच्छेज्जितश्वासो ब्रह्मबीजमविस्मरन् Bhāg.2.1.17.
    -2 the mulberry tree.
    -ब्रुवः, -ब्रुवाणः one who pretends to be a Brāhmaṇa.
    -भवनम् the abode of Brahman.
    -भागः 1 the mulberry tree.
    -2 the share of the chief priest; अथास्मै ब्रह्मभागं पर्याहरन्ति Śat. Br.
    -भावः absorp- tion into the Supreme Spirit
    -भावनम् imparting religious knowledge; छेत्ता ते हृदयग्रन्थिमौदर्यो ब्रह्मभावनः Bhāg.3.24.4.
    -भिद् a. dividing the one Brahma into many.
    -भुवनम् the world of Brahman; आ ब्रह्म- भुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनो$र्जुन Bg.8.16.
    -भूत a. become one with Brahma, absorbed into the Supreme Spirit; आयुष्मन्तः सर्व एव ब्रह्मभूता हि मे मताः Mb.1.1.14.
    -भूतिः f. twilight.
    -भूमिजा a kind of pepper.
    -भूयम् 1 identity with Brahma, absorption or dissolution into Brahma, final emancipation; स ब्रह्मभूयं गतिमागजाम R.18.28; ब्रह्मभूयाय कल्पते Bg.14.26; Ms.1.98.
    -2 Brahmanahood, the state or rank of a Brāhmaṇa. धृष्टाद्धार्ष्टमभूत् क्षत्र ब्रह्मभूयं गतं क्षितौ Bhāg.9.2.17.
    -भूयस n. absorption into Brahma.
    -मङ्गलदेवता an epithet of Lakshmī.
    -महः a festival in honour of Brāhmaṇas.
    -मित्र a. having Brāhmaṇas for friends.
    -मीमांसा the Vedānta philosophy which inquires into the nature of Brahma or Supreme Spirit.
    -मुहूर्तः a particular hour of the day.
    -मूर्ति a. having the form of Brahman.
    -मूर्धभृत् m. an epithet of Śiva.
    -मेखलः the Munja plant.
    -यज्ञः one of the five daily Yajñas or sacrifices (to be performed by a householder), teaching and reciting the Vedas; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः Ms.3.7 (अध्यापनशब्देन अध्य- यनमपि गृह्यते Kull.)
    -योगः cultivation or acquisition of spiritual knowledge.
    -योनि a.
    1 sprung from Brahman; गुरुणा ब्रह्मयोनिना R.1.64. (
    -निः) f.
    1 original source in Brahman.
    -2 the author of the Vedas or of Brahman; किं पुनर्ब्रह्मयोनेर्यस्तव चेतसि वर्तते Ku.6.18. ˚स्थ a. intent on the means of attaining sacred knowledge; ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था ये स्वकर्मण्यवस्थिताः Ms.1.74.
    -रत्नम् a valuable present made to a Brāhmaṇa.
    -रन्ध्रम् an aperture in the crown of the head through which the soul is said to escape on its leaving the body; आरोप्य ब्रह्मरन्ध्रेण ब्रह्म नीत्वोत्सृजेत्तनुम् Bhāg.11.15.24.
    -राक्षसः See ब्रह्मग्रह; छिद्रं हि मृगयन्ते स्म विद्वांसो ब्रह्मराक्षसाः Rām. 1.8.17.
    -रवः muttering of prayers.
    -रसः Brahma's savour. ˚आसवः Brahma's nectar.
    -रातः an epithet of Śuka; Bhāg.1.9.8.
    -रात्रः early dawn.
    -रात्रिः an epithet of Yājñavalkya, (wrong for ब्रह्मरातिः)
    -राशिः 1 the whole mass or circle of sacred know- ledge.
    -2 an epithet of Paraśurāma.
    -3 a particular constellation.
    -रीतिः f. a kind of brass.
    -रे(ले)खा -लिखितम्, -लेखः lines written by the creator on the forehead of a man which indicate his destiny, the predestined lot of any man.
    -लोकः the world of Brahman.
    -लौकिक a. inhabiting the ब्रह्मलोक.
    -वक्तृ m. an expounder of the Vedas.
    -वद्यम् knowledge of Brahma.
    -वधः, -वध्या, -हत्या the murder of a Brāh- maṇa.
    -वर्चस् n.,
    -वर्चसम् 1 divine glory or splendour, spiritual pre-eminence or holiness resulting from sacred knowledge; स य एवमेतद्रथन्तरमग्नौ प्रोतं वेद ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भवति Ch. Up.2.12.2; (तस्य) हेतुस्त्वद्ब्रह्मवर्चसम् R.1.63; Ms.2.37;4.94.
    -2 the inherent sanctity or power of a Brāhmaṇa; Ś.6.
    -वर्चसिन्, -वर्चस्विन् a. holy or sanctified by spiritual pre-eminence, holy; अपृथग्धीरुपा- सीत ब्रह्मवर्चस्व्यकल्मषः Bhāg.11.17.32. (-m.) an eminent or holy Brāhmaṇa; ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसंमताः Ms. 3.39.
    -वर्तः see ब्रह्मावर्त.
    -वर्धनम् copper.
    -वाच् f. the sacred text.
    -वादः a discourse on the sacred texts; ब्रह्मवादः सुसंवृत्तः श्रुतयो यत्र शेरते Bhāg.1.87.1.
    -वादिन् m.
    1 one who teaches or expounds the Vedas; U.1; Māl.1.
    -2 a follower of the Vedānta philosophy; तस्याभिषेक आरब्धो ब्राह्मणैर्ब्रह्मवादिभिः Bhāg.4.15.11. (
    -नी) an epithet of Gāyatrī; आयाहि वरदे देवि त्र्यक्षरे ब्रह्मवादिनि Gāyatryāvāhanamantra.
    -वासः the abode of Brāhma- ṇas.
    -विद्, -विद a.
    1 knowing the Supreme Spirit; ब्रह्मविद् ब्रह्मैव भवति. (-m.) a sage, theologian, philosopher.
    -विद्या, -वित्त्वम् knowledge of the Supreme Spirit. ब्रह्मविद्यापरिज्ञानं ब्रह्मप्राप्तिकरं स्थितम् Śuka. Up.3.1.
    -विन्दुः see ब्रह्मबिन्दु.
    -विवर्धनः an epithet of Indra.
    -विहारः a pious conduct, perfect state; Buddh.
    -वीणा a particular Vīṇā.
    -वृक्षः 1 the Palāśa tree.
    -2 the Udumbara tree.
    -वृत्तिः f. livelihood of a Brāhmaṇa; ब्रह्मवृत्त्या हि पूर्णत्वं तया पूर्णत्वमभ्यसेत् Tejobindu Up.1.42.
    -वृन्दम् an assemblage of Brāhmaṇas.
    -वेदः 1 knowledge of the Vedas.
    -2 monotheism, knowledge of Brahma.
    -3 the Veda of the Brāhmaṇas (opp. क्षत्रवेद).
    -4 N. of the Atharvaveda; ब्रह्मवेदस्याथर्वर्णं शुक्रमत एव मन्त्राः प्रादु- र्बभूवुः Praṇava Up.4.
    -वेदिन् a. knowing the Vedas; cf. ब्रह्मविद्.
    -वैवर्तम् N. of one of the eighteen Purāṇas
    -व्रतम् a vow of chastity.
    -शल्यः Acacia Arabica (Mar. बाभळ).
    -शाला 1 the hall of Brahman.
    -2 a place for reciting the Vedas.
    -शासनम् 1 a decree addressed to Brāhmaṇas.
    -2 a command of Brahman.
    -3 the command of a Brāhmaṇa.
    -4 instruction about sacred duty.
    -शिरस्, -शीर्षन् n. N. of a particular missile; अस्त्रं ब्रह्मशिरस्तस्मै ततस्तोषाद्ददौ गुरुः Bm.1.649.
    -श्री N. of a Sāman.
    -संसद् f. an assembly of Brāh- maṇas.
    -संस्थ a. wholly devoted to the sacred know- ledge (ब्रह्म); ब्रह्मसंस्थो$मृतत्वमेति Ch. Up.2.23.1.
    -सती an epithet of the river Sarasvatī.
    -सत्रम् 1 repeating and teaching the Vedas (= ब्रह्मयज्ञ q. v.); ब्रह्मसत्रेण जीवति Ms.4.9; ब्रह्मसत्रे व्यवस्थितः Mb.12.243.4.
    -2 medita- tion of Brahma (ब्रह्मविचार); स्वायंभुव ब्रह्मसत्रं जनलोके$भवत् पुरा Bhāg.1.87.9.
    -3 absorption into the Supreme Spirit.
    -सत्रिन् a. offering the sacrifice of prayer.
    -सदस् n. the residence of Brahman.
    -सभा the hall or court of Brahman.
    -संभव a. sprung or coming from Brahman. (
    -वः) N. of Nārada.
    -सर्पः a kind of snake.
    -सवः distillation of Soma.
    -सायुज्यम् com- plete identification with the Supreme Spirit; cf. ब्रह्मभूय.
    -सार्ष्टिता identification or union or equality with Brahma; Ms.4.232.
    -सावर्णिः N. of the tenth Manu; दशमो ब्रह्मसावर्णिरुपश्लोकसुतो महान् Bhāg.8.13.21.
    -सुतः 1 N. of Nārada, Marīchi &c.
    -2 a kind of Ketu.
    -सुवर्चला f.
    1 N. of a medicinal plant (ब्राह्मी ?).
    -2 an infusion (क्वथितमुदक); पिबेद् ब्रह्मसुवर्चलाम् Ms.11.159.
    -सूः 1 N. of Aniruddha.
    -2 N. of the god of love.
    -सूत्रम् 1 the sacred thread worn by the Brāhmaṇas or the twice-born (द्विज) over the shoulder; Bhāg. 1.39.51.
    -2 the aphorisms of the Vedānta philosophy by Bādarāyaṇa; ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः Bg.13.4.
    -सूत्रिन् a. invested with the sacred thread.
    -सृज् m. an epithet of Śiva.
    -स्तम्बः the world, universe; ब्रह्मस्तम्बनिकुञ्जपुञ्जितघनज्याघोषघोरं धनुः Mv.3.48.
    -स्तेयम् acquiring holy knowledge by unlawful means; स ब्रह्मस्तेयसंयुक्तो नरकं प्रतिपद्यते Ms.2.116.
    -स्थली a place for learning the Veda (पाठशाला);...... ब्रह्मस्थलीषु च । सरी- सृपाणि दृश्यन्ते... Rām.6.1.16.
    -स्थानः the mulberry tree.
    -स्वम् the property or possessions of a Brāhmaṇa; परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च । अरण्ये निर्जले देशे भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ Y.3.212. ˚हारिन् a. stealing a Brāhmaṇa's property.
    -स्वरूप a. of the nature of the Supreme Spirit.
    -हत्या, -वधः Brahmanicide, killing a Brāh- maṇa; ब्रह्महत्यां वा एते घ्नन्ति Trisuparṇa. हन् a. murderer of a Brāhmaṇa; ब्रह्महा द्वादश समाः कुटीं कृत्वा वने वसेत् Ms.11.72.
    -हुतम् one of the five daily Yajñas or sacrifices, which consists in offering the rites of hospitality to guests; cf. Ms.3.74.
    -हृदयः, -यम् N. of a star (Capella).

    Sanskrit-English dictionary > ब्रह्मन् _brahman

  • 16 रतिः _ratiḥ

    रतिः f. [रम्-क्तिन्]
    1 Pleasure, delight, satisfaction, joy; अकृतार्थे$पि मनसिजे रतिमुभयप्रार्थना कुरुते Ś.2.1.
    -2 Fondness for, devotion or attachment to, pleasure in (with loc.) प्रीतिः परा तात रतिश्च जाता Mb.3.112.11; पापे रतिं मा कृथाः Bh.2.77; स्वयोषिति रतिः 2.62; R.1.23; Ku.5.65.
    -3 Love, affection; S. D. thus defines it; रतिर्मनोनुकूले$र्थे मनसः प्रवणायितम् 27; cf. 26 also; (it is the Sthāyibhāva of the rasa called शृङ्गार q. v.) ससत्त्व- रतिदे नित्यं सदरामर्षनाशिनि Ki.15.27.
    -4 Sexual pleasure; दाक्षिण्योदकवाहिनी विगलिता याता स्वदेशं रतिः Mk.8.38; so रति- सर्वस्वम् q. v. below.
    -5 Sexual union, coition, copulation.
    -6 The goddess of love, the wife of Kāma or Cupid; साक्षात् कामं नवमिव रतिर्मालती माधवं यत् Māl.1.15; Ku.3. 23;4.45; R.6.2.
    -7 The pudenda.
    -8 N. of the sixth digit (कला) of the moon.
    -9 Ved. Rest, cessation.
    -1 N. of magical incantation recited over weapons; Rām.
    -Comp. -अङ्गम्, -कुहरम् pudendum muliebre.
    -कर a.
    1 giving pleasure; रामो रतिकरः पितुः Rām.1.18.24.
    -2 enamoured.
    -रः a particular Samādhi.
    -कर्मन्, -क्रिया sexual union.
    -खेदः the languor of sexual enjoy- ment.
    -गृहम्, -भवनम्, -मन्दिरम् 1 a pleasure house.
    -2 a brothel.
    -3 pudendum muliebre
    -तस्करः a seducer, ravisher.
    -दूतिः, -ती f. a love messenger; रतिदूतिपदेषु कोकिलाम् (आदिश) Ku.4.16.
    -नागः a mode of coitus.
    -पतिः, -प्रियः, -रमणः the god of love; अपि नाम मनागवतीर्णो$सि रतिरमणबाणगोचरम् Māl.1; दधति स्फुटं रतिपतेरिषवः शिततां यदुत्पलपलाशदृशः Śi.9.66; पूर्वं यत्र समं त्वया रतिपतेरासादिताः सिद्धयः Gīt.
    -पाश (-कः) a mode of coitus.
    -बन्धः a mode of coitus.
    -मदा f. an Apsaras.
    -मित्रः a mode of coitus.
    -रसः sexual pleasure.
    -रहस्यम् N. of an erotic work by Kokkoka.
    -लक्षम् sexual union.
    -लम्पट a. lustful, libidinous.
    -शक्तिः f. manly or virile power.
    -शूरः a man of great procreative power.
    -सर्वस्वम् the all-in-all or highest essence of sexual pleasure; करं व्याधुन्वत्या पिबसि रतिसर्वस्वमधरम् Ś.1.23.
    -सुन्दरः a mode of coitus.

    Sanskrit-English dictionary > रतिः _ratiḥ

  • 17 रिपुः _ripuḥ

    रिपुः [रप् उन् पृषो˚ Uṇ.1.26]
    1 An enemy, a foe, an opponent.
    -2 A hostile planet.
    -3 N. of the sixth astrological house.
    -4 Ved. A cheat, rogue.
    -Comp. -कालः the god of death; Buddh.
    -घातिन्, -घ्न, -जय, -निपातिन्, -सूदन a. killing or vanquishing foes.
    -भवनम्, -स्थानम् N. of the 6th astrological house.

    Sanskrit-English dictionary > रिपुः _ripuḥ

  • 18 लता _latā

    लता [लत्-अच्]
    1 A creeper, creeping plant; लताभावेन परिणतमस्या रूपम् V.4; लतेव संनद्धमनोज्ञपल्लवा R.3.7 (often used as the last member of compounds, especially with words meaning 'arm', 'eyebrow', 'lightning', to denote beauty, tenderness, thinness &c.; भुजलता, बाहुलता, भ्रूलता, विद्युल्लता; so खड्ग˚, अलक˚, &c.; cf. Ku.2. 64; Me.49; Ś.3.14; R.9.46.
    -2 A branch; मधुसुरभिणि षट्पदेन पुष्पे मुख इव शाललतावधूश्चुचुम्बे Ki.1.34; Rām. 2.8.6.
    -3 The creeper called Priyaṅgu.
    -4 The Mādhavī creeper.
    -5 Musk-creeper.
    -6 A whip or the lash of a whip.
    -7 A string of pearls.
    -8 A slender woman.
    -9 A woman in general.
    -1 The Dūrvā grass.
    -Comp. -अङ्गुलिः f. a branch serving as a finger.
    -अन्तम् a flower. ˚बाणः the god of love; लतान्त- बाणंबाणलक्ष्यतामयासिषम् Dk.1.4.
    -अम्बुजम् a kind of cucumber.
    -अर्कः a green onion.
    -अलकः an elephant.
    -आननः a particular position of the hands in dancing.
    -उद्गमः the upward winding or climbing of a creeper.
    -करः a particular position of the hands in dancing.
    -कस्तूरिका, कस्तूरी musk-creeper; लताकस्तूरिका तिक्ता हृद्या शीतास्यरोगहृत् Rājavallabha.
    -गृहः, -हम् a bo- wer surrounded with creepers, an arbour; लतागृहद्वारगतो $थ नन्दी Ku.3.41.
    -जिह्वः, -रसनः a snake.
    -तरुः, -द्रुमः 1 the Sāla tree.
    -2 the Tāla tree.
    -3 the orange tree.
    -पनसः the water-melon.
    -पर्णः N. of Viṣṇu.
    -प्रतानः the tendril of a creeper; लताप्रतानोद्ग्रथितैः स केशैरधिज्यधन्वा विचचार दावम् R.2.8.
    -भवनम् an arbour, a bower.
    -मणिः coral.
    -मण्डपः a bower, an arbour.
    -मृगः a monkey.
    -यष्टिः f. Bengal madder.
    -यावकम् a shoot, sprout.
    -रदः an elephant.
    -वलयः, -यम् an arbour.
    -वृक्षः 1 the cocoa-nut tree.
    -2 the Sāla tree.
    -वेष्टः a kind of coitus or mode of sexual enjoyment; बाहुभ्यां पाद- युग्माभ्यां वेष्टयित्वा स्त्रियं रमेत् । लघुलिङ्गताडनं योनौ तल्लतावेष्टमुच्यते ॥ Rasamañjarī.
    -वेष्टनम्, -वेष्टितकम् a kind of embrace; अपि भ्रमी भङ्गिभिरावृताङ्गं वासो लतावेष्टितकप्रवीणम् N.7.97 ('उपविष्टं प्रियं कान्ता सुप्ता वेष्टयते यदि । तल्लतावेष्टितं ज्ञेयं कामानुभव- वेदिभिः Narāyaṇa's com.).

    Sanskrit-English dictionary > लता _latā

  • 19 वासः _vāsḥ

    वासः [वस् निवासे आच्छादने वा घञ्]
    1 Perfume.
    -2 Li- ving, dwelling; वासो यस्य हरेः करे Bv.1.63; R.19.2; नरके नियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम Bg.1.44.
    -3 An abode, a habitation, house; एष शाकुनिकः शेते तव वासं समाश्रितः Mb.12.145.7.
    -4 Site, situation; अवाप्य वासं नरदेवपुत्राः Mb.3.176.4.
    -5 A day's journey.
    -6 Imagination. (वासना).
    -7 Semblance.
    -8 Clothes, dress.
    -Comp. -अ (आ) -गारः, -रम्, -गृहम्, -वेश्यम् n. the inner apartments of a house; particularly bed-chamber; धर्मासनाद्विशति वासगृहं नरेन्द्रः U.1.7; समयः खलु ते वासगृहप्र- वेशस्य V.3.
    -कर्णी 1 a hall where public exhibitions (such as dancing, wrestling matches &c.) are held.
    -2 a sacrificial hall.
    -गृहम् 1 the inner part of a house.
    -2 bed-chamber; धर्मासनाद्विशति वासगृहं नरेन्द्रः U.1.7.
    -ताम्बूलम् betel mixed with other fragrant species; वासताम्बूलवीटिकां... उपयुज्य Dk.2.2.
    -पर्ययः a change of residence; नोत्सीदेम महाराज क्रियतां वासपर्ययः Mb.3.258.5.
    -प्रासादः a palace.
    -भवनम्, -मन्दिरम्, -समनम् a dwelling-place, house.
    -यष्टिः f. a roosting perch, a rod for a bird to perch on; उत्कीर्णा इव वासयष्टिषु निशानिद्रालसा बर्हिणः V.3.2; Me.81.
    -योगः a kind of fragrant pow- der.
    -सज्जा = वासकसज्जा q. v.

    Sanskrit-English dictionary > वासः _vāsḥ

  • 20 वृक्षः _vṛkṣḥ

    वृक्षः [व्रश्च्-क्स Uṇ.3.66]
    1 A tree; आत्मापराधवृक्षाणां फलान्येतानि देहिनाम्.
    -2 A tree bearing visible flowers and fruit; अपुष्पाः फलवन्तो ये ते वनस्पतयः स्मृताः । पुष्पिणः फलिनश्चैव वृक्षास्तूभयतः स्मृताः ॥ Ms.1.47.
    -3 Wrightia Antidysenterica (Mar. इंद्रजव, कुडा).
    -Comp. -अङ्घ्रिः the root of a tree.
    -अदनः 1 a carpenter's chisel.
    -2 a hatchet.
    -3 the fig-tree.
    -4 the Piyāla tree.
    -अधिरूढः [also वृक्षाधिरूढम्, वृक्षाधिरूढिः f.] a kind of embrace by women resembling the climbing of trees by creepers [बाहुभ्यां कण्ठमालिङ्ग्य मामिनी कान्त उत्थिते । अङ्कमा- रोहते यस्य वृक्षारूढः स उच्यते Nārāyaṇa's com. on N.7.97.]; क्रमोद्गता पीवरताधिजङ्घं वृक्षाधिरूढं विदुषी किमस्याः N.7.97; वल्ली पुरन्ध्रिपटलं घटिताभिरामवृक्षाधिरूढकमुपैति परामभिख्याम् Haravijaya 5.33.
    -अम्लः the hog-plum. (
    -म्लम्) the fruit of the tamarind tree; वृक्षाम्लमाममम्लोष्णं वातघ्नं कफ- पित्तलम् । पक्वं तु गुरु संग्राहि कटुकं तुवरं लघु ॥ Bhāva P.
    -आमयः Lac, resin.
    -आरोपकः the planter of a tree; Ms.3.163.
    -आलयः a bird.
    -आवासः 1 a bird.
    -2 an ascetic.
    -आश्रयिन् m.
    1 a kind of small owl.
    -2 a bird.
    -उत्पलः the Karṇikāra tree.
    -औकस् m. an ape.
    -कुक्कुटः a wild cock.
    -खण्डम् a grove or clump of trees.
    -गुल्म a. covered with trees and shrubs; Ms.7.192.
    -गृहः a bird.
    -चरः a monkey.
    -छाया the shade of a tree. (
    -यम्) thick shade, the shade of many trees.
    -तक्षकः a wood-feller.
    -धूपः turpentine.
    -नाथः the fig-tree.
    -निर्यासः gum, resin; Ms.5.6.
    -पाकः the fig tree.
    -भवनम् the hollow of a tree.
    -भिद् f. an axe.
    -भेदिनि m.
    1 a hatchet.
    -2 a carpenter's chisel.
    -मर्कटिका a squirrel.
    -वाटिका = वाटी a garden, grove of trees.
    -शः a lizard.
    -शायिका a squirrel.
    -संकटम् a forest-thicket.

    Sanskrit-English dictionary > वृक्षः _vṛkṣḥ

Страницы
  • 1
  • 2

См. также в других словарях:

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»