भार्गवमुहूर्त

आयतीगवम् ind. At the time when cows return home; आतिष्ठेद्गु जपन् सन्ध्यां प्रक्रान्तामायतीगवम् Bk.4.14.

अङ्गवम् [अङ्गे स्वावयवे वाति अन्तर्भवति अतिशोषणात् संकुचिता- ङ्गमिव भवति, वा-ड Tv.] Dried fruit.

भार्गवम् भार्गवकम् भार्गवप्रियः A diamond.

हैयंगवम् हैयंगवीनम् [त्वो गोदोहात् भवं ह्यस् गो ख नि˚]

1 Clarified butter prepared from the preceding day's milk, fresh ghee; हैयंगवीनमादाय घोषवृद्धानुपस्थितान् R.1. 45; Bk.5.12.

-2 Butter prepared a day before it is used, fresh butter; भित्वा मृषाश्रुर्दृषदश्मना रहो जघास हैयंगव- मन्तरं गतः Bhāg.1.9.6.

ind. so as to suit ( orﾠ follow) the cows Pāṇ. 5-4, 83.

ind. at the time when the cows come home, (gaṇa tishṭhad-gv-ādi Pāṇ. 2-1, 17) Bhaṭṭ.

m. orﾠ n. N. of wk.

षष् num. a. (used in pl., nom. षट्; gen. षण्णाम्) Six; तेषां त्ववयवान् सूक्ष्मान् षण्णामप्यमितौजसाम् Ms.1.16;8.43.

-Comp. -अंशः (ष़डंशः) a sixth part.

-अक्षीणः (षडक्षीणः) a fish.

-अङ्गम् (ष़डङ्गम्) 1 (a) six parts of the body taken collectively: जङ्घे बाहू शिरो मध्यं षडङ्गमिदमुच्यते । (b) The other six parts of the body are 'हृदयशिरःशिखा- नेत्रकवचास्त्राणि' as in Māl.5.2 (नित्यं न्यस्तषडङगचक्रनिहितं हृत्पद्यमध्योदितम्); cf. com. on the verse.

-2 the six works auxiliary to the Veda; शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दसां चितिः । ज्योतिषामयनं चैव षडङ्गो वेद उच्यते ॥ see वेदाङ्ग also. ˚विद् knowing the six वेदाङ्गs; Ms.3.145.

-3 six auspicious things, i. e. the six things obtained from a cow; गोमूत्रं गोमयं क्षीरं सर्पिर्दधि च रोचना । षडङ्गमेतन्माङ्गल्यं पठितं सर्वदा गवाम् ॥

-3 any set of six articles.

˚जत् m. N. of Viṣṇu.

-अङ्घ्रिः (षडङ्घ्रिः) a bee; किमिह बहु षडङ्घ्रे गायसि त्वम् Bhāg.1.47.14.; Śi.1.4.

-अधिक a. (

-षडधिक) exceeded by six; षडधिकदशनाडीचक्रमध्यस्थितात्मा Māl.5.1.

-अभिज्ञः (षडभिज्ञः) a Buddhist deified saint.

-अशीत (षडशीत) eighty-sixth.

-अशीतिः f.

(-ष़डशीतिः) 1 eighty-six.

-2 N. of the four passages of the sun from one zodiacal sign to the other; L. D. B.

-अष्टकम् (in astr.) a particular Yoga.

-अहः (ष़डहः) a period of six days.

-आननः, -वक्त्रः, -वदनः, (षडाननः, षड्वक्त्रः, षड्वदनः) epithets of Kārtikeya; षडाननापीतपयोधरासु नेता चमूनामिव कृत्तिकासु R.14.22.

-आम्नायः (षडाम्नायः) the six-fold Tantra.

-ऊर्मिः the six waves of existence.

-ऊषणम् (ष़डूषणम्) six spices taken collectively; पञ्चकोलं समरिचं षडूषणमुदाहृतम्.

-ऋतुः m. pl. the six seasons (i. e. वसन्त, ग्रीष्म, वर्षा, शरद्, हेमन्त and शिशिर).

-कर्ण a. (

-षट्कर्ण) heard by six ears; i. e. by a third person other than the speaker and the person spoken to; told to more than one listener (as a counsel, secret &c.); षट्कर्णो भिद्यते मन्त्रः Pt.1.99. (

-र्णः) a kind of lute.

-कर्मन् n.

(षट्कर्मन्) 1 the six acts or duties enjoined on a Brāhmaṇa; they are अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा । दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्र- जन्मनः ॥ Ms.1.75.

-2 the six acts allowable to a Brāhmaṇa for his subsistence:- उच्छं प्रतिग्रहो भिक्षा वाणिज्यं पशुपालनम् । कृषिकर्म तथा चेति षट्कर्माण्यग्रजन्मनः ॥.

-3 the six acts that may be performed by means of magic:- शान्ति, वशीकरण, स्तम्भन, विद्वेष, उच्चाटन and मरण.

-4 the six acts belonging to the practice of Yoga:- धौतिर्वस्ती तथा नेती नौलिकी (नौलिकः) त्राटकस्तथा । कपालभाती चैतानि षट्कर्माणि समाचरेत् ॥ (-m.)

1 a Brāhmaṇa skilled in the above six acts.

-2 one well-versed in the Tantra magical rites.

-कोण a. (

-षट्कोण) hexangular.

(-णम्) 1 a hexagon.

-2 the thunderbolt of Indra.

-3 a diamond.

-गया the sixfold gayā; गयागजो गयादित्यो गायत्री च गदाधरः । गया गयासुरश्चैव षड्गया मुक्तिदायकाः ॥

-गवम् (षड्गवम् 1 a team or yoke of six oxen.

-2 a yoke of six (sometimes after the names of other animals); i. e. हस्ति˚, अश्व˚ 'six elephants, horses &c.'.

-गवीय a. drawn by six oxen; न यद्वहेच्छकटं षड्गवीयम् Mb.8.76.17.

-गुण a.

(-षड्गुण) 1 sixfold.

-2 having six attributes.

(-णम्) 1 an assem- blage of six qualities.

-2 the six expedients to be used by a king in foreign politics; see under गुण (21); cf. षाड्गुण्य also.

-ग्रन्थः a kind of Karañja tree.

-ग्रन्थि n. (

-षड्ग्रन्थि) the root of long pepper.

-ग्रन्थिका (षड्- ग्रन्थिका) zedoary (शठी).

-चक्रम्, (षट्चक्रम्) the six my- stical circles of the body, i. e. मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर, अनाहत, विशुद्ध and आज्ञाख्य.

-चत्वारिंशत् (षट्चत्वारिंशत्) forty-six.

-चरणः (षट्चरणः) -1 a bee.

-2 a locust.

-3 a louse.

-जः, (ष़ड्जः) the fourth (or first according to some) of the seven primary notes of the Indian gamut; so called because it is derived from the six organs: नासां कण्ठमुरस्तालु जिह्वां दताञ्श्च संस्पृशन् । षड्जः सञ्जायते (षढ्भ्यः संञ्जायते) यस्मात्तस्मात् षड्ज इति स्मृतः ॥ it is said to resemble the note of peacocks; षड्जं रौति मयूरस्तु Nārada; षड्जसंवादिनीः केकाः द्विधा भिन्नाः शिखण्डिभिः R.1.39.

-तन्त्री N. of the six philosophical systems.

-त्रिंशत् f. (

-षट्त्रिंशत्) thirty-six; (

-षट्रत्रिंश a. thirtysixth).

-तिलिन् m. one performing six acts with sesamum seeds; तिलोद्वतीं तिलस्नायी तिलहोमी तिलप्रदः । तिलभुक् तिलवापी च षट्तिली नावसीदति ॥

-दर्शनम् (षड्दर्शनम्) the six principal systems of Hindu philosophy; they are: सांख्य, योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा and वेदान्त. (

-नः) one conversant with the above six systems.

-दीर्घः the six long vowels: आ, ई, ऊ, ऐ, औ.

-दुर्गम्, (षड्दुर्गम्) the six kinds of forts taken collectivelly; धन्वदुर्गं महीदुर्गं गिरिदुर्गं तथैव च । मनुष्यदुर्गं मृद्दुर्गं वनदुर्गमिति क्रमात् ॥

-नवतिः f. (

-षण्णवतिः) ninety-six.

-पञ्चाशत् f. (

-षट्पञ्चाशत्) fifty-six.

-पदः (षट्पदः) 1 a bee; न पङ्कजं तद्यदलीनषट्पदं न षट्पदो$सौ न जुगुञ्ज यः कलम् Bk.2.19; Ku.5.9; R.6.69.

-2 a louse.

-3 a verse consisting of six padas. ˚अथितिः

1 the mango tree.

-2 the Champaka tree. ˚आनन्दवर्धनः the Aśoka or Kiṅkirāta tree. ˚ज्य a. having bees for the bow-string (as the bow of Cupid); प्रायश्चापं न वहति भयान्मन्मथः षट्पदज्यम् Me.75. ˚प्रियः the tree called नाग- केशर.

-पदी (षट्पदी) 1 a stanza consisting of six lines.

-2 a female bee.

-3 a louse.

-4 the six states ('यो$शनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति' इति श्रुत्युक्ताः Mb. 3.314.9 Com.):-- hunger, thrist, sorrow, disordered intellect, old age and death; other version is:-- कामक्रोधौ लोभमोहौ मदमानौ च षट्पदी ।.

-पादः (षट्पादः) a bee.

-प्रज्ञः, (षट्प्रज्ञः) 1 one who is well acquainted with six subjects i. e. the four Puruṣārthas or objects of human existence, the nature of the world, and the nature of the Supreme Sprit; धर्मार्थकाममोक्षेषु लोक- तत्त्वार्थयोरपि । षट्सु प्रज्ञा तु यस्यासौ षट्प्रज्ञः परिकीर्तितः ॥

-2 a lustful or licentious man.

-3 a good-hearted neighbour.

-बिन्दुः (षड्बिन्दुः) an epithet of Viṣṇu.

-भागः (षड्भागः) a sixth part, one-sixth; तपःषड्भागमक्षय्यं ददत्यारण्यका हि नः Ś.2.14; Ms.7.131;8.33.

-भाववादिन् a maintainer of the theory of the six भावs (i. e. द्रव्य, गुण, कर्मन्, सामान्य, विशेष and समवाय).

-भुज a.

(-षड्भुज) 1 six-armed.

-2 six-sided, hexagonal. (

-जः) a hexa- gon.

(-जा) 1 an epithet of Durgā.

-2 the water- melon.

-मतस्थापकः (षण्मतस्थापकः) N. of Śaṁkarāchārya.

-मासः (षण्मासः) a period of six months. ˚निचय a. one who has a store (of food) sufficient for six months; Ms.6.18.

-मासिक a. (

-षण्मासिक) half-yearly, occurring every six months.

-मुखः (षण्मुखः) an epithet of Kārtikeya; स गुणानां बलानां च षण्णां षण्मुख- विक्रमः R.17.67; Mv.1.33. (खा) a water-melon.

-रसम्, -रसाः (m. pl.) (

-षड्रसम् &c.) the six flavours taken collectively; see under रस.

-रात्रम् (षड्रात्रम्) a period of six nights.

-रेखा, (षड्रेखा) a water-melon.

-वर्गः (षड्वर्गः) 1 an aggregate of six things.

-2 espe- cially, the six enemies of mankind; (also called षड्रिपु); कामः क्रोधस्तथा लोभो मदमोहौ च मत्सरः; कृतारिषड्वर्गजयेन Ki.1 9; व्यजेष्ठ षड्वर्गम् Bk.1.2.

-3 the five senses and Manas.

-र्विशम् N. of a Brāhmaṇa belonging to the Sāma Veda.

-विंशतिः f. (

-षड्विंशतिः)twenty-six; (

-षड्विंश twentysixth).

-विध (षड्विध) a. of six kinds, sixfold; षड्विधं बलमादाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया R.4.26.

-शास्त्रिन् m. one conversant with the six Śāstras or darśanas.

-षष्टिः f. (

-षट्षष्टिः) sixty-six.

-सप्ततिः (षट्सप्ततिः) seventy-six.

अश्वः [अश्नुते अध्वानं व्याप्नोति, महाशनो वा भवति Nir.; अश्-क्वन् Uṇ.1.149]

1 A horse; the horses are said to have 7 breeds:- अमृताद् बाष्पतो वह्नेर्वेदेभ्यो$ण़्डाच्च गर्भतः । साम्नो हयानामुत्पत्तिः सप्तधा परिकीर्तिता ॥

-2 A symbolical expression for the number 'seven' (that being the number of the horses of the Sun) सूर्याश्वैर्मसजस्तताः सगुरवः शार्दूलविक्रीडितम् V. Ratn.

-3 A race of men (horselike in strength); काष्ठतुल्यवपुर्धृष्यो मिथ्याचारश्च निर्भयः । द्वादशाङ्गुलमेढ्रश्च दरिद्रस्तु हयो मतः ॥

-श्वौ (du.) A horse and a mare.

-श्वाः horses and mares. [cf. L. equus; Gr. hippos; Zend aspa; Pers. asp.]

-Comp. -अक्षः N. of a plant देवसर्षप.

-अजनी a whip अश्वाजनि प्रचेतसो$श्वान् त्समत्सु चोदय Rv.6.75.13.

-अधिक a. strong in cavalry, superior in horses.

-अध्यक्षः a guardian of horses, commander of horse-cavalry.

-अनीकम् a troop of horse- men, cavalry.

-अरिः a buffalo.

-अवरोहकः N. of a tree अश्वगन्धा.

-आयुर्वेदः veterinary science concerning hores.

-आरूढ a. mounted, sitting on horse-back.

-आरोह a. riding or mounted on horse. (

-हः)

1 a horseman, rider.

-2 one who is fighting.

-3 a ride.

(-हा), -आरोहकः N. of the plant अश्वगन्धा.

-आरोहणीयम् Horsemen, cavalry. इदानीमश्वारोहणीयं क्व गतम् Pratijñā. 1.

-आरोहिन् a. mounted or riding on horseback.

-इषित a. hurried along by horses.

- उरस a. broad-chested like a horse. (

-सम्) the chief or principal horse.

-कन्दा, -कन्दिका N. of a plant अश्वगन्धा.

-कर्णः, -कर्णकः 1 a kind of tree (Vatica Robusta; Mar. साग, राळ) Rām.1.24.15; Māl.9.

-2 the ear of a horse.

-3 a term in surgery for a particular fracture of the bones. (

-र्णः) N. of a mountain.

-कुटी a stable for horses; Pt.5.

-कुशल, -कोविद a. skilled in managing horses.

-क्रन्दः 1 N. of a bird.

-2 a general of the army of the gods.

-खरजः [अश्वश्च खरी च अश्वा च खरश्च वा ताभ्यां जायते पुंवद्भावः Tv.] a kind of horse, mule.

-खुरः 1 a horse's hoof.

-2 a kind of perfume. (

-रा) N. of the plant अपराजिता.

-गति f.

1 the pace of a horse.

-2 N. of a metre containing four lines of sixteen syllables in each.

-गन्धा [अश्वस्य गन्ध एकदेशो मेढ्रमिव मूलमस्याः] N. of a plant Physalis Flexuosa Lin; ˚तैलम् a kind of oil.

-गुप्तः N. of a Buddhist teacher.

-गोयुगः, -गम् a pair of horses.

-गोष्ठम् a stable.

-ग्रीवः 1 N. of a demon who was a foe of Viṣṇu.

-घासः a pasture for horses.

-घासकायस्थः An officer in charge of the fodder for the horses Rāj. T.3.489.

-घोषः N. of a Buddhist writer.

-घ्नः [अश्वं हन्ति अमनुष्यकर्तृकत्वात्]

1 a horse-bane.

-2 N. of a kind of Oleander, Nerium Odorum Ait. (Mar. पांढरी कण्हेर)

-चक्रम् 1 a collection of horses.

-2 a kind of wheel.

-चर्या Taking care of a horse; तस्या- श्वचर्यां काकुस्थ दृढधन्वा महारथः (अंशुमानकरोत्) Rām.1.396-7.

-चलनशाला a riding house.

-चिकित्सकः, -वैद्यः a far- rier, a veterinary surgeon.

-चिकिसा farriery, veteri- nary science.

-चेष्टितम् 1 the motion of horses.

-2 an omen, auspicious or inauspicious.

-जघनः a kind of centaur; a creature having his lower limbs like those of a horse.

-जित् a. gaining horses by conquest. Rv.2.21.1; पवस्व गोजिदश्वजित् Rv.9.59.1.

-जीवनः gram.

-तीर्थम् N. of a place of pilgrimage near Kānyakubja on the Gaṅgā; अदूरे कान्यकुब्जस्य गङ्गायास्तीर- मुत्तमम् । अश्वतीर्थं तदद्यापि मानैवः परिचक्ष्यते ॥ Mb.13.4.17

-द a. giving horses; Ms.4.231.

-दंष्ट्रा the plant Tribulus Lanuginosus (गोक्षुर, Mar. गोखरू).

-दाः, -दावन् m. giving horses. अरिष्टो येषां रथो व्यश्वदावन्नीयते Rv.5.18. 3.

-दूतः a riding messenger.

-नदी N. of a river.

-नाथः one who has the charge of a drove of grazing horses; a horse herd.

-निबन्धिकः a groom, a horse- fastener.

-निर्णिज् a. Ved. decorated or embellished with horses, गोअर्णसि त्वाष्ट्रे अश्वनिर्णिजि Rv.1.76.3.

-पः Ved. a groom; Vāj.3.11.

-पतिः 1 lord of horses Rv.8.21.3.

-2 N. of several persons; of a king of Madra and father of Sāvitri.

-पर्ण a. [अश्वानां पर्णं गमनं यत्र]

1 having horses (as a chariot); Rv.1.88.1.

-2 a cloud (that penetrates everywhere).

-पालः, -पालकः, -रक्षः a horse-groom.

-पुच्छी N. of the tree माषपर्णी Glycine Debilis. (Mar. रान उडीद).

-पृष्ठम् horse back.

-पेशस् a. decorated or embellished with horses; ये स्तोतृभ्यो गोअग्रामश्वपेशसम् Rv.2.1.16.

-बन्धः a groom.

-बन्धन a. used for fastening horses. (

-नम्) fastening of horses.

-बला N. of a vegetable (Mar. मेथी).

-बालः 1 a kind of reed, Saccharum Spontaneum Lin. (Mar. बोरू).

-2 the tail or hair of a horse.

-बुध्न a. Ved. based on horses, standing on horses, i. e. on a carriage drawn by horses; अस्य पत्मन्नरुषीरश्ववुध्ना Rv.1.8.3.

-बुध्य a. Ved. based on horses, having its origin in horses (wealth); distinguished by horses Rv.1.121. 14.

-भा lightning.

-मन्दुरा A stable of horses.

-महिषिका [अश्वमहिषयोर्वैरं वुन्] the natural enmity be- tween a horse and a buffalo.

-मारः, -मारकः, -हन्तृ m. 'horse-destroying', a kind of Oleander, Nerium Odorum Ait. (Mar. पांढरी कण्हेर).

-मालः a kind of serpent.

-मुख a. [अश्वस्य मुखमिव मुखमस्य] having the head or face of a horse. (

-खः) a horse-faced creature, a Kinnara or celestial chorister; (according to others) a kind of demigod distinct from the preceding. (

-खी) a Kinnara woman; भिन्दन्ति मन्दां गतिमश्वमुख्यः Ku.1.11.

-मुक् m. a horse-stealer.

-मेधः [अश्वः प्रधानतया मेध्यते हिंस्यते$त्र, मेध् हिंसने घञ्] a horse-sacrifice; यथाश्वमेधः क्रतुराट् सर्वपापापनोदनः Ms.11.26. [In Vedic times this sacrifice was performed by kings desirous of offspring; but subsequently it was performed only by kings and implied that he who instituted it, was a conqueror and king of kings. A horse was turned loose to wander at will for a year, attended by a guardian; when the horse entered a foreign country, the ruler was bound either to submit or to fight. In this way the horse returned at the end of a year, the guardian obtaining or enforcing the submission of princes whom he brought in his train. After the successful return of the horse, the rite called Asva- medha was performed amidst great rejoicings. It was believed that the performance of 1 such sacrifices would lead to the attainment of the seat or world of Indra, who is, therefore, always repre- sented as trying to prevent the completion of the hundredth sacrifice. cf. Rv.1.162-163 hymns; Vāj.22 seq.]

˚काण्डम् N. of the thirteenth book of the Śatapatha Brāhmaṇa.

-मेधिक, -मेधीय a. fit for a horse-sacrifice, or relating to it. (

-कः, -यः) a horse fit for the Aśvamedha sacrifice. (

-कम्) the fourteenth parvan in the Mahābhārata; ततो$श्वमेधिकं पर्व प्रोक्तं तच्च चतुर्दशम् Mb.

-युज् a.

1 yoking the horses; वयोवृधो अश्वयुजः परिज्रयः Rv.5.54.2.

-2 having horses yoked to it (as a carriage); रथेनाश्वयुजा Rām.

-3 born under the constellation अश्वयुज्. (f.)

1 N. of a constellation, the head of Aries.

-2 the first lunar mansion.

-3 the month of Āśvina.

-4 a chariot having horses.

-यूपः the post to which the sacrificial horse was bound; ये अश्वयूपाय तक्षति Rv.1.162.6.

-योग a.

1 causing the yoking of horses.

-2 joining or reaching as quickly as horses; उत न ईं मतयो$श्वयोगाः Rv.1.186.7.

-रक्षः the keeper or rider of a horse, a groom.

-रथः a carriage drawn by horses. (

-था) N. of a river near गन्धमादन.

-रत्नम्, -राजः the best or lord of horses; i. e. उच्चैःश्रवस्.

-राधस् a. Ved. furnishing horses; शुम्भन्त्यश्वराधसः Rv.1.21.2.

-रिपुः A buffalo; Bhāvaprakāśa.

-रोधकः N. of a plant (अंश्वमार); see अश्वघ्न.

-लक्षणम् a sign or mark of a horse.

-ललितम् N. of a species of the Vikṛiti metre.

-लाला a kind of snake.

-लोमन् n. horse-hair; a kind of snake.

-वक्त्रः = अश्वमुख q. v.; a Kinnara or Gandharva.

-वडवम् a stud of horses and mares; P.II.4.12,27. mares.

-वदनः = ˚मुख.

-वहः a horseman.

-वाजिन् a. Having the strength of a horse; स मातरिश्वा विभुरश्ववाजी Mb.13.158.2.

-वारः, -वालः, -वारकः [अश्वं वारयति उप. स.] a horseman, groom; दुःखेन निश्चक्रमुरश्ववाराः Śi.3.66.

-वारणम् N. of the Bos Gavaeus (गवय).

-वाहः, -वाहकः [अश्वं वाहयति चालयति] a horseman.

-विक्रयिन् a. a horse-dealer.

-विद् a.

1 skilled in taming or managing horses.

-2 [अश्वं विन्दते विद्-क्विप्] procuring horses; उत नो गोविद- श्ववित् Rv.9.55.3. (m.)

1 a jockey.

-2 an epithet of Nala.

-वृषः a stallion; वडवेतराभवदश्ववृष इतरः Bṛi. Up.1.4.4.

-वैद्यः a farrier.

-व्रतम् N. of sāman.

-शकृत् n.,

-शकम् Ved.

1 excrements of a horse, horse-dung.

-2 N. of a river.

-शङ्कुः a pillar to tie a horse.

-शाला a stable;

-शावः a colt, a foal.

-शास्त्रम् 1 manual or text-book of veterinary science;

-2 N. of the work of Nakula.

-शिरस् a. having the head of a horse, an epithet of Nārāyaṇa. (n.)

1 a horse's head.

-2 N. of a Dānava.

-शृगालिका [अश्वशृगालयोर्वैरं द्वन्द्वाद् वैरे वुन्] the natural enmity between a horse and a jackal.

-षङ्गवम् a set or team of six horses.

-सधर्मन् a. Resembling horses in work; अश्वसधर्माणो हि मनुष्याः नियुक्ताः कर्मसु विकुर्वते । Kau. A.2.9.

-सनि, -षा, -सा a. Ved. (P.VIII.3.11 and Mbh.) gaining or procuring horses, giving horses; यस्ते$अश्वसनिर्भक्षो Vāj.8. 12.

-सादः, -सादिन् m. a horseman, a rider, a horse- soldier; पूर्वं प्रहर्ता न जघान भूयः प्रतिप्रहाराक्षममश्वसादी R.7. 47; Vāj.3-13.

-सारथ्यम् coachmanship, charioteer- ship, management of horses and chariots; सूतानाम- श्वसारथ्यम् Ms.1.47.

-सूक्तिन् N. of the author of the hymns Rv.8.14.15.

-सूत्रम् A text book of the management of horses.

-सूनृत a. Ved.

1 praised sincerely for (the gift of) horses; cf. Rv.5.79,1-1.

-2 whose praise for (giving) horses is agreeable and true.

-सेनः 1 N. of a king.

-2 N. of a Nāga.

-3 N. of the father of the twentythird Arhat of the present Avasarpiṇī.

-स्तोमीय a. relating to the praise of the sacrificial horse. N. of the Ṛigvedic hymn 1. 162.

-स्थान a. born in a stable. (

-नम्) a stable or stall for horses; Y.1.279.

-हन्तृ a. killing a horse, (

-ता) N. of a fragrant plant.

-हय a. [अश्वेन हिनोति गच्छति हि कर्तरि अच्]

1 driving or spurring a horse, riding a horse; प्रत्यर्धिर्यज्ञानामश्वहयो रथानाम् Rv.1.26. 5.

-2 to be traversed by a horse; समस्य हरिं हरयो मृजन्त्यश्वहयैरनिशितं नमोभिः Rv.9.96.2.

-हारकः a horse- stealer; पङ्गुतामश्वहारकः Ms.11.51.

-हृदयम् [अश्वस्य हृदय- मनोगतभावादि]

1 the desire or intention of a horse.

-2 a kind of veterinary science.

-3 horsemanship; अश्वहृदये निवेश्यात्मानम् K.8.

-या N. of the Apsaras रम्भा.

अष्टन् num. a. [अश-व्याप्तौ कनिन् तुट् च Uṇ.1.154.] (nom., acc. अष्ट-ष्टौ) Eight. It often occurs in comp. as अष्टा with numerals and some other nouns; as अष्टादशन्, अष्टाविंशतिः, अष्टापद &c. [cf. L. octo; Gr. okto; Zend astani Pers. hasht.].

-Comp. -अक्षर a. consisting of eight letters or parts; अष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्र्यै पदम् Bṛi. Up.5.14.1. (

-रः) N. of a metre.

-अङ्ग a. consisting of eight parts or members.

(-ङ्गम्) 1 the eight parts of the body with which a very low obeisance is performed; ˚पातः, -प्रणामः, साष्टाङ्गनमस्कारः a respectful obeisance made by the prostration of the eight limbs of the body; साष्टाङ्गपातं प्रणनाम fell prostrate on the ground in reverence; (जानुभ्यां च तथा पद्भ्यां पाणिभ्यामुरसा धिया । शिरसा वचसा दृष्टया प्रणामो$- ष्टाङ्ग ईरितः). cf. also उरसा शिरसा दृष्टया वचसा मनसा तथा । पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यां प्रणामो$ष्टाङ्ग उच्यते ॥ The eight limbs of the body in नमस्कार.

-2 the 8 parts of yoga or concen- tration; यमो नियमश्चासनं च प्राणायामस्ततः परम् । प्रत्याहारो धारणा च घ्यानं सार्धं समाधिना । अष्टाङ्गान्याहुरेतानि योगिनां योगसिद्धये ॥

-3 materials of worship taken collectively, namely, water, milk, ghee, curds, दर्भ, rice, barley, mustard seed.

-4 the eight parts of every medical science; (they are:-- शल्यम्, शालाक्यम्, कायचिकित्सा, भूतविद्या, कौमारभृत्यम्, अगदतन्त्रम्, रसायनतन्त्रम्, and वाजीकरणतन्त्रम्.)

-5 the eight parts of a court; 1 the law, 2 the judge, 3 assessors, 4 scribe, 5 astrologer, 6 gold, 7 fire, and 8 water.

-6 any whole consisting of eight parts.

-7 a die, dice.

-8 The eight functions of intellect (बुद्धि) are शुश्रूषा, श्रवण, ग्रहण, धारणा, चिन्तन, ऊहापोह, अर्थविज्ञान and तत्त्वज्ञान; बुद्धया ह्यष्टाङ्गया युक्तं त्वमेवार्हसि भाषितुम् Rām.6.113.24. ˚अर्घ्यम् an offering of eight articles. ˚धूपः a sort of medical incense removing fever. ˚मैथुनम् sexual enjoyment of 8 kinds'; the eight stages in the progress of a love suit; स्मरणं कीर्तनं केलिः प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् । संकल्पो$ध्यवसायश्च क्रियानिष्पत्तिरेव च ॥

˚वैद्यकम् It is constituted of द्रव्याभिधान, गदनिश्चय, काय- सौख्य, शल्यादि, भूतनिग्रह, विषनिग्रह, बालवैद्यक, and रसायन. ˚हृदयम् N. of a medical work.

-अधिकाराः जलाधिकारः, स्थलाधिकारः, ग्रामाधिकारः, कुललेखनम्, ब्रह्मासनम्, दण़्डविनि- योगः, पौरोहित्यम्.

-अध्यायी N. of Pāṇinī's gramma- tical work consisting of 8 Adhyāyas or chapters.

-अन्नानि The eight types of food भोज्य, पेय, चोष्य, लेह्य, खाद्य, चर्व्य, निःपेय, भक्ष्य.

-अर a. having a wheel with 8 spokes.

-अस्रम् an octagon.

-अस्रः A kind of single-storeyed building octangular in plan.

-अस्रिय a. octangular.

-अह् (न्) a. lasting for 8 days.

-आदिशाब्दिकाः the first eight expounders of the science of words (grammar); इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्नापिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः ॥

-आपाद्य Multiplied by eight. अष्टापाद्यं तु शूद्रस्य स्तेये भवति किल्बिषम् । Ms.8.337.

-उपद्वीपानि स्वर्णप्रस्थ, चन्द्राशुक्ल, आवर्तन, रमणक, मन्दरहरिण, पाञ्चजन्य, सिंहल, and लङ्का.

-कपाल a. (˚ष्टा˚) prepared or offered in 'eight' pans. (

-लः) a sacrifice in which ghee is offered in eight pans.

-कर्ण a. one who has the number eight as a mark burnt in his ears (P.VI.3.115). (

-र्णः) eight- eared, an epithet of Brahmā. (

-कर्मन् m.),

-गतिकः a king who has 8 duties to perform; (they are:-- आदाने च विसर्गे च तथा प्रैषनिषेधयोः । पञ्चमे चार्थवचने व्यवहारस्य चेक्षणे ॥ दण्डशुद्धयोः सदा रक्तस्तेनाष्टगतिको नृपः ।

-कुलम् (Probably) Village jury. (Bh. List No. 1267).

-कुलाचलाः Eight principal mountains; नील, निषध, विन्ध्याचल, माल्यवान्, मलय, गंधमादन, हेमकूट, and हिमालय. (

-मर्यादागिरयः) हिमालय, हेमकूट, निषध, गन्धमादन, नील, श्वेत, शृङ्गवार and माल्यवान्.

-कृत्वस् ind. eight times. चतु- र्नमो अष्टकृत्वो भवाय Av.11.2.9.

-कोणः 1 an octagon.

-2 a kind of machine.

-खण्डः a title of a collection of several sections of the Ṛigveda.

-गन्धाः Eight fragrant substances (Mar. चन्दन, अगरु, देवदार, कोळिंजन, कुसुम, शैलज, जटामांसी, सुर-गोरोचन).

-गवम् [अष्टानां गवां समाहारः] a flock of 8 cows.

-गाढ् m.

1 a fabulous animal supposed to have eight legs.

-2 a spider.

-गुण a. eightfold; अन्नादष्टगुणं चूर्णम्; दाप्यो$ष्टगुणमत्ययम् Ms.8.4. (

-णम्) the eight qualities which a Brāhmaṇa should possess; दया सर्वभूतेषु, क्षान्तिः, अनसूया, शौचम्, अनायासः, मङ्गलम्, अकार्पण्यम्, अस्पृहा चेति ॥ Gautamasūtra. ˚आश्रय a. endowed with these eight qualities.

-ष्ट (˚ष्टा˚) चत्वारिंशत् a. forty-eight.

-तय a. eight-fold.

-तारिणी the eight forms of the goddess तारिणी; तारा- चोग्रा महोग्रा च वज्रा काली सरस्वती । कावेश्वरी च चामुण्डा इत्यष्टौ तारिण्यो मताः ॥.

-तालम् A kind of sculptural measure- ment in which the whole height of an idol is generally eight times that of the face.

-त्रिंशत् -(˚ष्टा˚) a. thirty-eight.

-त्रिकम् [अष्टावृत्तम् त्रिकम्] the number 24.

-दलम् 1 a lotus having eight petals.

-2 an octagon.

-दशन् (˚ष्टा˚) see above after अष्टातय.

-दिश् f. [कर्म˚ स. संज्ञात्वान्न द्विगुः दिक् सङ्ख्ये संज्ञायाम् P.II.1.5.] the eight cardinal points; पूर्वाग्नेयी दक्षिणा च नैर्ऋती पश्चिमा तथा । वायवी चोत्तरैशानी दिशा अष्टाविमाः स्मृताः ॥. ˚करिण्यः the eight female elephants living in the eight points; करिण्यो$भ्रमुकपिलापिङ्गलानुपमाः क्रमात् । ताम्रकर्णी शुभ्रदन्ती चाङ्गना चाञ्जनावती ॥ Ak. ˚पालाः the eight regents of the cardinal points; इन्द्रो वह्निः पितृपतिः (यमः) नैर्ऋतो वरुणो मरुत् (वायुः) । कुबेरे ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ॥ Ak. ˚गजाः the eight elephants guarding the 8 quarters; ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदो$ञ्जनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥ Ak.

-देहाः (पिण्डब्रह्माण्डात्मकाः) Gross and subtle bodies; स्थूल, सूक्ष्म, कारण, महाकारण, विराट्, हिरण्य, अव्याकृत, मूलप्रकृति.

-द्रव्यम् the eight materials of a sacrifice; अश्वत्थोदुम्बुरप्लक्षन्यग्रोधसमिधस्तिलाः । सिद्धार्थपायसाज्यानि द्रव्याण्यष्टौ विदुर्बुधाः ॥

-धातुः the eight metals taken collectively; स्वर्णं रूप्यं च ताम्रं च रङ्गं यशदमेव च । शीसं लौहं रसश्चेति धातवो$ष्टौ प्रकीर्किताः ॥

-नागाः (Serpents) अनन्त, वासुकि, तक्षक, कर्कोटक, शङ्ख, कुलिक, पद्म, and महापद्म.

-नायिकाः (of श्रीकृष्ण) रुक्मिणी, सत्यभामा, जाम्बवती, कालिन्दी, मित्रवृन्दा, याज्ञजिती, भद्रा, and लक्ष्मणा. (of इन्द्र) उर्वशी, मेनका, रम्भा, पूर्वचिती, स्वयंप्रभा, भिन्नकेशी जनवल्लभा and घृताची (तिलोत्तमा). (In Erotics) वासकसज्जा, विरहोत्कण्ठिता, स्वाधीनभर्तृका, कलहान्तरिता, खण्डिता, विप्रलब्धा, प्रोषितभर्तृका, and अभिसारिका.

-पक्ष a. Having eight side- pillars; अष्टपक्षां दशपक्षां शालाम् Av.9.3.21.

-पद, -द् (˚ष्ट˚ or ˚ष्टा˚) a.

1 eight-footed.

-2 a term for a pregnant animal.

-पदः (˚ष्ट˚)

1 a spider.

-2 a fabulous animal called Śarabha.

-3 a worm.

-4 a wild sort of jasmin.

-5 a pin or bolt.

-6 the mountain Kailāsa (the abode of Kubera). (

-दः, -दम्) [अष्टसु धातुषु पदं प्रतिष्ठा यस्य Malli.]

1 gold; आवर्जिताष्टापदकुम्भतोयैः Ku.7.1; Śi.3.28.

-2 a kind of chequered cloth or a board for drafts, dice-board (Mar. पट); ˚परिचयचतुराभिः K.196. ˚पत्रम् a sheet of gold.

-प (पा)दिका N. of a plant.

-पदी (˚ष्ट-ष्टा˚)

1 wild sort of jasmin (Mar. वेलमोगरी); श्यामान्वारणपुष्पांश्च तथा$- ष्टपदिका लताः Mb.13.54.6.

-2 a variety of metre, often used in Jayadeva's Gītagovinda.

-पलम् a kind of medicinal preparation of ghee.

-पाद्य a. (˚ष्टा˚) eight-fold.

-पुत्र a. Having eight sons; अष्टयोनिरदितिरष्ट- पुत्रा Av.8.9.21.

-(देह)-प्रकृतयः पञ्चमहाभूतानि, मनः, बुद्धिः and अहङ्कारः.

-प्रधानाः, वैद्य, उपाध्याय, सचिव, मन्त्री, प्रतिनिधि, राजाध्यक्ष, प्रधान and अमात्य. (of शिवाजी) प्रधान, अमात्य, सचिव, मन्त्री, डबीर, न्यायाधीश, न्यायशास्त्री and सेनापति.

-भावाः (a) स्तम्भ, स्वेद, रोमाञ्च, वैस्वर्य, कम्प, वैवर्ण्य, अश्रुपात, and प्रलय (b) कम्प, रोमाञ्च, स्फुरण, प्रेमाश्रु, स्वेद, हास्य, लास्य, and गायन.

-भैरवाः (शिवगणाः) असिताङ्ग, संहार, रुरु, काल, क्रोध, ताम्रचूड, चन्द्रचूड and महाभैरव, (इतरे- कपाल, रुद्र, भीषण उन्मत्त, कुपित इत्यादयः).

-भोगाः अन्न, उदक, ताम्बूल, पुष्प, चन्दन, वसन, शय्या, and अलंकार.

-मङ्गलः a horse with a white face, tail, mane, breast and hoofs. (

-लम्) [अष्ट- गुणितं मङ्गलं शा. क. त.] a collection of eight lucky things; according to some they are:-- मृगराजो वृषो नागः कलशो व्यञ्जनं तथा । वैजयन्ती तथा भेरी दीप इत्यष्टमङ्गलम् ॥ according to others लोके$स्मिन्मङ्गलान्यष्टौ ब्राह्मणो गौर्हुताशनः । हिरण्यं सर्पि- रादित्य आपो राजा तथाष्टमः ॥

-मङ्गलघृत Ghee mixed with Orris-root (Mar. वेखंड), Costus Arabicus (कोष्ट), ब्राह्मी Siphonanthus Indica, mustard, सैन्धव, पिप्पली, and (Mar. उपळसरी).

-मधु Eight Kinds of honey माक्षिक, भ्रामर, क्षौद्र, पोतिका, छात्रक, अर्घ्य, औदाल, दाल.

-महारसाः Eight रसs in Āyurveda, namely वैक्रान्तमणि, हिंगूळ, पारा, हलाहल, कान्तलोह, अभ्रक, स्वर्णमाक्षी, रौप्यमाक्षी.

-महारोगाः वातव्याधि, अश्मरी, कुष्ट, मेह, उदक, भगन्दर, अर्श, and संग्रहणी.

-महासिद्धयः (n.) अणिमा, महिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकाश्य, ईशिता, वशिता, and प्राकाम्य. (b) अणिमा, महिमा, मघिमा, गरिमा, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशिता and वशिता.

-मातृकाः ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इन्द्राणी, कौबेरी, and चामुण्डा.

-मुद्राः सुरभी, चक्र, ध्यान, योनि, कूर्म, पङ्कज, लिङ्ग and निर्याण.

-मानम् one kuḍava.

-मासिक a. occurring once in 8 months.

-मुष्टिः a. measure called कुञ्चि; अष्टमुष्टिर्भवेत् कुञ्चिः कुञ्चयो$ष्टौ च पुष्कलः । हेमाद्रिः

-मूत्राणि Urines of a cow, a sheep, a goat, a buffallo, a horse, an elephant, a camel, an ass.

-मूर्तिः the 'eight-formed', an epithet of Śiva; the 8 forms being, the 5 elements (earth, water, fire, air and ether), the Sun and the Moon and the sacrificing priest; cf. Ś.1.1 -या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री । ये द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् । यामाहुः सर्वभूत- प्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवन्तः । प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः ॥; or briefly expressed, the names in Sanskrit (in the above order) are:-- जलं वह्निस्तथा यष्टा सूर्याचन्द्रमसौ तथा । आकाशं वायुरवनी मूर्तयो$ष्टौ पिनाकिनः ॥. ˚धरः 'having 8 forms', Śiva.

-मूर्तयः Eight kinds of idols शैली, दारुमयी, लौही, लेप्या, लेख्या, सैकती, मनोमयी, and मणिमयी

-योगिन्यः (Friends of पार्वती) (a) मङ्गला, पिङ्गला, धन्या, भ्रामरी, भद्रिका, उल्का, सिद्धा, and सङ्कटा. (b) मार्जनी, कर्पूर- तिलका, मलयगन्धिनी, कौमुदिका, भेरुण्डा, मातालि, नायकी and जया (शुभाचारा) (sometimes सुलक्षणा and सुनन्दा).

-रत्नम् the eight jewels taken collectively; the title of a collection of 8 Ślokas on morality.

-रसाः the 8 sentiments in dramas &c.; शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाटये रसाः स्मृताः ॥ K. P.4 (to which is sometimes added a 9th Rasa called शान्त; निर्वेदस्थायिभावो$स्ति शान्तो$पि नवमो रसः ibid.); ˚आश्रय a. embodying or representing the eight sentiments; V.2.18.

-लवणानि अजमोदा, आम्लवेतस, एलची (cardamom), Black salt (Mar. पादेलोण), Garcinia Mangostona (Mar. आमसोल), Cinnamo- mum aromaticum (Mar. दालचिनी), Black peppar (Mar. मिरीं).

-लोहकम् a class of 8 metals; सुवर्णं रजतं ताम्रं सीसकं कान्तिकं तथा । वङ्गं लौहं तीक्ष्णलौहं लौहान्यष्टाविमानि तु ॥

-वर्गः 1 a sort of diagram (चक्र) showing the good or bad stars of a person.

-2 the 8 classes of letters; (अवर्ग, क˚, च˚, ट˚, त˚, प˚, य˚, श˚,).

-3 a class of three principal medicaments, Namely ऋषभ, जीवक, मेद, महामेद, ऋद्धि, वृद्धि, काकोली, and क्षीरकाकोली cf. जीवकर्षभकौ मेदौ काकोल्यावृद्धिवृद्धिकी.

-वक्रः (ष्टा) See below.

-वर्ष a. Eight years old; त्र्यष्टवर्षो$ष्टवर्षां वा धर्मे सीदति सत्वरः Ms.9.94.

-वसु The eight वसुs in the present मन्वन्तर are (a) धर, ध्रुव, सोम, आप, अनिल, अनल, प्रत्यूष, प्रभास. (b) द्रोण, प्राण, ध्रुव, अर्क, अग्नि, दोष, वसु, विभावसु.

-वायनानि हरिद्रा, पूगीफल, दक्षिणा, शूर्प, कङ्कण, काचमणि, धान्य, वस्त्र (Mar. खण).

-विना- यकाः The eight Gaṇapatis at मोरगांव (Dist. Poona), पाली (Dist. कुलाबा), भढ (near Karjat, dist. कुलाब), थेऊर (near लोणी, dist. Poona), जुन्नर (dist. Poona), ओझर (near जुन्नर, Dist. Poona). रांजणगांव (Poona- Nagar Road). सिद्धटेक (near दौंड, Dist. Ahmednagar).

-विवाहाः बाह्य, दैव, आर्ष, गान्धर्व, राक्षस, प्राजापत्य, आसुर, पैशाच.

-विध a. [अष्टाविधाः प्रकाराः अस्य] eight-fold, of eight kinds.

-विंशतिः f. (˚ष्टा˚) [अष्टाधिका विंशतिः शाक. त.] the number twentyeight.

-शतम् 1 One hundred and eight.

-2 eight hundred.

-श्रवणः, -श्रवस् N. of Brahmā (having 8 ears or four heads.)

-समाधयः यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, and समाधि.

-सिद्धयः (See --महा- सिद्धयः).

आतिष्ठद्गु [तिष्ठन्ति गावः यस्मिन् काले दोहाय] ind. Upto the time when cows stand to be milked (after an hour or an hour and a half after evening). आतिष्ठद्गु जपन् सन्ध्यां प्रकान्तामायतीगवम् Bk.4.14.

गो m. f. (Nom. गौः) [गच्छत्यनेन, गम् करणे डो Tv.]

1 Cattle, kine (pl.)

-2 Anything coming from a cow; such as milk, flesh, leather &c.

-3 The stars; वि रश्मिभिः ससृजे सूर्यो गाः Rv.7.36.1.

-4 The sky.

-5 The thunder- bolt of Indra; Ki.8.1.

-6 A ray of light; नान्यस्तप्ता विद्यते गोषु देव Mb.1.232.11; बालो$यं गिरिशिखरेषु चारयन् गाः त्रैलोक्यं तिमिरभरेण दुष्टमेतत् (रविः नैर्मल्यं नयति) । Rām. Ch. 7.6.

-7 A diamond.

-8 Heaven.

-9 An arrow. -f.

1 A cow; जुगोप गोरूपधरामिवोर्वीम् R.2.3; क्षीरिण्यः सन्तु गावः Mk.1.6.

-2 The earth; दुदोह गां स यज्ञाय R.1.26; गामात्तसारां रघुरप्यवेक्ष्य 5.26;11.36; Bg.15.13; सेको$- नुगृह्णातु गाम् Mu.3.2; Me.3; cf. also the quotation for (

-6).

-3 Speech, words; कुलानि समुपेतानि गोभिः पुरुषतो$- र्थतः Mb.5.28; रघोरुदारामपि गां निशम्य R.5.12;2.59; Ki.4.2.

-4 The goddess of speech, Sarasvatī.

-5 A mother.

-6 A quarter of the compass.

-7 Water; सायं भेजे दिशं पश्चाद्गविष्ठो गां गतस्तदा Bhāg.1.1.36; also pl.; Bhāg.11.7.5.

-8 The eye; गोकर्णा सुमुखी कृतेन इषुणा गोपुत्रसंप्रेषिता Mb.8.9.42.

-9 A region of the sky. -m. A bull, an ox; असंजातकिणस्कन्धः सुखं स्वपिति गौर्गडिः K. P.1; Ms.4.72; cf. चरद्गव.

-2 The hair of the body.

-3 An organ of sense; अदान्तगोभिर्विशतां तमिस्रं पुनः पुनश्चर्वितचर्वणानाम् Bhāg..7.5.3.

-4 The sign Taurus of the zodiac; Bṛi. S.49.

-5 The sun.

-6 The number 'nine' (in math.).

-7 The moon.

-8 A singer.

-9 A billion.

-1 A cow-sacrifice

-11 A house; cf. गौर्वज्रं गौः प्रभा भूमिर्वाणी तोयं त्रिविष्टपम् । धेनुर्बस्तो वृषो दिग्गौर्नेत्रं लज्जा गुरू रमा ॥ इन्द्रियं श्रीरुमा... Enm.

-Comp. -कण्टकः, -कम् 1 a road or spot trodden down by oxen and thus made im- passable.

-2 the cow's hoof.

-3 the print of a cow's hoof.

-कर्ण a. having cow's ears.

(-र्णः) 1 a cow's ear; गोकर्णसदृशौ कृत्वा करावाबद्धसारणौ Ks.6.57.

-2 a mule.

-3 a snake; Mb.8.9.42.

-4 a span (from the tip of the thumb to that of the ring-finger); गोकर्णशिथिल- श्चरन् Mb.2.68.75; तालः स्मृतो मध्यमया गोकर्णश्चाप्यनामया Brahmāṇḍa P.

-5 N. of a place of pilgrimage in the south, sacred to Śiva. श्रितगोकर्णनिकेतमीश्वरम् R.8.33.

-6 a kind of deer.

-7 a kind of arrow; Mb.8.9.42.

-किराटा -किराटिका the Sārikā bird.

-किलः, -कीलः 1 a plough

-2 a pestle.

-कुलम् 1 a herd of kine; वृष्टिव्याकुलगोकुलावनरसादुद्धृत्य गोवर्धनम् Gīt.4; गोकुलस्य तृषा- र्तस्य Mb.

-2 a cow-house.

-3 N. of a village (where Kṛiṣṇa was brought up).

-कुलिक a.

1 one who does not help a cow in the mud.

-2 squint-eyed.

-कुलोद्भवा an epithet of Durgā.

-कृतम् cow-dung.

-क्षीरम् cow's milk.

-क्षुरम्, -रकम् a cow's hoof.

-खरः a beast (पशु); यत्तीर्थबुद्धिः सलिले न कर्हिचिज्जनेष्वभिज्ञेषु स एव गोखरः Bhāg.1.84.13.

-खा a nail.

-गृष्टिः a young cow which has had only one calf.

-गोयुगम् a pair of oxen.

-गोष्ठम् a cow-pen, cattle-shed.

-ग्रन्थिः 1 dried cowdung.

-2 a cow-house.

-ग्रहः capture of cattle (गवालम्भ); Mb.12.265.2.

-ग्रासः the ceremony of offering a morsel (of grass) to a cow when performing an expiatory rite.

-घातः, -घातकः, -घातिन् m. a cow-killer.

-घृतम् 1 rain-water.

-2 clarified butter coming from a cow.

-घ्न a.

1 destructive to cows.

-2 one who has killed a cow.

-3 one for whom a cow is killed, a guest.

-चन्दनम् a kind of sandal-wood.

-चर a.

1 grazed over by cattle.

-2 frequenting, dwelling, resorting to, haunting पितृसद्मगोचरः Ku.5.77.

-3 within the scope, power, or range of; अवाङ्मनसगोचरम् R.1.15; so बुद्धि˚, दृष्टि˚, श्रवण˚ स्वगोचरे दीप्ततरा बभूव Bu. Ch.1.13.

-4 moving on earth.

-5 accessible to, attainable; त्याग- सूक्ष्मानुगः क्षेम्यः शौचगो ध्यागोचरः Mb.12.236.12.

-6 circulating, having a particular meaning, prevalent.

(-रः) 1 the range of cattle, pasturage; उपारताः पश्चिम- रात्रिगोचरात् Ki.4.1.

-2 (a) a district, department, province, sphere. (b) an abode, dwelling-place, a place of resort; Śi.1.21; Ms.1.39.

-3 range of the organs of sense, an object of sense; श्रवणगोचरे तिष्ठ be within ear-shot; नयनगोचरं या to become visible.

-4 scope, range, in general; हर्तुर्याति न गोचरम् Bh.2.16.

-5 (fig.) grip, hold, power, influence, control; कः कालस्य न गोचरा- न्तरगतः Pt.1.146; गोचरीभूतमक्ष्णोः U.6.26; Māl.5.24; अपि नाम मनागवतीर्णो$सि रतिरमणबाणगोचरम् Māl.1.

-6 horizon.

-7 field for action, scope; इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोचरान् Kaṭh.3.4.

-8 the range of the planets from the Lagna or from each other.

˚पीडा in- auspicious position of stars within the ecliptic; गोचर- पीडायामपि राशिर्बलिभिः शुभग्रहैर्दृष्टः (पीडां न करोति) Bṛi.S.41.13. (गोचरीकृ to place within the range (of sight), make current).

-चर्मन् n.

1 a cow's hide.

-2 a particular measure of surface thus defined by Vasiṣṭha:-- दशहस्तेन वंशेन दशवंशान् समन्ततः । पञ्च चाभ्यधिकान् दद्यादेतद्गोचर्म चोच्यते ॥ ˚वसनः an epithet of Śiva.

-चर्या seeking food like a cow; गोचर्यां नैगमश्चरेत् Bhāg.11.18.29.

-चारकः cowherd.

-चरणम् the tending or feeding of cows; Bhāg.1.38.8.

-ज a.

1 born in the earth (rice &c.).

-2 produced by milk; अब्जा गोजा...... Kaṭh.5.2.

-जरः an old ox or bull; नाद्रियन्ते यथापूर्वं कीनाशा इव गोजरम् Bhāg.3.3.13.

-जलम् the urine of a bull or cow.

-जागरिकम् auspi- ciousness, happiness. (

-कः) a preparer of food, baker.

-जात a. born in the heaven (gods); गोजाता अप्या मृळता च देवाः Rv.6.5.11.

-जिह्वा N. of a plant (Mar. पाथरी).

-जिह्विका the uvula.

-जीव a. living on cattle (milk- man); Hch.1.7.

-तल्लजः an excellent bull or cow.

-तीर्थम् a cowhouse.

-त्रम् [गां भूमिं त्रायते त्रै-क]

1 a cow-pen.

-2 a stable in general.

-3 a family, race, lineage; गोत्रेण माठरो$स्मि Sk.; so कौशिकगोत्राः, वसिष्ठगोत्राः &c.; Ms.3.19,9.141.

-4 a name, appellation; जगाद गोत्र- स्खलिते च का न तम् N.1.3; Ś.6.5; see ˚स्खलित below; मद्गोत्राङ्कं विरचितपदं गेयमुद्गातुकामा Me.88.

-5 a multitude.

-6 increase.

-7 a forest.

-8 a field.

-9 a road.

-1 possessions, wealth.

-11 an umbrella, a parasol.

-12 knowledge of futurity.

-13 a genus, class, species.

-14 a caste, tribe, caste according to families. (

-त्रः) a mountain; 'गोत्रं नाम्नि कुले$प्यद्रौ' इति यादवः; Śi.9.8. Hence गोत्रोद्दलनः means Indra; cf. इन्द्रे तु गोत्रोद्दलनः कुलघ्ने गिरिदारणे Nm.

(-त्रा) 1 a multitude of cows.

-2 the earth.

˚उच्चारः recitation of family pedigree.

˚कर्तृ, -कारिन् m. the founder of a family.

˚कीला the earth.

˚ज a. born in the same family, gentile, a relation; Bhāg.3.7.24; Y.2.135.

˚पटः a genealogical table, pedigree.

˚प्रवरः the oldest member or founder of a family.

-भिद् m. an epithet of Indra; हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षणः R.3.53;6.73; Ku.2.52.

˚स्खलनम्, ˚स्खलितम् blundering or mistaking in calling (one) by his name, calling by a wrong name; स्मरसि स्मर मेखलागुणैरुत गौत्रस्खलितेषु बन्धनम् Ku.4.8.

-द a. giving cows; Ms.4.231. (

-दः) brain. (

-दा) N. of the river Godāvarī.

-दत्र a. Ved. giving cows. (

-त्रः) an epithet of Indra. (

-त्रम्) a crown (pro- tecting the head).

-दन्त a. armed with a coat of mail.

(-तम्) 1 yellow orpiment.

-2 a white fossil substance.

-दानम् 1 the gift of a cow.

-2 the ceremony of tonsure or cutting the hair; रामलक्ष्मणयो राजन् गोदानं कारयस्व ह Rām.1.71.23; अथास्य गोदानविधेरनन्तरम् R.3. 33; (see Mallinātha's explanation of the word); कृत- गोदानमङ्गलाः U.1; अतोनं गोदानं दारकर्म च Kau. A.1.5; (Rām. explains the word differently).

-3 the part of the head close to the right ear.

-दाय a. intending to give cows.

-दारणम् 1 a plough.

-2 a spade, hoe.

-दा, -दावरी N. of a river in the south.

-दुह् m.,

-दुहः 'cow-milker', a cowherd; सुदुघामिव गोदुहे R.1.4.1; चिरं निदध्यौ दुहतः स गोदुहः Śi.

-दोहः 1 the milking of cows.

-2 the milk of cows.

-3 the time of milking cows.

-दोहनम् 1 the time of milking cows.

-2 the milking of cows; न लक्ष्यते ह्यवस्थानमपि गोदोहनं क्वचित् Bhāg.1.19. 4.

-दोहनी a milk-pail.

-द्रवः the urine of a bull or cow.

-धनम् 1 a herd or multitude of cows, cattle.

-2 possession of cows. (

-नः) a broad-pointed arrow.

-धरः a mountain.

-धर्मः the law of cattle, rules relating to cattle; (open and unconcealed intercourse of the sexes); गोधर्मं सौरभेयाच्च सो$धीत्य निखिलं मुनिः । प्रावर्तत तदा कर्तुं श्रद्धावांस्तमशङ्कया ॥ Mb.1.14.26.

-धुमः, -धूमः 1 wheat; Bṛi. Up.6.3.13.

-2 the orange. ˚चूर्णम् wheat flour;

-सम्भवम् a sour paste.

-धूलिः 'dust of the cows', the time of sunset or evening twilight (so called be- cause cows, which generally return home at about sunset, raise up clouds of dust by their treading on the earth).

-धेनुः a milch-cow with a calf.

-भ्रः a mountain.

-नन्दा an epithet of the wife of Śiva.

-नन्दी the female of the Sārasa bird.

-नर्दः 1 the (Indian) crane.

-2 an epithet of Śiva (bellowing like a bull).

-3 N. of a country.

-नर्दीयः an epithet of Patañjali, author of the Mahābhāṣya.

-नसः, -नासः 1 a kind of snake.

-2 a kind of gem.

-नसा the mouth of a cow.

-नाथः 1 a bull.

-2 an owner of land.

-3 a herdsman.

-4 an owner of kine.

-नायः a cowherd; तद्यथा गोनायो$श्वनायः पुरुषनाय इत्येवं तदप आचक्षते$शनायेति Ch. Up.6.8.3.

-नाशनः a wolf.

-नासा the projecting snout of a cow or ox.

-नासम् a kind of gem.

-निष्यन्दः cow's urine.

-पः 1 a cowherd (considered as belonging to a mixed tribe); गोपवेशस्य विष्णोः Me.15.

-2 the chief of a cowpen.

-3 the superintendent of a village.

-4 a king.

-5 a protector, guardian; Rv.1.61.1.

˚अनसी the wood of a thatch; गोपानसीषु क्षणमास्थितानाम् Śi.3.49.

˚अष्टमी the eighth day of the bright fortnight of Kārttika when Kṛiṣṇa is said to have worn the dress of a cowherd.

˚आटविका a cowherd.

˚कन्या 1 the daughter of a cowherd.

-2 a nymph of Vṛindāvana.

˚अध्यक्षः, ˚इन्द्रः, ˚ईशः the chief of herdsmen, an epithet of Kṛiṣṇa.

˚चापः the rainbow.

˚दलः the betel-nut tree.

˚भद्रम् the fibrous root of a water-lily.

˚रसः gum myrrh.

˚राष्ट्राः (pl.) N. of a people. ˚वधूः f. a cowherd's wife; Bhāg.1.9.4. ˚वधूटी a young cowherdess, a young wife of a cowherd; गोपवधूटीदुकूलचौराय Bhāṣā P.1.

(-पकः) 1 the superin- tendent of a district.

-2 myrrh.

(-पिका) 1 a cowher- dess; Bhāg.1.9.14-15.

-2 protectress. (

-पी) a cowherd's wife (especially applied to the cowherdesses of Vṛindāvana, the companions of Kṛiṣṇa in his juvenile sports).

-2 a milk-maid.

-3 a protectress.

-4 Nature, elementary nature.

-पतिः 1 an owner of cows.

-2 a bull.

-3 a leader, chief.

-4 the sun; नीहारमिव गोपतिः Bhāg.1.12.1; Mb.1.173.32.

-5 Indra; सुराङ्गना गोपतिचापगोपुरं पुरम् (जहुः) Ki.8.1.

-6 N. of Kṛiṣṇa.

-7 N. of Śiva.

-8 N. of Varuṇa; एष पुत्रो महाप्रज्ञो वरुणस्येह गोपतेः Mb.5.98.11.

-9 a king; नासतो विद्यते राजन् स ह्यरण्येषु गोपतिः Mb.12.135.26.

-पथः N. of a Brāhmaṇa of Av.

-पर्वतम् the name of the place where Pāṇini is said to have performed penance and propitiated Śiva; गोपर्वतमिति स्थानं शम्भोः प्रख्यापितं मया । यत्र पाणिनिना लेभे वैयाकरणिकाग्ऱ्यता ॥ अरुणाचलमाहात्म्यम्- उत्तरार्धः 2 अ. 68 श्लो.

-पशुः a sacrificial cow.

-पाः m. Ved.

1 a herdsman.

-2 protector, or guardian; मन्द्राग्रे- त्वरी भुवनस्य गोपा Av.2.1.57.

-पानसी a curved beam which supports a thatch; गोपानसी तु वलभिच्छादने वक्रदारुणि Ak.2.2.15.

-पालः 1 a cowherd; Ms.4.253.

-2 a king.

-3 an epithet of Śiva.

-4 an epithet of Kṛ&iṣṇa. ˚धानी a cow-pen, cow-shed.

-पालकः 1 a cowherd.

-2 a king.

-3 an epithet of Śiva; also of Kṛiṣṇa.

-पालिः an epithet of Śiva.

-पालिका, -पाली the wife of a cowherd; पार्थः प्रस्थापयामास कृत्वा गोपालिकावपुः Mb.1.221.19.

-पालितः N. of a lexicographer.

-पित्तम् bile of cows, ox-bile (from which the yellow pigment गोरोचना is prepared; गोपित्ततो रोचना Pt.1.94.).

-पीतः a species of wagtail.

-पीथः protection; अस्माकमृषीणां गोपीथे न उरुष्यतम् Rv.5.65.6. (

-थम्) a holy place, a place of pilgrimage.

-पुच्छम् a cow's tail.

-2 a particular point of an arrow.

(-च्छः) 1 a sort of monkey; Bhāg.8.2.22.

-2 a sort of necklace consisting of two or four or thirty-four strings.

-3 a kind of drum.

-पुटिकम् the head of Śiva's bull.

-पुत्रः 1 a young bull.

-2 an epithet of Karṇa.

-पुरम् 1 a town-gate; उत्तुङ्गसौधसुरमन्दिरगोपुरम् Māl.9.1.

-2 a principal gate; दधतमुच्चशिलान्तरगोपुराः Ki.5.5.

-3 the ornamental gate- way of a temple.

-पुरीषम् cowdung.

-प्रकाण्डम् an ex- cellent cow or bull.

-प्रचारः pasture-ground, pasturage for cattle; ग्राम्येच्छया गोप्रचारो भूमी राजवशेन वा Y.2.166.

-प्रत (ता) रः 1 a ford for cattle.

-2 a place of pilgrimage on the Śarayū; यद्गोप्रतरकल्पो$भूत्संमर्दस्तत्र मज्जताम् । अतस्तदाख्यया तीर्थं पावनं भुवि पप्रथे ॥ R.15.11.

-प्रदानम् same as गोदान.

-प्रवेशः the time when cows return home, sunset or evening-twilight; गोप्रवेशसमये Bṛi. S.24.35.

-फणा 1 a bandage hollowed out so as to fit the chin or nose &c.

-2 a sling.

-बालः the hair of cows.

-भुज् m. a king; गोभुजां वल्लभा लक्ष्मीः Rāj. T.5.6.

-भृत् m.

1 a mountain.

-2 a king.

-मक्षिका a gadfly.

-मघ a. granting cattle or cows कदा गोमघा हवनानि गच्छाः Rv.6.35.3.

-मंडलम् 1 the globe.

-2 a multitude of cows.

-मण़्डीरः a kind of an aquatic bird; L. D. B.

-मतम् = गव्यूति q. v.

-मतल्लिका a tract- able cow, an excellent cow; अरिर्मधोरैक्षत गोमतल्लिकाम् Śi.12.41.

-मथः a cowherd.

-मध्यमध्य a. slender in the waist.

-महिषदा N. of one of the Mātṛis attending on कार्तिकेय.

-मांसम् beef.

-मायु 1 a kind of frog.

-2 a jackal; अनुहंकुरुते घनध्वनिं न हि गोमायुरुतानि केसरी Śi.16. 25.

-3 bile of a cow.

-4 N. of a Gandharva.

-मीनः a kind of fish.

-मुखः, -मुखम् [गोर्मुखमिव मुखमस्य] a kind of musical instrument; Bg.1.13; गोमुखानां च शृङ्गाणाम- नीकद्वयवर्तिनाम् Śiva. B.24.55.

(-खः) 1 a crocodile, shark.

-2 a hole of a particular shape in a wall made by thieves.

(-खम्) 1 a house built unevenly.

-2 spreading unguents, smearing; 'गोमुखं कुटिलाकारे वाद्यभाण्डे विलेपने' इति विश्वः; यस्यामलिन्देषु न चक्रुरेव मुग्धाङ्गना गोमयगो- मुखानि Śi.3.48. (

-खम्, -खी) a cloth-bag of the shape of a gnomon containing a rosary, the beads of which are counted by the hand thrust inside.

-2 a house built unevenly.

-3 a particular method of sitting (a योगासन) (

-खी) the chasm in the Himālaya mountains through which the Ganges flows.

-मूढ a. stupid as a bull.

-मूत्रम् cow's urine.

-मूत्रकः a variety of lapis lazuli (बैदूर्य); Kau. A.2.11.

-कम् a particular attitude (मण्डल) in गदायुद्ध; दक्षिणं मण्डलं सव्यं गोमूत्रकमथापि च । व्यचर- त्पाण्डवो राजन्नरिं संमोहयन्निव ॥ Mb.9.58.23. -a. zigzagging, going unevenly.

-मूत्रिका 1 an artificial verse, the second of which repeats nearly all the syllables of the first. (Malli. thus defines it:-- वर्णानामेकरूपत्वं यद्येकान्तरमर्धयोः गोमूत्रिकेति तत्प्राहुर्दुष्करं तद्विदो विदुः ॥ see Śi.19.46.)

-2 a form of calculation.

-मृगः a kind of ox (गवय).

-मेदः a gem brought from the Himālaya and Indus, des- cribed as of four different colours:-- white, pale-yellow, red, and dark-blue.

-मेदकः 1 see गोमेद.

-2 a kind of poison (काकोल).

-3 smearing the body with unguents.

-मेधः, -यज्ञः a cow-sacrifice; Rām.7.25.8.

-यानम्, -रथः a carriage drawn by oxen; Rām.2.82.26; Ms. 11.174.

-युक्त a. drawn by oxen.

-युतम् 1 a cattle station.

-2 a measure of two Krośas (गव्यूत); गोयुते गोयुते चैव न्यवसत्पुरुषर्षभः Mb.14.65.22.

-रक्षः 1 a cow- herd.

-2 keeping or tending cattle.

-3 the orange.

-4 an epithet of Śiva. ˚जम्बू f. wheat.

-रक्षणम् tending cattle (with religious faith).

-रङ्कुः 1 a water-fowl

-2 a prisoner.

-3 a naked man, a mendicant wandering about without clothes.

-4 a chanter.

-रवम् saffron.

-रसः cow's milk.

-2 curds.

-3 buttermilk.

-4 the flavour of a sentence; को रसो गोरसं विना Udb. ˚जम् buttermilk.

-राजः an excellent bull.

-राटिका, -राटी the Sārikā bird.

-रुतम् a measure of dis- tance equal to two Krośas.

-रूपम् the form of a cow. (

-पः) N. of Śiva.

-रोचम् yellow orpiment.

-रोचना a bright yellow pigment prepared from the urine or bile of a cow, or found in the head of a cow.

-लवणम् a measure of salt given to a cow.

-लाङ्गु- (गू) लः a kind of monkey with a dark body, red cheeks and a tail like that of a cow; गोलाङ्गूलः कपोलं छुरयति रजसा कौसुमेन प्रियायाः Māl.9.3.

-लोकः a part of heaven, cow-world.

-लोभिका, -लोभी 1 a prostitute.

-2 white Dūrvā grass.

-3 Zedoary.

-4 N. of a shrub.

-वत्सः a calf. ˚आदिन m. a wolf.

-वधः the killing of a cow; Ms.11.59.

-वर्धनः a celebrated hill in वृन्दावन the country about Mathurā. ('This hill was lifted up and supported by Kṛiṣṇa upon one finger for seven days to shelter the cowherds from a storm of rain sent by Indra to test Kṛiṣṇa's divinity.') ˚धरः, ˚धरिन् m. an epithet of Kṛiṣṇa.

-वरम् pounded cowdung.

-वशा a barren cow.

-वाटम्, -वासः a cow-pen.

-वासन a. covered with an ox-hide.

-विकर्तः, -विकर्तृ m.

1 the killer of a cow; Mb.4.2.9.

-2 a hus- bandman.

-विततः a horse-sacrifice having many cows.

-विन्दः 1 a cowkeeper, a chief herdsman.

-2 N. of Kṛiṣṇa.

-3 Bṛihaspati. ˚द्वादशी the twelfth day in the light half of the month of फाल्गुन

-विष् f.,

-विष्ठा cowdung.

-विषाणिकः a kind of musical instrument; Mb.6.44.4.

-विसर्गः day-break (when cows are let loose to graze in forests); Rām.7.111.9.

-वीथिः f. N. of that portion of the moon's path which contains the asterisms भाद्रपदा, रेवती and अश्विनी, or according to some, हस्त, चित्रा and स्वाती Bṛi. S.9.2.

-वीर्यम् the price received for milk.

-वृन्दम् a drove of cattle.

-वृन्दारकः an excellent bull or cow.

-वृषः, -वृषभः an excellent bull; न तां शेकुर्नृपा वोढुमजित्वा सप्त गोवृषान् Bhāg 1.58.33. ˚ध्वजः an epithet of Śiva.

-वैद्यः a quack docter.

-व्रजः 1 a cow-pen.

-2 a herd of cows.

-3 a place where cattle graze.

-व्रत, -व्रतिन् a. one who imitates a cow in fru- gality;...अत्र गोव्रतिनो विप्राः... ॥ यत्रपत्रशयो नित्यं येन केन- चिदाशितः । येन केनचिदाच्छन्नः स गोव्रत इहोच्यते ॥ Mb.5.99. 13-14.

-शकृत् n. cowdung; Ms.2.182.

-शतम् a present of a hundred cows to a Brāhmaṇa.

-शालम्, -ला a cow-stall.

-शीर्षः, -र्षम् a kind of sandal; Kau. A.2.11.

-2 a kind of weapon (arrow ?); Mb.7.178. 23.

-षड्गवम् three pairs of kine.

-षन्, -षा a. Ved. acquiring or bestowing cows.

-षा (सा) तिः 1 acquiring cattle; or fighting for cattle. गोषाता यस्य ते गिरः Rv.8.84.7.

-2 giving cattle.

-ष्टोमः a kind of sacri- fice fasting for one day.

-संख्यः a cowherd.

-सदृक्षः a species of ox (गवय).

-सर्गः the time at which cows are usually let loose, day-break; see गोविसर्ग.

-सवः a kind of cow-sacrifice (not performed in the Kali age); Mb.3.3.17.

-सहस्रम् a kind of present (महादान). (

-स्त्री) N. of two holidays on the fifteenth day of the dark half of कार्तिक and ज्येष्ठ.

-सावित्री N. of a hymn (cf. गायत्री).

-सूत्रिका a rope fastened at both ends having separate halters for each ox or cow.

-स्तनः 1 the udder of a cow.

-2 a cluster of blossoms, nosegay &c.

-3 a pearl-necklace of four strings.

-4 a kind of fort.

-स्तना, -नी a bunch of grapes.

-स्थानम्, -क्रम् a cow-pen.

-स्वामिन् m.

1 an owner of cows.

-2 a religious mendicant.

-3 an honorary title affixed to proper names; (e. g. वोपदेवगोस्वामिन्).

-हत्या cow-slaughter.

-हल्लम् (sometimes written हन्नम्) cow-dung.

-हरः, -हरणम् stealing of cows; गोष्ठमुत्किरति गोहरं वदेत् Bṛi. S.89.9. (v. l.)

-हित a. cherishing or protecting kine. (

-तः) N. of Viṣṇu.

पञ्चन् num. a. (Always pl., nom. and acc. पञ्च) Five. (As the first member of comp. पञ्चन् drops its final न्). [cf. Gr. pente.]

-Comp. -अंशः the fifth part, a fifth.

-अग्निः 1 an aggregate of five sacred fires; i. e. (अन्वाहार्यपचन or दक्षिण, गार्हपत्य, आहवनीय, सभ्य, and आव- सथ्य).

-2 a householder who maintains the five sacred fires; पञ्चाग्नयो धृतव्रताः Māl.1; Ms.3.185.

-3 five mystic fires supposed to exist in the body; तेजो ह्यग्निस्तथा क्रोधश्चक्षुरूष्मा तथैव च । अग्निर्जरयते यच्च पञ्चाग्नेयाः शरीरिणः ॥ Mb.12.184.21.

-4 one who is acquainted with the doctrine of these fires. ˚साधनम् four fires on four sides and the sun above the head. This is a form of penance.

-अङ्ग a. five-membered, having five parts or divi- sions as in पञ्चाङ्गः प्रणामः (i. e. बाहुभ्यां चैव जानुभ्यां शिरसा वक्षसा दृशा); कृतपञ्चाङ्गविनिर्णयो नयः Ki.2.12. (see Malli. and Kāmandaka quoted by him); पञ्चाङ्गमभिनयमुपदिश्य M.1; चित्ताक्षिभ्रूहस्तपादैरङ्गैश्चेष्टादिसाम्यतः । पात्राद्यवस्थाकरणं पञ्चाङ्गे$भिनयो मतः ॥

(-ङ्गः) 1 a tortoise or turtle.

-2 a kind of horse with five spots in different parts of his body. (

-ङ्गी) a bit for horses.

-(ङ्गम्) 1 collection or aggregate of five parts.

-2 five modes of devotion (silent prayer, oblations, libations, bathing idols and feeding Brāhmaṇas)

-3 the five parts of a tree; त्वक्पत्रकुसुमं मूलफलमेकस्य शाखिनः । एकत्र मिलितं चैतत् पञ्चाङ्ग- मिति संज्ञितम् ॥

-4 a calendar or almanac, so called be- cause it treats of five things:-- (तिथिर्वारश्च नक्षत्रं योगः करणमेव च); चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चा- ङ्गबलवानाकाशं वशमानये ॥ Shbhāṣ. ˚गुप्तः a turtle. ˚पत्रम् a calendar. ˚विनिर्णयः the five rules are as follows; सहायाः साधनोपाया विभागो देशकालयोः । विनिपातप्रतीकारः सिद्धिः पञ्चाङ्ग- मिष्यते ॥ Kāmandak; cf. Ki.2.12. ˚शुद्धिः f. the propiti- ousness or favourable state of five important points; i. e. तिथि, वार, नक्षत्र, योग and करण (in astrology).

-अङ्गिक a. five-membered.

-अङ्गुल a. (

-ला or

-ली f.) measuring five fingers. (

-लः) the castor-oil plant.

-अ(आ)जम् the five products of the goat; cf. पञ्चगव्य.

-अतिग a. liberated (मुक्त); सो$पि पञ्चातिगो$भवत् Mb. 12.59.9.

-अप्सरस् n. N. of a lake, said to have been created by the sage Mandakarni; cf. R.13.38.

-अमरा The five plants i. e. (Mar. भांग, दूर्वा, बेल, निर्गुडी and तुळस.

-अमृत a. consisting of 5 ingredients.

-(तम्) 1 the aggregate of five drugs; dry ginger, a species of Moonseed (Cocculus cordifolius, Mar. गुळवेल), Asparagus recemosus (Mar. शतावरी), Hypoxis brevifolia (Mar. मुसळी), गोक्षुरक (Mar. गोखरूं).

-2 the collection of five sweet things used in worshipping deities; (दुग्धं च शर्करा चैव घृतं दधि तथा मधु).

-3 the five elements; Māl.5.2.

-अम्लम् the aggregate of five acid plants (the jujube, pomegranate, sorrel, spondias and citron).

-अर्चिस् m. the planet Mercury.

- अवयव a. five-membered (as a syllogism, the five members being, प्रतिज्ञा, हेतु, उदाहरण, उपनय and निगमन q. v.).

-अवस्थः a corpse (so called because it is resolved into the five elements) cf. पञ्चत्व below.

-अविकम् the five products of the sheep; cf. पञ्चगव्य.

-अशीतिः f. eighty-five.

-अहः a period of five days.

- आतप a. doing penance with five fires. (i. e. with four fires and the sun); cf. R.13.41.

-आत्मक a. consisting of five elements (as body).

-आननः, -आस्यः, -मुखः, -वक्त्रः 1 epithets of Śiva.

-2 a lion (so called because its mouth is generally wide open; पञ्चम् आननं यस्य), (often used at the end of names of learned men to express great learning or respect; न्याय˚, तर्क˚ &c. e. g. जगन्नाथतर्कपञ्चानन); see पञ्च a.

-3 the sign Leo of the zodiac. (

-नी) an epithet of Durgā.

-आम्नायाः m. (pl.) five Śāstras supposed to have proceeded from the five mouths of Śiva.

-आयतनी, -नम् a group of five deities like गणपति, विष्णु, शंकर, देवी and सूर्य.

-इन्द्रियम् an aggregate of the five organs (of sense or actions; see इन्द्रियम्).

-इषुः, -बाणः, -शरः epithets of the god of love; (so called because he has five arrows; their names are:-- अरविन्दमशोकं च चूतं च नवमल्लिका । नीलोत्पलं च पञ्चैते पञ्चबाणस्य सायकाः ॥ the five arrows are also thus named:-- संमोहनोन्मादनौ च शोषणस्तापनस्तथा । स्तम्भनश्चेति कामस्य पञ्चबाणाः प्रकीर्तिताः ॥).

-उपचारः the five articles of worship i. e. (गन्ध, पुष्प, धूप, दीप and नैवेद्य).

-उष्मन् m. (pl.) the five digestive fires supposed to be in the body.

-कपाल a. prepared or offered in five cups.

-कर्ण a. branded in the ear with the number 'five' (as cattle &c.); cf. P.VI.3.115.

-कर्मन् n. (in medicine) the five kinds of treatment; i. e. 1 वमन 'giving emetics'; 2 रेचन 'purging'; 3 नस्य 'giving stre- nutatories'; 4 अनुवासन 'administering an enema which is oily', and 5 निरूह 'administering an enema which is not oily. वमनं रेचनं नस्यं निरूहश्चानुवासनम् । पञ्चकर्मेदमन्यश्च ज्ञेयमुत्क्षेपणादिकम् ॥

-कल्याणकः a horse with white feet and a white mouth.

-कषाय a decoction from the fruits of five plants (जम्बु, शाल्मलि, वाट्याल, बकुल and बदर).

-कृत्यम् the five actions by which the Supreme Power manifests itself (सृष्टि, स्थिति, संहार, तिरोभाव and अनुग्रह- करण).

-कृत्वस् ind. five times.

-कृष्णः A kind of game. (

-ष्णाः) The five deities of Mahānubhāva sect namely चक्रवर्ती कृष्ण, Datta of Mātāpura, Gundam Raul of ऋद्धिपुर, चांगदेव राऊळ of द्वारावती and चांगदेव राऊळ of प्रतिष्ठान.

-कोणः a pentagon.

-कोलम् the five spices taken collec- tively; पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरम् । पञ्चकोलं......... (Mar. पिंपळी, पिंपळमूळ, चवक, चित्रक व सुंठ).

-कोषाः m. (pl.) the five vestures or wrappers supposed to invest the soul; they are:-- अन्नमयकोष or the earthly body (स्थूलशरीर); प्राणमयकोष the vesture of the vital airs; मनो- मयकोष the sensorial vesture; विज्ञानमयकोष the cognitional vesture (these three form the लिङ्गशरीर); and आनन्द- मयकोष the last vesture, that of beatitude. कोषैरन्नमयाद्यैः पञ्चभिरात्मा न संवृतो भाति । निजशक्तिसमुप्तन्नैः शैवालप़टलैरिवाम्बु वापीस्थम् ॥ Vivekachūdāmaṇi.

-क्रोशी 1 a distance of five Kroṣas.

-2 N. of the city, Banares.

-खट्वम्, -खट्वी a collection of five beds.

-गत a. (in alg.) raised to the fifth power.

-गवम् a collection of five cows.

-गव्यम् the five products of the cow taken collectively; i. e. milk, curds, clarified butter or ghee, urine, and cowdung (क्षीरं दधि तथा चाज्यं मूत्रं गोमयमेव च).

-गु a. bought with five cows.

-गुण a. five-fold. (

-णाः) the five objects of sense (रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द). (

-णी) the earth.

-गुप्तः 1 a tortoise (as drawing in its 4 feet and head).

-2 the materialistic system of philosophy, the doctrines of the Chārvākas.

-घातः (in music) a kind of mea- sure.

-चत्वारिंश a. forty-fifth.

-चत्वारिंशत् f. forty-five.

-चामरम् N. of 2 kinds of metre; प्रमाणिकापदद्वयं वदन्ति पञ्चचामरम् Vṛittaratnākara.

-जनः 1 a man, man- kind.

-2 N. of a demon who had assumed the form of a conch-shell, and was slain by Kṛiṣṇa; तस्मै प्रादाद्वरं पुत्रं मृतं पञ्चजनोदरात् Bhāg.3.3.2.

-3 the soul.

-4 the five classes of beings; i. e. gods, men, Gandharvas, serpents and pitṛis; यस्मिन् पञ्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठितः Bṛi. Up.4.4.17.

-5 the four primary castes of the Hindus (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र) with the Niṣādas or barbarians as the fifth (pl. in these two senses); (for a full exposition see Sārirabhāṣya on Br. Sūtras 1.4.11-13). (

-नी) an assemblage of five persons.

-जनीन a. devoted to the five races. (

-नः) an actor, a mimic, buffoon, one who is devoted to the pentad viz. singer, musician, dancer, harlot and a jester; गायकवादक- नर्तकदासीभण्डरतः खलु पञ्चजनीनः Bhāsāvritti on P.V.1.9.

-ज्ञानः 1 an epithet of Buddha as possessing the five kinds of knowledge.

-2 a man familiar with the doc- trines of the Pāśupatas.

-तक्षम्, -क्षी a collection of five carpenters.

-तत्त्वम् 1 the five elements taken collectively; i. e. पृत्थी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश.

-2 (in the Tantras) the five essentials of the Tāntrikas, also called पञ्चमकार because they all begin with म; i. e. मद्य, मांस, मत्स्य, मुद्रा and मैथुन.

-तन्त्रम् N. of a well-known collection in five books containing moral stories and fables by Visnugupta; पञ्चतन्त्रात्तथान्यस्माद् ग्रन्थादाकृष्य लिख्यते H. Pr.9.

-तन्मात्रम् the five subtle and pri- mary elements (such as शब्द, रस, स्पर्श and रूप and गन्ध).

-तपस् m. an ascetic who in summer practises penance sitting in the middle of four fires with the sun burning right over his head; cf. हविर्भुजामेधवतां चतुर्णां मध्ये ललाटंतपसप्तसप्तिः R.13.41; Ku.5.23; Ms.6.23 and Śi.2.51. also; ग्रीष्मे पञ्चतपा वीरो वर्षास्वासारषाण्मुनिः Bhāg. 4.23.6; Rām.3.6.5.

-तय a. five-fold; वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टा अक्लिष्टाः Mbh. (

-यः) a pentad.

-तिक्तम् the five bitter things:-- निवामृतावृषपटोलनिदिग्धिकाश्च.

-त्रिंश a. thirtyfifth.

-त्रिंशत्, -त्रिंशतिः f. thirty-five.

-दश a.

1 fifteenth.

-2 increased by fifteen; as in पञ्चदशं शतम् 'one hundred and fifteen'.

-दशन् a. (pl.) fifteen.

˚अहः a period of fifteen days.

-दशिन् a. made or consisting of fifteen.

-दशी 1 the fifteenth day of a lunar fort- night (the full or new moon day); Y.1.146.

-2 N. of a philosophical work (प्रकरणग्रन्थ) by माधवाचार्य (विद्यारण्य).

-दीर्घम् the five long parts of the body; the arms, eyes, belly, nose and breast; बाहू नेत्रद्वयं कुक्षिर्द्वे तु नासे तथैव च । स्तनयोरन्तरं चैव पञ्चदीर्घं प्रचक्षते ॥

-देवताः the five deities:-- आदित्यं गणनाथं च देवीं रुद्रं च केशवम् । पञ्चदैवतमित्युक्तं सर्वकर्मसु पूजयेत् ॥

-धारणक a. upheld by the five elements.

-नखः 1 any animal with five claws; such as the hare, alligator, tortoise, porcupine, rhinoceros शशकः शल्लकी गोधा खड्गी कूर्मश्च पञ्चमः । पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ये प्रोक्ताः कृतजैर्द्विजैः Bk.6.131; Ms.5.17,18; Y.1.177.

-2 an elephant.

-3 a turtle.

-4 a lion or tiger.

-नखी, -नखराज an iguana (Mar. घोरपड); Gīrvāṇa.

-नदः 'the country of five rivers, the modern Panjab (the five rivers being शतद्रु, विपाशा, इरावती, चन्द्रभागा and वितस्ता, or the modern names Sutlej, Beas, Ravee, Chenab and Jhelum).

-दा (pl.) the people of this country.

-नवतिः f. ninety-five.

-निम्बम् the five products of निम्ब viz. (the flowers, fruit, leaves, bark and root).

-नीराजनम् waving five things before an idol and then falling prostrate before it; (the five things being:-- a lamp, lotus, cloth, mango and betel-leaf).

-पञ्चाश a. fiftyfifth.

-पञ्चाशत् f. fifty-five.

-पदी 1 five steps; पुंसो यमान्तं व्रजतो$पिनिष्ठुरै- रेतैर्धनैः पञ्चपदी न दीयते Pt.2.115.

-2 the five strong cases, i. e. the first five inflections

-पर्वन् n. (pl.) the five parvans q. v.; they are चतुर्दश्यष्टमी चैव अमावास्या च पूर्णिमा । पर्वाण्येतानि राजेन्द्र रविसंक्रान्तिरेव च ॥ a. five-knotted (an arrow).

-पल्लवम् The leaves of the mango, fig, banyan, ficus religiosa (Mar. पिंपळ) and Genus Ficus (Mar. पायरी). There are other variations such as पनस, आम्र, पिप्पल, वट and बकुल. The first group is for the Vedic ritual only.

-पात्रम् 1 five vessels taken collectively.

-2 a Srāddha in which offerings are made in five vessels.

-पाद् a. consisting of five feet, steps, or parts; पञ्चपादं पितरम् Praśna Up.1.11. (-m.) a year (संवत्सर).

-पादिका N. of a commentary on शारीरकभाष्य.

-पितृ m. (pl.) the five fathers:-- जनकश्चोपनेता च यश्च कन्यां प्रयच्छति । अन्नदाता भयत्राता पञ्चैते पितरः स्मृताः ॥

-पित्तम् the bile of five ani- mals viz. (the boar, goat, buffalo, fish and peacock).

-प्रस्थ a. having five elevations (a forest).

-प्राणाः m. (pl.) the five life-winds or vital airs: प्राण, अपान, व्यान, उदान, and समान.

-प्रासादः a temple of a particular size with four pinnacles and a steeple.

-बन्ध a fine equal to the fifth part of anything lost or stolen.

-बलाः five medicinal herbs, namely बला, नागबला, महाबला, अति- बला and राजबला.

-बाणः, -वाणः, -शरः epithets of the god of love; see पञ्चेषु.

-बाहुः N. of Śiva.

-बिन्दुप्रसृतम् N. of a particular movement in dancing; Dk.2.

-बीजानि the five seeds:--कर्कटी, त्रपुस, दाडिम, पद्मबीज, and वानरीबीज.

-भद्र a.

1 having five good qualities.

-2 consisting of five good ingredients (as a sauce &c.).

-3 having five auspicious marks (as a horse) in the chest, back, face and flanks.

-4 vicious.

-द्रः a kind of pavilion.

-भागिन् m. the five deities of पञ्चमहा- यज्ञ; धर्मकामविहीनस्य चुक्रुधुः पञ्चभागिनः Bhāg.11.23.9.

-भुज a. pentagonal.

(-जः) 1 a pentagon; cf. पञ्चकोण.

-2 N. of Gaṇeśa.

-भूतम् the five elements; पृथ्वी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश.

-भृङ्गाः the five trees, viz. देवदाली (Mar. देवडंगरी), शमी, भङ्गा (Mar. भांग), निर्गुण्डी and तमालपत्र.

-मकारम् the five essentials of the left-hand Tantra ritual of which the first letter is म; see पञ्चतत्त्व (2).

-महापातकम् the five great sins; see महापातक Ms.11. 54.

-महायज्ञाः m. (pl.) the five daily sacrifices enjoined to be performed by a Brāhmaṇa; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृ- यज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञो$तिथिपूजनम् ॥ Ms.3.7. अहुतं च हुतं चैव तथा प्रहुतमेव च । ब्राह्मं हुतं प्राशितं च पञ्च यज्ञान् प्रचक्षते ॥ Ms.3.73; see महायज्ञ.

-मारः son of Baladeva; L. D. B.

-माश(षि)क a. consisting of five Māṣas (as a fine &c.).

-माष(षि)क a. amounting to five māṣas; गर्दभाजाविकानां तु दण्डः स्यात्पञ्चमाषिकः Ms.8.298.

-मास्य a. happening every five months.

-मुखः an arrow with five points; (for other senses see पञ्चानन.)

-मुद्रा five gestures to be made in presenting offerings to an idol; viz आवाहनी, स्थापनी, संनिधापनी, संबोधनी and संमुखीकरणी; see मुद्रा.

-मूत्रम् the urine of five female animals; the cow, goat, she-buffalo, sheep, and she-ass.).

-मूलम् there are nine varieties of the pentad combinations of roots; लघुपञ्चमूल, बृहत्पञ्चमूल, शतावर्यादि, तृणपञ्चमूल, जीवकादिपञ्चमूल, पुनर्नवादिपञ्चमूल, गोक्षुरादि˚, वल्ली˚.

-रत्नम् a collection of five gems; (they are variously enumerated: (1) नीलकं वज्रकं चेति पद्मरागश्च मौक्तिकम् । प्रवालं चेति विज्ञेयं पंचरत्नं मनीषिभिः ॥ (2) सुवर्णं रजतं मुक्ता राजावर्तं प्रवालकम् । रत्नपञ्चकमाख्यातम्...॥ (3) कनकं हीरकं नीलं पद्मरागश्च मौक्तिकम् । पञ्चरत्नमिदं प्रोक्त- मृषिभिः पूर्वदर्शिभिः ॥

-2 the five most admired episodes of the Mahābhārata; गीता, विष्णुसहस्रनाम, भीष्मस्तवराज, अनुस्मृति and गजेन्द्रमोक्ष).

-रसा the आमलकी tree (Mar. आंवळी).

-रात्रम् 1 a period of five nights; इत्यर्थं वयमानीताः पञ्चरात्रो$पि विद्यते Pañch.3.24.

-2 N. of one of Bhāsa's dramas.

-3 N. of a philosophical treatise attributed to Nārada.

-4 N. of an अहीन (sacrifice) lasting for 5 days; स एतं पञ्चरात्रं पुरुषमेधं यज्ञक्रतुमपश्यत् Śat. Br.; cf. Mb.12.218. 11.

-राशिकम् the rule of five (in math.).

-लक्षणम् a Purāṇa; so called because it deals with five important topics:-- सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुचरितं चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ see पुराण also.

-लवणम् five kinds of salt; i. e. काचक, सैन्धव, सामुद्र, बिड and सौवर्चल.

-लाङ्गलकम् a gift (महादान) of as much land as can be cultivated with five ploughs.

-लोकपालः the five guardian deities viz. Vināyaka, Durgā, Vāyu, Ākāśa and Aśvinīkumāra.

-लोहम् a metallic alloy containing five metals (i. e. copper, brass, tin, lead and iron).

-लोहकम् the five metals i. e. gold, silver, copper, tin and lead.

-वटः the sacred or sacrificial thread worn across the breast (यज्ञोपवीत).

-वटी 1 the five fig-trees: i. e. अश्वत्थ, बिल्व, वट, धात्री and अशोक.

-2 N. of a part of the Daṇḍakā forest where the Godāvarī rises and where Rāma dwelt for a considerable time with his beloved; it is two miles from Nasik; परिहरन्तमपि मामितः पञ्चवटीस्नेहो बलादाकर्षतीव U.2.27/28; R.13.34.

-वर्गः 1 an aggregate of five.

-2 the five essential elements of the body.

-3 the five organs of sense; संतुष्टपञ्चवर्गो$हं लोकयात्रां प्रवाहये Rām.2.19.27.

-4 the five daily sacrifices enjoined to be performed by a Brāhmaṇa; cf. महायज्ञ.

-5 the five classes of spies (कापटिक, उदास्थित, गृहपतिव्यञ्जन, वैदेहिकव्यञ्जन and तापसव्यञ्जन); cf. Kull. on Ms.7.154.

-वर्षदेशीय a. about five years old.

-वर्षीय a. five years old.

-वल्कलम् a collection of the barks of five kinds of trees; namely न्यग्रोध, उदुम्बर, अश्वत्थ, प्लक्ष and वेतस.

-वल्लभा N. of Draupadī.

-वार्षिक a. recurring every five years.

-वाहिन् a. drawn by five (as a carriage).

-विंश a. twenty-fifth.

-शः 1 a Stoma consisting of 25 parts.

-2 N. of Viṣṇu (regarded as the 25th तत्त्व); स तु जन- परितापं तत्कृतं जानता ते नरहर उपनीतः पञ्चतां पञ्चविंश Bhāg. 7.8.53.

-विंशतिः f. twenty-five.

-विंशतिका a collection of twenty-five; as in वेतालपञ्चविंशतिका.

-विध a. five- fold, of five kinds. ˚प्रकृतिः f. the five departments of a government; अमात्यराष्ट्रदुर्गार्थदण्डाख्याः पञ्च चापराः Ms.7.157.

-वीरगोष्ठम् an assembly room, concert-hall; रागमञ्जरी नाम पञ्चवीरगोष्ठे संगीतकमनुष्ठास्यति Dk.2.

-वृत्, -वृतम् ind. five-fold.

-वृत्तिता depending on senses; Rām.2.1.65.

-शत a. amounting to five hundred.

(-तम्) 1 one hundred and five.

-2 five hundred.

-शाखः 1 the hand; स्वशिरः पश्चशाखाभ्यामभिहत्यायतेक्षणा Mb.11.17.3; कदापि नो मुञ्चति पञ्चशाखः (नारायणस्य) Rām. Ch.1.9; स्फूर्जद्रत्नाङ्गुलीयद्युतिशबलनखद्योतिभिः पञ्चशाखैः Śiva B.3.49.

-2 an elephant.

-शारदीयः N. of a Yāga.

-शिखः a lion.

-शीलम् the five rules of conduct; Buddh.

-शुक्लम् The holy combination of five days, viz. Uttarāyaṇa (day of the gods), the bright half of the month (day of the manes) and day time, हरिवासर and सिद्धक्षेत्र (cf. त्रिशुक्लम्).

-ष a. (pl.) five or six; सन्त्यन्ये$पि बृहस्पतिप्रभृतयः संभाविताः पञ्चषाः Bh.2.34.

-षष्ट a. sixty-fifth.

-षष्टिः f. sixty-five.

-सटः one with five tufts of hair on the head (सटाः जटाः केशसन्निवेशे मध्ये मध्ये पञ्चसु स्थानेषु क्षौरवद्वापनम्); दासो$यं मुच्यतां राज्ञस्त्वया पञ्चसटः कृतः Mb.3.272.18; (Mar. पांच पाट काढणें).

-सप्तत a. seventy-fifth.

-सप्ततिः f. seventy-five.

-सस्यम् the five grains viz. धान्य, मुद्ग, तिल, यव and माष.

-सिद्धान्ती f. the five astronomical doctrines from astronomical book like सूर्यसिद्धान्त etc.

-सिद्धौषधयः the five medi- cinal plants:-- तैलकन्द, सुधाकन्द, क्रोडकन्द, रुदन्तिक, सर्पाक्षी.

-सुगन्धकम् the five kinds of aromatic vegetable sub- stances; they are:-- कर्पूरकक्कोललवङ्गपुष्पगुवाकजातीफलपञ्चकेन । समांशभागेन च योजितेन मनोहरं पञ्चसुगन्धकं स्यात् ॥.

-सूनाः f. the five things in a house by which animal life may be accidentally destroyed; they are:-- पञ्चसूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः कण्डनी चोदकुम्भश्च Ms.3.68.

-सूरणाः the five medicinal esculent roots; sweet and bitter सूरण, अत्यम्ल- पर्णी, काण्डीर, मालाकन्द. &c.

-स्रोतम् n. the mind; पञ्चस्रोतसि निष्णातः Mb.12.218.11. (com. पञ्चस्त्रोतांसि विषयकेदारप्रणालिका यस्य तस्मिन् मनसि).

-हायन a. five years old.

मृदु a. [मृद्-कु] (

-दु or -द्वी f.; compar. म्रदीयस्; superl. म्रदिष्ठ)

1 Soft, tender, supple, pliant, delicate; मृदु तीक्ष्णतरं यदुच्यते तदिदं मन्मथ दृश्यते त्वयि M.3.2; अथवा मृदु वस्तु हिंसितुं मृदुनैवारभते प्रजान्तकः R.8.45,57; Ś.1.1; 4.11.

-2 Soft, mild, gentle; न खरो न च भूयसा मृदुः R. 8.9; बाणं कृपामृदुमनाः प्रतिसंजहार 9.57 'with his mind softened with pity'; तं कृपामृदुरवेक्ष्य भार्गवम् 11.83; Ś.6.1; महर्षिर्मृदुतामगच्छत् R.5.54 'relented'; खातमूल- मनिलो नदीरयैः पातयत्यपि मृदुस्तटद्रुमम् 11.76 'even a soft or gentle breeze' &c.

-3 Weak, feeble; सर्वथा मृदुरसौ राजा H.3; ततस्ते मृदवो$भूवन् गन्धर्वाः शरपीडिताः Mb.

-4 Mode- rate.

-5 Blunt.

-6 Slow.

-7 (In astr.) Situated in the upper apsis.

-दुः The planet Saturn.

-दु n.

1 Softness, gentleness.

-2 A kind of iron.

-दु ind. Softly, gently, in a sweet manner; स्वनसि मृदु कर्णान्तिकचरः Ś.1.23; वादयते मृदु वेणुम् Gīt.5.

-Comp. -अङ्ग a. of delicate limbs. (

-ङ्गी) a delicate woman.

-अवग्रहः a particular slight separation of the members of a compound.

-उच्चम् (in astr.) the upper apsis of a planet's course.

-उत्पलम् the soft i. e. blue lotus.

-कण्टकः a kind of sheat-fish.

-कार्ष्णायसम्, -कृष्णायसम् soft-iron, lead.

-कोष्ठ a. having bowels which are relaxed or easily affected by medicines.

- गमन a. having a gentle or lounging gait. (

-ना) a goose, female swan.

-गिर् a. soft-voiced.

-चर्मिन्, -छदः, -त्वच्, -त्वचः m. a kind of birch tree.

-तीक्ष्णम् the नक्षत्रs कृत्तिका and विशाखा.

-पत्रः a rush or reed.

-पर्वकः, -पर्वन् m. a reed, cane.

-पुष्पः the Śir&imacrṣa tree.

-पूर्व a. gentle at first, bland, coaxing.

-फलम् N. of a plant (विकङ्कत).

-भाषिन् a. sweet-speaking.

-युद्ध a. fighting lazily.

-रोमन् m.,

-रोमकः a hare.

-वर्गः, -गणः the group of the Nakṣatras अनुराधा, मृगशिरस्, चित्रा and रेवती.

-सारा, -रम् Thespesia Populnea (Mar. पारसा पिंपळ).

-सूर्य). a. (a day) on which the sun shines mildly; मृदुसूर्याः सुनीहाराः...... दिवसा भान्ति सांप्रतम् Rām.3.16.12.

-स्पर्श a. soft to the touch.

-हृदय a. kind.

वासुदेवः [वसुदेवस्यापत्यम् अण्]

1 Any descendant of Vasudeva.

-2 Particularly, Kṛiṣṇa.

-3 The sage Kapila; वासुदेवेति यं प्राहुः कपिलं मुनिपुङ्गवम् Mb.3.17.32.

-वी Asparagus Racemosus (Mar. शतावरी).

विप्रहत p. p.

1 Struck down, defeated.

-2 Trodden; अविप्रहतमैक्ष्वाकः पप्रच्छ मुनिपुंगवम् Rām.1.24.13.

संगवः N. of a particular part of the day, said to be three Muhūrtas after Prātastana or early dawn and to form the second of the five divisions of the day; अथ यत् संगववेलायां स आदिः Ch. Up.2.9.4; मां केशवो गदया प्रातरव्याद्गोविन्द आसंगवमात्तवेणुः Bhāg.6.8.2.

हस्तिन् a. (

-नी f.) [हस्तः शुण्डादण्डो$स्त्यस्य इनि]

1 Having hands.

-2 Having a trunk. -m. An elephant; Ms.7. 96;12.43; (elephants are said to be of four kinds; भद्र, मन्द्र, मृग and मिश्र).

-Comp. -अध्यक्षः a superinten- dent of elephants.

-अशना Boswellia Serrata (Mar. साळई, कुरुंद).

-आजीवः an elephant-driver.

-आयुर्वेदः a work dealing with the treatment of the elephant's dis- eases.

-आरोहः an elephant-driver or rider.

-कक्ष्यः 1 a lion.

-2 a tiger.

-कर्णः the castor-oil plant.

-गिरिः the city and district of Kāñchī.

-घ्नः 1 an elephant- killer.

-2 a man.

-चारः a kind of weapon.

-चारिन् m. an elephant-driver.

-जागरिकः a keeper of elephants.

-जिह्वा a particular vein.

-दन्तः 1 the tusk of an ele- phant.

-2 a peg projecting from a wall.

(-न्तम्) 1 ivory.

-2 a radish.

-दन्तकम् a radish.

-नखम् a sort of turret protecting the approach to the gate of a city or fort.

-नासा an elephant's trunk.

-पः, -पकः an elephant driver or rider; जज्ञे जनैर्मुकुलिताक्षमनाददाने संरब्धहस्तिपक- निष्ठुरचोदनाभिः Śi.5.49; इति घोषयतीव हिण्डिमः करिणो हस्तिपका- हतः क्कणन् H.2.86.

-पर्णी the कर्कटी plant.

-प्रधान a. chiefly depending on elephants; Kau. A.2.2.

-बन्धकी a female elephant helping in tethering wild ones; Kau. A.2.2.

-मदः the ichor issuing from the temples of an elephant in rut.

-मयूरकः N. of a plant (Mar. आज- मोदा).

-मल्लः 1 N. of Airāvata; सुराधिपाधिष्ठितहस्तिमल्ललीलां दधौ राजतगण्डशैलः Śi.4.13.

-2 of Gaṇeśa.

-3 of Śaṅkha, the eighth of the chief Nāgas.

-4 a heap of ashes.

-5 a shower of dust.

-6 frost.

-यूथः, -थम् a herd of ele- phants.

-वक्त्रः N. of Gaṇeśa; Dk.2.3.

-वर्चसम् the splendour or magnificence of an elephant.

-वाहः 1 an elephant-driver.

-2 a hook for driving elephants.

-विषाणी Musa Sapientum (Mar. केळ).

-शाला an ele- phant-stable.

-शुण्डा, -ण्डी A kind of shrub (Mar. इंद्रवारुणी, -कवंडळ).

-श्यामाकः a kind of millet.

-षड्गवम् a collection of six elephants.

-स्नानम् = गजस्नानम् q. v.; अवशेन्द्रियचित्तानां हस्तिस्नानमिव क्रिया H.1.17.

-हस्तः an elephant's trunk.

mf (ī)n. relating to orﾠ coming from Bhṛigu Up. MBh. etc.;