life's+origin

कार्य pot. p. [कृ-कर्मणि ण्यत्] What ought to be done, made, performed, effected &c. कार्या सैकतलीनहंसमिथुना स्रोतोवहा मालिनी Ś.6.17; साक्षिणः कार्याः Ms.8.61; so दण्डः, विचारः &c.

-र्यम् 1 (a) Work, action, act, affair, business; कार्यं त्वया नः प्रतिपन्नकल्पम् Ku.3.14; Ms.5.15. (b) A matter, thing.

-2 Duty; अभिचैद्यं प्रतिष्ठासुरासी- त्कार्यद्वयाकुलः Śi.2.1.

-3 Occupation, enterprize, emer- gent business.

-4 A religious rite or performance.

-5 A motive, object, purpose; कार्यमत्र भविष्यति Pt.2.7 (v. l.); 116; Śi.2.36; H.4.61.

-6 Want, need, occa- sion, business (with instr.); किं कार्यं भवतो हृतेन दयिता- स्नेहस्वहस्तेन मे V.2.2; तृणेन कार्यं भवतीश्वराणाम् Pt.1.71, 4.27; Amaru.73.

-7 Conduct, deportment.

-8 A law-suit, legal business, dispute &c.; बहिर्निष्क्रम्य ज्ञायतां कः कः कार्यार्थीति Mk.9; Ms.8.43.

-9 An effect, the neces- sary result of a cause (opp. कारण).

-1 (In Gram.) Operation; विभक्तिकार्यम् declension.

-11 The denoue- ment of a drama; कार्योपक्षेपमादौ तनुमपि रचयन् Mu.4.3.

-12 Healthiness (in medicine).

-13 Origin.

-14 A body; कार्याश्रयिणश्च कललाद्याः (कार्यं शरीरम्) Sāṅ. K.43. [cf. Germ. kāra; Pers. kār; Prāk. kajja; Mar. kāja]

-Comp. -अक्षम a. unable to do one's duty, incom- petent.

-अकार्यम् to be done and not to be done, right and wrong (action); कार्याकार्यमजानतः गुरोः (परित्यागो विधीयते) Pt.1.36.

-अकार्यविचारः discussion as to the pro- priety or otherwise of anything, deliberation on the arguments for and against any proceeding.

-अधिपः 1 the superintendent of a work or affair.

-2 the planet that decides any question in astrology.

-अपेक्षिन् pursuing a particular object; कुर्वन्त्यकाले$भिव्यक्तिं न कार्या- पेक्षिणो बुधाः Ks.56.133.

-अर्थः 1 the object of any undertaking, a purpose; बलस्य स्वामिनश्चैव स्थितिः कार्यार्थ- सिद्धये Ms.7.167.

-2 an application for employment.

-3 any object or purpose.

-अर्थिन् a.

1 making a request.

-2 seeking to gain one's object or purpose; मनस्वी कार्यार्थी गणयति न दुःखं न च सुखम् Bh.2.81.

-3 seeking an employment.

-4 pleading a cause in court, going to law; Mk.9.

-आश्रयिन् a. Resorting to the body; कार्याश्रयिणश्च कललाद्याः Sāṅ. K.43.

-आसनम् seat of transacting business.

-ईक्षणम् superintendence of public affairs; स्थापयेदासने तस्मिन् खिन्नः कार्येक्षणे नृणाम् Ms.7.141.

-उद्धारः discharge of a duty.

-उद्योगः active engagement in any business.

-कर a. efficacious.

-कर्तृ m.

1 an agent, a workman.

-2 a friend, benefac- tor; नृपतिजनपदानां दुर्लभः कार्यकर्ता Pt.1.131.

-कारणे (dual)

1 cause and effect; object and motive; ˚वर्जितः Pt.1.413.

-2 some special cause of an act; न भक्त्या कस्यचित्को$पि प्रियं प्रकुरुते नरः । मुक्त्वा भयं प्रलोभं वा कार्यकारणमेव वा ॥ Pt.1.412 ˚भावः the relation of cause and effect.

˚संबन्धः The relation of cause and effect. In मीमांसा this is established by the rule of अन्वयव्यतिरेक (i. e. तद्भावे भावः तदभावे अभावः) The earliest exposition of this expression is found in the शाबरभाष्य on MS.4.3.2; cf. कार्यकारणसम्बन्धो नाम स भवति, यस्मिन् सति यद् भवति यस्मिंश्चासति यन्न भवति, तत्रैव कार्य- कारणसंबन्धः । This should be contrasted with the नैयायिक view of अन्वय-व्यतिरेक which they use for establishing व्याप्ति.

-कालः time for action, season, fit time or oppor- tunity; Rām.1. (-n.) कार्यकालं संज्ञापरिभाषम् परिभाषेन्दुशेखर pari. 2 and 3.

-गौरवम् importance of the act, deed, or occasion; respect for the performance; U.7. कार्य- गौरवादात्ययिकवशेन वा Kau. A.1.19.

-चिन्तक a.

1 prudent, cautious, considerate. (

-कः) manager of a business, executive officer; धर्मज्ञाः शुचयो$लुब्धा भवेयुः कार्य- चिन्तकाः Y.2.191.

-च्युत a. out of work, out of employ, dismissed from an office.

-जातम्, -दर्शनम् 1 inspection of a work; Ms.8.9,23.

-2 inquiry into public affairs.

-निर्णयः settlement of an affair; उभयः प्रतिभूर्ग्राह्यः समर्थः कार्यनिर्णये Y.2.1.

-पदवी line of conduct, course of action; पुरावृत्तोद्गारैरपि च कथिता कार्यपदवी Māl.2.13.

-पुटः 1 a man who does any useless thing.

-2 a mad, eccentric or crazy man.

-3 an idler.

-प्रद्वेषः dislike to work, idleness, laziness.

-प्रेष्यः an agent, a messenger.

-भाजनम्, -पात्रम् any one engaged in active life.

-वस्तु n. an aim or object.

-विपत्तिः f. a failure, reverse, misfortune.

-व्यसनम् failure of an affair.

-शेषः 1 the remainder of a business; Ms.7.153.

-2 completion of an affair.

-3 part of a business.

-सिद्धिः f. success, fulfilment of an object.

-स्थानम् a place of business, office.

-हन्तृ 1 obstructing or marring another's work; H.1.77.

-2 opposed to another's interests.

गतिः f. [गम्-भावे क्तिन्]

1 Motion, going, moving, gait; गतिर्विगलिता Pt.4.78; अभिन्नगतयः Ś.1.14; (न) भिन्दन्ति मन्दां गतिमश्वमुख्यः Ku.1.11 do not mend their slow gait (do not mend their pace); so गगनगतिः Pt.1; लघुगतिः Me.16; U.6.23.

-2 Access, entrance; मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवा- स्ति मे गतिः R.1.4.

-3 Scope, room; अस्त्रगतिः Ku.3.19; मनोरथानामगतिर्न विद्यते Ku.5.64; नास्त्यगतिर्मनोरथानाम् V.2.

-4 Turn, course; दैवगतिर्हि चित्रा, Mu.7.16.

-5 Going to, reaching, obtaining; वैकुण्ठीया गतिः Pt.1 obtaining Heaven.

-6 Fate, issue; भर्तुर्गतिर्गन्तव्या Dk.13.

-7 State, condition; दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य Bh.2.43; Pt.1.16.

-8 Position, station, situation, mode of existence; परार्ध्यगतेः पितुः R.8.27; कुसुमस्तबकस्येव द्वे गती स्तो मनस्विनाम् Bh.2.14; Pt.1.41,42.

-9 A means, expedient, course, alternative; अनुपेक्षणे द्वयी गतिः Mu.3; का गतिः what help is there, can't help (often used in dramas) Pt.1.319; अन्या गतिर्नास्ति K.158; cf. also अगतिका हि एषा गतिः यत् कृत्स्नसंयोगे सति विकल्पसमुच्चयौ स्याताम् ŚB. on MS.1.5.47.

-1 Recourse, shelter, refuge, asylum, resort; विद्यमानां गतिर्येषाम् Pt.1.32,322; आसयत् सलिले पृथ्वीं यः स मे श्रीहरिर्गतिः Sk.

-11 Source, origin, acquisition; क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति Bg.2.43; Ms.1.5.

-12 a way, path.

-13 A march, proces- sion.

-14 An event, issue, result.

-15 The course of events, fate, fortune.

-16 Course of asterisms.

-17 The diurnal motion of a planet in its orbit.

-18 A running wound or sore, fistula.

-19 Knowing; अपेन पूर्वं न मयेति का गतिः Ki.14.15; knowledge, wisdom.

-2 Trans- migration, metempsychosis; Ms.6.73;12.3,23,4-45; त्यज बुद्धिमिमां गतिप्रवृत्ताम् Bu. Ch.5.36; Bhāg.1.17.1.

-21 A stage or period of life, (as शैशव, यौवन, वार्धक).

-22 (In gram.) A term for preposition and some other adverbial prefixes (such as अलम्, तिरस् &c.) when immediately connected with the tenses of a verb or verbal derivatives.

-23 Position of a child at birth.

-Comp. -अनुसरः following the course of another.

-ऊन a. impassable, desert.

-भङ्गः stoppage.

-हीन a. without refuge, helpless, forlorn.

देव a. (

-वी f.) [दिव्-अच्]

1 Divine, celestial; Bg.11. 11; Ms.12.117.

-2 Shining; यज्ञस्य देवमृत्विजम् Rv.1.1.1.

-3 Fit to be worshipped or honoured.

-वः 1 A god, deity; एको देवः केशवो वा शिवो वा Bh.3.12.

-2 (a) The god of rain, an epithet of Indra; as in द्वादश वर्षाणि देवो न ववर्ष; अवर्षयद्देवः Rām.1.9.18; काले च देशे च प्रववर्ष देवः Bu. Ch.2.7. (b) A cloud.

-3 A divine man, Brāhmaṇa, as in भूदेव.

-4 A king, ruler, as in मनुष्यदेव; तां देवसमितिं (अभ्या- गच्छत्) Mb.3.13.22.

-5 A title affixed to the names of Bārhmaṇas; as in गोविन्ददेव, पुरुषोत्तमदेव &c.

-6 (In dramas) A title of honour used in addressing a king, ('My lord', 'Your majesty'); ततश्च देव Ve.4; यथाज्ञापयति देवः &c.

-7 Quicksilver.

-8 The Supreme Spirit; हित्वा च देहं प्रविशन्ति देवं दिवौकसो द्यामिव पार्थ सांख्याः Mb.12.31.112.

-9 A fool

-1 A child.

-11 A man following any particular business.

-12 A lover.

-13 Emulation.

-14 Sport, play.

-15 A husband's brother (cf. देवृ, देवर).

-16 A lancer.

-वम् An organ of sense; देवानां प्रभवो देवो मनसश्च त्रिलोककृत् Mb.14.41.3. [cf. L. deus; Gr. deos.].

-Comp. -अंशः a partial incarnation of god.

-अगारः, -रम् a temple.

-अङ्गना a celestial damsel, an apsaras.

-अतिदेवः, -अधिदेवः 1 the highest god.

-2 an epithet of (1) Śiva. (2) Buddha. (3) Viṣṇu. देवातिदेवो भगवान् प्रसूतिरंशे हरिर्यस्य जगत्प्रणेता Hariv.

-अधिपः 1 an epithet of Indra.

-2 the supreme god.

-अनीकम् an army of celestials.

-अनुचरः, -अनुयायिन् m. an attendant or follower of a god; निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच R.2.52.

-अन्धस् n.,

अन्नम् 1 the food of gods, divine food, ambrosia.

-2 food that has been first offered to an idol; see Ms.5.7 and Kull. thereon.

-अभीष्ट a.

1 liked by or dear to gods.

-2 sacred or dedicated to a deity. (

-ष्टा) piper betel.

-अरण्यम् the garden of gods, the Nandana gar- den; अलमुद्द्योतयामासुर्देवारण्यमिवर्तवः R.1.8.

-अरिः a demon.

-अर्चनम्, -ना 1 the worship of gods.

-2 idolatry.

-अर्पणम् 1 an offering to the god.

-2 the Veda; पृथग्- भूतानि चान्यानि यानि देवार्पणानि च Mb.13.86.17 (see com.).

-आवसथः a temple.

-अश्वः an epithet of उच्चैःश्रवस्, the horse of Indra.

-आक्रीडः 'the garden of the gods', Nandana garden.

-आजीवः, -आजीविन् m. an attendant upon an idol.

-2 a low Brāhmaṇa subsisting by attendance upon an idol and upon the offerings made to it.

-आत्मन् a.

1 consecrated, holy, sacred.

-2 of a divine nature. (-m.)

1 the divine soul; ते ध्यानयोगानुगता$ पश्यन् देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम् Śvet. Up.1.3.

-2 the holy fig-tree.

-आयतनम् a temple; Ms.4.46; न देवा- यतनं गच्छेत् कदाचिद् वा$प्रदक्षिणम् । न पीडयेद् वा वस्त्राणि न देवा- यतनेष्वपि ॥ Kūrma P.

-आयुधम् 1 a divine weapon.

-2 rainbow.

-आयुष्म् the life-time of a god.

-आलयः 1 heaven.

-2 a temple.

-आवासः 1 heaven.

-2 the holy fig-tree (अश्वत्थ).

-3 a temple.

-4 the Sumeru mountain.

-आहारः nectar, ambrosia.

-इज् a. (nom. sing. देवेट्-ड्) worshipping the gods.

-इज्यः an epithet of Bṛihaspati, preceptor of the gods.

-इज्जः 1 an epithet of Indra.

-2 of Śiva.

-इष्ट a. dear to gods. (

-ष्टः) bdellium. (

-ष्टा) the wild lime tree.

-ईशः an epithet of (1) Indra. (2) Śiva. (3) Viṣṇu. (4) Brahman. (

-शी) N. of Durgā also of Devakī mother of Kṛiṣṇa.

-ईश्वरः N. of (1) Śiva. (2) Indra.

-उद्यानम् 1 divine garden.

-2 The Nandana garden.

-3 a garden near a temple.

-ऋषिः (देवर्षिः)

1 a deified saint, divine sage such as अत्रि, भृगु, पुलस्त्य, अङ्गिरस् &c.; एवंवादिनि देवर्षौ Ku.6.84 (i. e. अङ्गिरस्); अथ देवऋषी राजन् संपरेतं नृपात्मजम् Bhāg.; आब्रह्मभुवनाल्लोका देवर्षिपितृमानवाः । तृप्यन्तु पितरः सर्वे मातृमातामहा- दयाः Tarpaṇamantra.

-2 an epithet of Narada; देवर्षीणां च नारदः Bg.1.13.26.

-ओकस् n. the mountain Meru or Sumeru.

-कन्या a celestial damsel, a nymph; also देवकन्यका.

-कर्दमाः sandal, aloe wood, camphor, saffron pounded together and made into a paste.

-कर्मन् n.,

-कार्यम् 1 a religious act or rite, divine command; अनुष्ठितदेवकार्यम् R.12.13.

-2 the worship of gods.

-काष्ठम् the Devadāru tree.

-किरी N. of a Rāgiṇī; ललिता मालती गौरी नाटी देवकिरी तथा । मेघरागस्य रागिण्यो भवन्तीमाः सुमध्यमाः ॥

-कुटम् a temple.

-कुण़्डम् a natural spring.

-कुलम् 1 a temple.

-2 a race of gods.

-3 a group of gods.

-कुल्या the celestial Ganges.

-कुसुमम् cloves; एलां च देवकुसुमं त्वक्पत्रं देवदारु च Śiva. B.3.14.

-खातम्, -खातकम् 1 a natural hollow among moun- tains.

-2 a natural pond or reservoir; Ms.4.23.

-3 a pond near a temple. ˚बिल a cavern, chasm.

-गणः a class of gods.

-गणिका an apsaras; q. v.

-गतिः the path of देवलोक; अनुज्ञातश्च रामेण ययौ देवगतिं मुनिः A. Rām. 2.1.4.

-गन्धर्वः an epithet of Nārada. (

-र्वम्) a particular mode of singing.

-गर्जनम् thunder.

-गर्भः see हिरण्यगर्भ; Rām.2.4.23.

-गायनः a celestial choris- ter, a Gandharva.

-गान्धारी N. of a Rāgiṇī गान्धारी देवगान्धारी मालवी श्रीश्च सारवी । रामकीर्यपि रागिण्यः श्रीरागस्य प्रिया इमाः ॥

-गिरिः 1 N. of a mountain; cf. Me.44.

-2 N. of a town (Daulatabad).

-गिरी f. N. of a Rāgiṇī.

-गुरुः 1 an epithet of Kaśyapa (the father of gods).

-2 of Bṛihaspati (the preceptor of gods).

-गुही an epithet of Sarasvatī or of a place situated on it.

-गुह्यम् 1 a secret only known by gods.

-2 death.

-गृहम् 1 a temple.

-2 the place of a king.

-3 a planetary sphere.

-ग्रहः a class of demons who causes harmless madness.

-चरितम् the course of action or practices of the gods; न देवचरितं चरेत्.

-चर्या the worship or service of gods.

-चिकित्सकौ (du.) Aśvins, the twin physicians of gods.

-छन्दः a pearl-necklace having 81, 1 or 18 strings; शतमष्टयुतं हारो देवच्छन्दो ह्यशीतिरेकयुता Bṛi. S.81.32.

-जनः the gods collectively. ˚विद्या the science of music, dance, other arts &c.; Ch. Up.7.1.2.

-जातम् a class of gods.

-जामिः f. a sister of the gods; देवजामीनां पुत्रो$सि Av. 6.46.1.

-तरुः 1 the holy fig-tree.

-2 one of the trees of paradise. (i. e. मन्दार, पारिजात, सन्तान, कल्प and हरि- चन्दन); पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः । सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ Ak.

-3 the tree in a village (चैत्यवृक्ष) where the villagers usually meet (Mar. पार).

-तर्पणम् offerings of water, part of the सन्ध्या ceremony.

-ताडः 1 fire.

-2 an epithet of Rāhu.

-तातः 1 a sacrifice.

-2 N. of Kaśyapa.

-तातिः 1 a god.

-2 divine service; स नो यक्षद् देवताता यजीयान् Rv.3.19.1.

-तीर्थम् 1 the right moment for the worship of gods.

-2 the tips of the fingers sacred to gods.

-दत्त a.

1 god-given, grant- ed by the gods.

-2 given to the gods (as a village, &c.).

(-त्तः) 1 N. of the conch-shell of Arjuna; देवदत्तं धनञ्जयः (दध्मौ) Bg.1.15.

-2 a certain person (used in speaking of men indefinitely); मुक्तस्ततो यदि बन्धाद्देवदत्त उपाच्छिनत्ति Bhāg.5.14.24; देवदत्तः पचति, पिनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते &c.

-3 one of the vital airs exhaled in yawning; देवदत्तो विजृम्भणे. ˚अग्रजः N. of Buddha.

-दर्शन a. visiting the gods. (

-नः) N. of Nārada; यथा प्राह नारदो देवदर्शनः Bhāg.2.8.1.

-दारु m., n. a species of pine; गङ्गाप्रवाहोक्षित- देवदारु Ku.1.54; R.2.36.

-दासः a servant or attendant upon a temple.

(-सी) 1 a female in the service of gods or a temple.

-2 a courtezan (employed as a dancer in a temple).

-3 the wild citron tree.

-दीपः the eye.

-दुन्दुभिः 1 divine drum; देवदुन्दुभिनिर्घोषो पुष्पवृष्टिश्च खात् पतन् Rām.

-2 the holy basil with red flowers.

-3 an epi- thet of Indra.

-दूतः a divine envoy or messenger, an angel.

-देवः 1 an epithet of Brahman; Rām.1.43.1.

-2 of Śiva; अयाचितारं न हि देवदेवमद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक Ku.1.52.

-3 of Viṣṇu; Bg.1.15.

-4 of Gaṇeśa; दृष्टप्रभावो वरदो देवदेवो विनायकः Ks.2.55.

-दैवत्य a. destined for the god; Ms.2.189.

-द्रोणी a procession with idols.

-धर्मः a religious duty or office.

-धानी the city of Indra; तां देवधानीं स वरुथिनीपतिर्बहिः समन्ताद्रुरुधे पृतन्यया Bhāg. 8.15.23.

-धान्यम् a kind of grass-grain (Mar. देवभात).

-धिष्ण्यम् a chariot of the gods (विमान); Bhāg.1. 82.7.

-नक्षत्रम् N. of the first 14 नक्षत्रs in the southern quarter (opp. to यमनक्षत्रम्).

-नदी 1 the Ganges.

-2 any holy river; Ms.2.17.

-नन्दिन् m. N. of the door- keeper of Indra.

-2 N. of a grammarian.

-नागरी N. of the character in which Sanskrit is usually written.

-नाथः Śiva.

-निकायः 1 'residence of gods', paradise, heaven; तं तुष्टुवुर्देवनिकायकेतवः Bhāg.1.27.25.

-2 a host or assembly of gods; Ms.1.36.

-निन्दकः a blasphe- mer, unbeliever, heretic, atheist.

-निन्दा heresy, athe- ism.

-निर्माल्यम् 1 a garland remaining from a sacrifice.

-निर्मित a. 'god-created', natural.

-पतिः an epithet of Indra.

-पादाः 'the royal feet or presence', an honorific term for a king; देवपादाः प्रमाणम्.

-पथः 1 'heavenly passage', heaven, firmament दिव्यो देवपथो ह्येष नात्र गच्छन्ति मानुषाः Mb.

-2 the milky way.

-पशुः any animal con- secrated to a deity.

-पात्रम् an epithet of Agni.

-पुर्, -पुरी f. an epithet of Amarāvatī, the city of Indra.

-पुरोहितः 1 a domestic priest of the gods.

-2 the planet Jupiter (बृहस्पति).

-पुष्पम् cloves.

-पूज्यः an epithet of Bṛihaspati.

-प्रतिकृतिः f.,

-प्रतिमा an idol, the image of a deity.

-प्रश्नः 'consulting deities', astrology, for- tune-telling.

-प्रसूत a. good-produced (water); Av.6. 1.2.

-प्रियः 'dear to the gods', an epithet of Śiva; (देवानांप्रियः an irreg. comp. meaning-

1 a goat.

-2 a fool, idiot like a brute breast, as in ते$प्यतात्पर्यज्ञा देवानांप्रियाः K. P.

-3 an ascetic, who renounces the world).

-बलिः an oblation to the gods.

-बाहुः 1 N. of a king in the Yadu race.

-2 N. of a sage; देवबाहुः शतधनुः कृतवर्मेति तत्सुताः Bhāg.

-ब्रह्मन् m. an epithet of Nārada.

-ब्राह्मणः 1 a Brāhmaṇa who lives on the proceeds of a temple.

-2 a venerable Brāhmaṇa.

-भक्तिः worship or service of the gods.

-भवनम् 1 the heaven.

-2> a temple.

-3 the holy fig-tree.

-भागः the northern hemisphere.

-भ m. a god; (-f.) heaven.

-भूमिः f. heaven; पितुः प्रदेशा- स्तव देवभूमयः Ku.5.45.

-भूतिः f. an epithet of the Ganges.

-भूयम् divinity, godhead; विदितमेव भवतां...... परां निर्वृतिमुपेत्य देवभूयं गताः सर्वे न पूर्वपुरुषा इति Rām. Champū.

-भृत् m. an epithet of

1 Viṣṇu.

-2 of Indra.

-भोगः Pleasure of the gods, heavenly joy; अन्नन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान् Bg.9.2.

-भोज्यम् nectar.

-मणिः 1 the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.

-2 the sun.

-3 a curl of hair on a horse's neck; आवर्तिनः शुभफल- प्रदशुक्तियुक्ताः संपन्नदेवमणयो भृतरन्ध्रभागाः (अश्वाः) Śi.5.4; N.1.58.

-मधु n. divine honey; असौ वा आदित्यो देवमधु Ch. Up.3.1.1.

-मातृ f. N. of Aditi, mother of gods.

-मातृक a. 'having the god of rain or clouds as foster-mother', watered only by the clouds, depending on rain-water and not on irrigation, deprived of every other kind of water (as a country); देशो नद्यम्बुवृष्ट्यम्बु- संपन्नव्रीहिपालितः । स्यान्नदीमातृको देवमातृकश्च यथाक्रमम् ॥ Ak.; cf. also वितन्वति क्षेममदेवमातृकाः (i. e. नदीमातृकाः) चिराय तस्मिन् कुरवश्चकासते Ki.1. 17.

-मानकः the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.

-माया the Māyā of gods; ते दुस्तराम- तितरन्ति च देवमायाम् Bhāg.

-मार्गः the air or sky.

-मासः the eighth month of pregnancy.

-मुनिः a divine sage.

-यजनम् 1 a sacrificial place, a place where a sacrifice is performed; ततस्ते देवयजनं ब्राह्मणाः स्वर्णलाङ्गलैः (कृष्ट्वा) Bhāg.1.74.12. देवयजनसंभवे सीते U.4.

-2 a place of worship; मण्डलं देवयजनं दीक्षासंस्कार आत्मनः Bhāg.12.11.17.

-यजि a. making oblations to gods.

-यज्ञः a sacrifice to the superior gods made by oblations to fire, or through fire to the gods; (one of the five daily sacri- fices of a Brāhmaṇa; see Ms.3.81,85 and पञ्चयज्ञ also).

-यज्यम्, -यज्या a sacrifice.

-यात्रा 'an idol- procession,' any sacred festival when the idols are carried in procession; केनापि देवयात्रागतेन सिद्धादेशेन साधुना मत्समक्षमादिष्टा M.5.12-13.

-यान bestowing मोक्ष; यज्ञस्य देवयानस्य मेध्याय हविषे नृप Bhāg.8.8.2.

-नः the path leading to मोक्ष; सत्येन पन्था विततो देवयानः Muṇḍ.3.1.6.

-यानम् a celestial car.

-युगम् 1 the first of the four ages of the world; also called कृतयुग, सनत्कुमारो भगवान् पुरा देवयुगे प्रभुः Rām.1.11.11.

-2 an age of the gods comprising four ages of men.

-योनिः 1 a super- human being, a demigod; विद्याधरो$प्सरोयक्षरक्षोगन्धर्वकिन्नराः । पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतो$मी देवयोनयः ॥ Ak.

-2 a being of divine origin.

-3 fuel used in kindling fire (f. also).

-योषा an apsaras.

-रथः a car for carrying the image of god in procession.

-थम् a day's journey for the sun's chariot.

-रहस्यम् a divine mystery.

-राज्, -राजः 1 an epithet of Indra; Rām.7.6.6.

-2 a king.

-3 N. of Buddha.

-रातः 1 an epithet of Parīkṣit.

-2 a kind of swan or crane.

-राष्ट्रम् N. of an empire in the Deccan.

-लक्ष्मम् the Brāhmanical cord.

-लता the Navamallikā or double jasmine plant.

-लिङ्गम् the image or statue of a deity; Bhāg.3.17.13.

-लोकः heaven, paradise; देवलोकस्य चर्त्विजः (प्रभुः) Ms.4.182.

-वक्त्रम् an epithet of fire.

-वर्त्मन् n. the sky or atmosphere.

-वर्धकिः, -शिल्पिन् m. Viśvakarman, the architect of gods.

-वाणी 'divine voice', a voice from heaven.

-वाहनः an epithet of Agni.

-विद्या 1 divine science; Ch. Up.7.1.2.

-2 the science of Nirukta or etymology; ibid.

-विभागः the northern hemisphere.

-विश् f.,

-विशा a deity.

-वीतिः food of the gods.

-वृक्षः the Mandāra tree.

-व्यचस् a. Ved. occupied by the gods.

-व्रतम् 1 a religious observance, any religious vow.

-2 the favourite food of the gods. (

-तः) an epithet of

1 Bhīṣma; ततो विनशनं प्रागाद्यत्र देवव्रतो$पतत् Bhāg.1.9.1.

-2 Kārtikeya.

-व्रतत्वम् celibacy (ब्रह्मचारिव्रत); देवव्रतत्वं विज्ञाप्य Mb.5.172.19.

-शत्रुः a demon; स देवशत्रूनिव देवराजः Mb.

-शुनी an epithet of Saramā, the bitch of the gods.

-शेखर the damanaka tree (Mar. दवणा).

-शेषम् the remnants of a sacrifice offered to gods.

-श्रीः m. a sacrifice. (f.) Lakṣmī.

-श्रुतः an epithet of

1 Viṣṇu.

-2 Nārada.

-3 a sacred treatise.

-4 a god in general.

-संसद् f. देवसभा q. v.

-सत्यम् divine truth, established order of the gods.

-संध a. divine.

-सभा 1 an assembly of the gods (सुधर्मन्).

-2 a council of a king, council-chamber.

-3 a gambling-house.

-सभ्यः 1 a gambler.

-2 a fre- quenter of gaming-houses.

-3 an attendant on a deity.

-4 the keeper of a gambling-house.

-सहा 1 rules of begging alms (? भिक्षासूत्र); L. D. B.

-2 N. of a plant.

-सायुज्यम् identification or unification with a deity, conjunction with the gods, deification.

-सिंह an epithet of Śiva.

-सुषिः a tube or cavity (in the heart) leading to the gods; cf. उदान, तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषयः Ch. Up.3.13.1.

-सू N. of 8 deities (अग्नि, सोम, सवितृ, रुद्र, बृहस्पति, इन्द्र, मित्र and वरुण).

-सृष्टा an intoxicating drink.

-सेना 1 the army of gods.

-2 N. of the wife of Skanda; स्कन्देन साक्षादिव देवसेनाम् R.7.1. (Malli.:-- देवसेना = स्कन्दपत्नी perhaps it merely means 'the army of the gods' personified as Skanda's wife). ˚पतिः, ˚प्रियः an epithet of Kārtikeya.

-स्वम् 'property of gods', property applicable to religious purposes or endowments; यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदु- र्बुधाः Ms.11.2,26. ˚अपहरणम् sacrilege.

-सावर्णिः the 13th Manu; मनुस्त्रयोदशो भाव्यो देवसावर्णिरात्मवान् Bhāg. 8.13.3.

-हविस् n. an animal offered to gods at a sacrifice.

-हिंसकः an enemy of gods.

-हूः the left ear; Bhāg.4.25.51.

-हूतिः f.

1 invocation of the gods.

-2 N. of a daughter of Manu Svāyambhuva and wife of Kardama.

-हेडनम् an offence against the gods.

-हेतिः a divine weapon.

पुरा ind.

1 In former times, formerly, of yore, in the olden time; पुरा शक्रमुपस्थाय R.1.75; पुरा सरसि मानसे...यस्य यातं वयः Bv.1.3; Ms.1.119;5.22.

-2 Before, hitherto, upto the present time

-3 At first, in the first place; रामं दर्शय मे शीघ्रं पुरा मे$र्थो$तिवर्तते Rām.7.15.2.

-4 In a short time, soon, ere-long, shortly (in this sense usually with a present tense to which it gives a future sense); पुरा सप्तद्वीपां जयति वसुधामप्रतिरथः Ś. 7.33; पुरा दूषयति स्थलीम् R.12.3; आलोके ते निपतति पुरा सा बलिव्याकुला वा Me.87; N.1.18, Śi.1.56; Ki.1. 5;11.36.

-5 Ved. For the defence of.

-6 Securely from.

-7 Except, besides.

-Comp. -उपनीत a. formerly possessed.

-कथा an old legend; को नाम लोके पुरुषार्थसारवित् पुराकथानां भगवत् कथासुधाम् Bhāg.3.13.5.

-कल्पः 1 a former creation; सिद्धसंघपरिज्ञातं पुराकल्पं सनातनम् Mb.14.35.23.

-2 a story of the past.

-3 a former age; द्यूतमेतत् पुराकल्पे दृष्टं वैरकरं महत् Ms.9.227; Mb.3.41.35.

-4 A passage descriptive of past events; MS.6.7.26.

-कृत् a. done formerly. (

-तम्) actions done in a former life; Ś.7.

-योनि a. of ancient origin. (

-निः) an epithet of Śiva.

-वसुः an epithet of Bhīṣma.

-विद् a. acquainted with the past, knowing the events of former times, conversant with former times or events; वदन्त्यपर्णेति च तां पुराविदः Ku.5.28;6.9; R.11.1.

-वृत्त a.

1 occurring in, or relating to, ancient times.

-2 old, ancient.

(-तम्) 1 history.

-2 an old or legendary event; पुरावृत्तोद्गारैरपि च कथिता कार्यपदवी Māl.2.13. ˚कथः an old legend.

पुरा 1 An epithet of the Ganges.

-2 A kind of perfume.

-3 The east.

-4 A castle. See पुरम्.

प्रति ind.

1 As a prefix to verbs it means (a) towards, in the direction of; (b) back, in return, again; तष्ठेदानीं न मे जीवन् प्रतियास्यसि दुर्मते Rām.7.18.13; (c) in opposition to, against, counter; (d) upon, down upon; (see the several roots with this preposition).

-2 As a prefix to nouns not directly derived from verbs it means (a) likeness, resemblance, equality; (b) opposite, of the opposite side; प्रतिबल Ve.3.5. 'the opposing force'; so प्रतिद्विपाः Mu.2.13; (c) rivalry; as in प्रतिचन्द्रः 'a rival moon'; प्रतिपुरुषः &c.

-3 As a separable preposition (with acc.) it means (a) towards, in the direction of, to; तौ दम्पती स्वां प्रति राजधानीं प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठः R.2.7;1. 75; प्रत्यनिलं विचेरु Ku.3.31; वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् Sk.; (b) against, counter, in opposition to, opposite; तदा यायाद् रिपुं प्रति Ms.7.171; प्रदुदुवुस्तं प्रति राक्षसेन्द्रम् Rām.; ययावजः प्रत्यरिसैन्यमेव R.7.55; (c) in comparison with, on a par with, in proportion to, a match for; त्वं सहस्राणि प्रति Ṛv.2.1.8; (d) near, in the vicinity of, by, at, in, on; समासेदुस्ततो गङ्गां शृङ्गवेरपुरं प्रति Rām.; गङ्गां प्रति; (e) at the time, about, during; आदित्यस्योदयं प्रति Mb; फाल्गुनं वाथ चैत्रं वा मासौ प्रति Ms.7.182; (f) on the side of, in favour of, to the lot of; यदत्र मां प्रति स्यात् Sk.; हरं प्रति हलाहलं (अभवत्) Vop.; (g) in each, in or at every, severally (used in a distributive sense); वर्षं प्रति, प्रतिवर्षम्; यज्ञं प्रति Y.1.11; वृक्षं वृक्षं प्रति सिञ्चति Sk.; (h) with regard or reference to, in relation to, regarding, concerning, about, as to; न हि मे संशीतिरस्या दिव्यतां प्रति K.132; चन्द्रोपरागं प्रति तु केनापि विप्रलब्धासि Mu.1; धर्मं प्रति Ś.5.18; मन्दौत्सुक्यो$स्मि नगरगमनं प्रति Ś.1; Ku.6.27; 7.83; त्वयैकमीशं प्रति साधु भाषितम् 5.81; Y.1.218; R.6. 12;1.29;12.51; (i) according to, in conformity with; मां प्रति in my opinion; (j) before, in the presence of; (k) for, on account of.

-4 As a separable preposi- tion (with abl.) it means either (a) a representative of, in place of, instead of; प्रद्युम्नः कृष्णात् प्रति Sk.; संग्रामे यो नारायणतः प्रति Bk.8.89; or (b) in exchange or return for; तिलेभ्यः प्रति यच्छति माषान् Sk.; भक्तेः प्रत्यमृतं शंभोः Vop.

-5 As the first member of Avyayībhāva compound it usually means (a) in or at every; as प्रतिसंवत्सरम् 'every year', प्रतिक्षणम्, प्रत्यहम् &c.; (b) towards, in the direction of; प्रत्यग्नि शलभा डयन्ते.

-6 प्रति is sometimes used as the last member of Avyayī. comp. in the sense of 'a little'; सूपप्रति, शाकप्रति. [ Note:-- In the com- pounds given below all words the second members of which are words not immediately connected with verbs, are included; other words will be found in their proper places.]

-Comp. -अंशम् ind. on the shoulders.

-अक्षरम् ind. in every syllable or letter; प्रत्यक्षरश्लेषमयप्रबन्ध Vās.

-अग्नि ind. towards the fire.

-अग्र = प्रत्यग्र q. v.

-अङ्गम् 1 a secondary or minor limb (of the body), as the nose.

-2 a division, chapter, section.

-3 every limb.

-4 a weapon. (

-ङ्गम्) ind.

1 on or at every limb of the body; as in प्रत्यङ्ग- मालिङ्गितः Gīt.1.

-2 for every subdivision.

-3 in each case (in grammar).

-अधिदेवता a tutelary deity who stays in front or near one; Hch.

-अधिष्ठानम्, -आधानम् the principal place of residence; Bṛi. Up.2.2.1.

-2 repository.

-अनन्तर a.

1 being in immediate neigh- bourhood; दानमानादिसत्कारैः कुरुष्व प्रत्यनन्तरम् Rām.4.15.27. (com. प्रत्यनन्तरं स्वाधीनम्).

-2 standing nearest (as an heir).

-3 immediately following, closely connected with; जीवेत् क्षत्रियधर्मेण स ह्यस्य (ब्राह्मणस्य) प्रत्यनन्तरः; Ms.1. 82;8.185. (

-रम्) ind.

1 immediately after.

-2 next in succession.

-रीभू to betake oneself close to; P. R.

-अनिलम् ind. towards or against the wind.

-अनीक a

1 hostile, opposed, inimical.

-2 resisting, opposing.

-3 opposite.

-4 equal, vying with. (

-कः) an enemy.

(-कम्) 1 hostility, enmity, hostile attitude or position; न शक्ताः प्रत्यनीकेषु स्थातुं मम सुरासुराः Rām.

-2 a hostile army; यस्य शूरा महेष्वासाः प्रत्यनीकगता रणे Mb.; ये$वस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः Bg.11.32. (प्र˚ may have here sense 1 also).

-3 (in Rhet.) a figure of speech in which one tries to injure a person or thing connected with an enemy who himself cannot be injured; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुं तिरस्क्रिया । या तदीयस्य तत्स्तुत्यै प्रत्यनीकं तदुच्यते K. P.1.

-अनुप्रासः a kind of alliteration.

-अनुमानम् an opposite conclusion.

-अन्त a. contiguous, lying close to, adjacent, bordering.

(-न्तः) 1 a border, frontier; स गुप्तमूलप्रत्यन्तः R.4.26.

-2 a bordering country; especi- ally, a country occupied by barbarian or Mlechchhas. ˚देशः a bordering country. ˚पर्वतः an adjacent hill; पादाः प्रत्यन्तपर्वताः Ak.

-अन्धकार a. spreading shadow; Buddh.

-अपकारः retaliation, injury in return; शाम्येत् प्रत्यप- कारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4.

-अब्दम् ind. every year

-अमित्र a. hostile. (

-त्रः) an enemy. (

-त्रम्) ind. towards as enemy.

-अरिः 1 a well-matched opponent.

-2 the 9th, 14th or 23rd asterism from the जन्मनक्षत्र.

-3 a particular asterism; दारुणेषु च सर्वेषु प्रत्यरिं च विवर्जयेत् Mb.13.14.28 (com. प्रत्यरिं स्वनक्षत्राद् दिननक्षत्रं यावद् गणयित्वा नवभिर्भागे हृते पञ्चमी तारा प्रत्यरिः ।).

-अर्कः a mock sun; parhelion.

-अर्गलम् the rope by which a churning stick is moved.

-अवयवम् ind.

1 in every limb.

-2 in every particular, in detail.

- अवर a.

1 lower, less honoured; पुरावरान् प्रत्यवरान् गरीयसः Mb.13.94.12.

-2 very low or degrading, very insignificant; Ms.1.19.

-अश्मन् m. red chalk.

-अष्ठीला a kind of nervous disease.

-अहम् ind. every day, daily; day by day; गिरिशमुपचचार प्रत्यहं सा सुकेशी Ku.1.6.

-आकारः a scabbard, sheath.

-आघातः 1 a counter-stroke.

-2 reaction.

-आचारः suitable conduct or behaviour.

-आत्मम् ind. singly, severally.

-आत्मक a. belonging to oneself.

-आत्म्यम् similarity with oneself.

-आत्मेन ind. after one's own image; स किंनरान् कुंपुरुषान् प्रत्यात्म्येना- सृजत् प्रभुः Bhāg.3.2.45.

-आदित्यः a mock sun.

-आरम्भः 1 recommencement, second beginning.

-2 pro- hibition.

-आर्द्र a. fresh.

-आशा 1 hope, expectation; न यत्र प्रत्याशामनुपतति नो वा रहयति Māl.9.8.

-2 trust, con- fidence.

-आसङ्गः Connection, contact; अथ प्रत्यासङ्गः कमपि महिमानं वितरति Mv.1.12.

-आस्वर 1 returning.

-2 reflecting; Ch.Up.1.3.2.

-आह्वयः echo, resonance; छाया प्रत्याह्वयाभासा ह्यसन्तो$प्यर्थकारिणः Bhāg.11.28.5.

-उत्तरम् a reply, rejoinder.

-उलूकः 1 a crow; मृत्युदूतः कपोतो$यमुलूकः कम्पयन्मनः । प्रत्युलूकश्च कुह्वानैरनिद्रौ शून्यमिच्छतः ॥ Bhāg.1.14.14.

-2 a bird resembling an owl.

-ऋचम् ind. in each Rik.

-एक a. each, each one, every single one. (

-कम्) ind.

1 one at a time, severally; singly, in every one, to every one; oft. with the force of an adjective; विवेश दण्डकारण्यं प्रत्येकं च सतां मनः R.12.9. 'entered the mind of every good man'; 12.3;7.34; Ku.2.31.

-एनस् m.

1 an officer of justice (who punishes criminals); Bṛi. Up.4.3.7.

-2 a heir responsible for the debts of the deceased; surety.

-कञ्चुकः 1 an adversary.

-2 a critic.

-कण्ठम् ind.

1 severally, one by one.

-2 near the throat.

-कलम् ind. constantly, perpetually.

-कश a. not obeying the whip.

-कष्ट a. comparatively bad.

-कामिनी a female rival; Śi.

-कायः 1 an effigy, image, picture, likeness.

-2 an adversary; स वृषध्वजसायकावभिन्नं जयहेतुः प्रतिकाय- मेषणीयम् Ki.13.28.

-3 a target, butt, mark.

-कितवः an opponent in a game.

-कुञ्जरः a hostile elephant.

-कूपः a moat, ditch.

-कूल a.

1 unfavourable, adverse, contrary, hostile, opposite, प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्व- मेति बहुसाधनता Śi.9.6; Ku.3.24.

-2 harsh, discordant. unpleasant, disagreeable; अप्यन्नपुष्टा प्रतिकूलशब्दा Ku.1. 45.

-3 inauspicious.

-4 contradictory.

-5 reverse, inverted.

-6 perverse, cross, peevish, stubborn. ˚आचार- णम्, ˚आचरितम् any offensive or hostile action or conduct; प्रतिकूलाचरितं क्षमख मे R.8.81. ˚उक्तम्, -क्तिः f. a contra- diction. ˚कारिन्, -कृत, -चारिन्, -वत्ति a. opposing. ˚दर्शन a. having an inauspicious or ungracious appearance. ˚प्रवर्तिन्, -वर्तिन् a. acting adversely, taking an adverse course. ˚भाषिन् a. opposing, contradicting. ˚वचनम् dis- agreeable or unpleasant speech. ˚वादः contradiction. (प्रतिकूलता, -त्वम् adverseness, opposition, hostility. प्रति- कूलयति 'to oppose'.).

-कूल ind.

1 adversely, contrarily.

-2 inversely, in inverted order.

-कूलय Den. P. to resist, oppose.

-कूलिक a. hostile, inimical.

-क्षणम् ind. at every moment or instant, constantly; प्रतिक्षणं संभ्रमलोलदृष्टि- र्लीलारविन्देन निवारयन्ती Ku.3.56.

-क्षपम् ind. everynight.

-गजः a hostile elephant

-गात्रम् ind. in very limb.

-गिरिः 1 an opposite mountain.

-2 an inferior mountain.

-गृहम्, -गेहम् ind. in every house.

-ग्रामम् ind. in every village.

-चक्रम् a hostile army.

-चन्द्रः a mock moon; paraselene.

-चरणम् ind.

1 in every (Vedic) school or branch.

-2 at every foot-step.

-छाया, -यिका 1 a reflected image, reflection, shadow; रूपं प्रतिच्छायिक- योपनीतम् N.6.45.

-2 an image, picture.

-जङ्घा the forepart of the leg.

-जिह्वा, -जिह्विका the soft palate,

-तन्त्रम् ind. according to each Tantra or opinion.

-तन्त्र- सिद्धान्तः a conclusion adopted by one of the disputants only; (वादिप्रतिवाद्येकतरमात्राभ्युपगतः).

-त्र्यहम् ind. for three days at a time.

-दण्ड a. Ved. disobedient.

-दिनम् ind. every day; राशीभूतः प्रतिदिनमिव त्र्यम्बकस्याट्टहासः Me.6.

-दिशम् ind. in every direction, all round, every- where.

-दूतः a messenger sent in return.

-देवता a corresponding deity; गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा देवाश्च सर्वे प्रतिदेवतासु Muṇḍa.3.2.7.

-देशम् ind. in every country.

-देहम् ind. in every body.

-दैवतम् ind. for every deity.

-द्वन्द्वः 1 an antagonist, opponent, adversary, rival.

-2 an enemy. (

-द्वम्) opposition, hostility.

-द्वन्द्विन् a.

1 hostile, inimical.

-2 adverse (प्रतिकूल); कृतान्तदुर्वृत्त इवापरेषां पुरः प्रतिद्वन्द्विनि पाण्डवास्त्रे Ki.16.29.

-3 rivalling, vying with; किसलयोद्भेदप्रतिद्वन्दिभिः (करतलैः) Ś.4.5. (-m.) an opponent, adversary, rival; तुल्यप्रति- द्वन्द्वि बभूव युद्धम् R.7.37.;15.25.

-द्वारम् ind. at every gate.

-धुरः a horse harnessed by the side of another.

-नप्तृ m. great-grandson, a son's grandson.

-नव a.

1 new, young, fresh.

-2 newly blown budded; सान्ध्यं तेजः प्रतिनवजपापुष्परक्तं दधानः Me.38.

-नाडी a branch-vein.

-नायकः the adversary of the hero of any poetic com- position; धीरोद्धतः पापकारी व्यसनी प्रतिनायकः S. D., as रावण in the Rāmāyaṇa, शिशुपाल in Māgha-Kāvya &c.

-नारी, -पत्नी, -युवतिः a female rival; Śi.7.45.

-निनादः = प्रतिध्वनिः q. v.

-न्यायम् ind. in inverted order; पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति स्वप्नायैव Bṛi. Up.4.3.15.

-पक्ष a. like, similar.

(-क्षः) 1 the opposite side, party or faction, hostility; विमृश्य पक्षप्रतिपक्षाभ्यामवधारणं नियमः Gaut. S,

-2 an adversary, enemy, foe, rival; प्रति- पक्षकामिनी, -लक्ष्मी 'a rival wife'; Bv.2.64; दासीकृतायाः प्रति- पक्षलक्ष्याः Vikr.1.73; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुम् K. P.1; Vikr.1.7; often used in comp. in the sense of 'equal' or 'similar'.

-3 remedy, expiation; यादवस्य पापस्य प्रतिपक्षमुपदिशामि Nāg.5.

-4 a defendant or respondent (in law). ˚ता

1 hostility, opposition.

-2 obstacle.

-पक्षित a.

1 containing a contradiction.

-2 nullified by a contradictory premise; (as a hetu in न्याय); cf. सत्प्रतिपक्ष.

-पक्षिन् m. an opponent, adversary.

-पण्यम् merchandise in exchange; Buddh.

-प्रथम् ind. along the road, towards the way; प्रतिपथगतिरासीद् वेगदीर्घीकृताङ्गः Ku.3.76.

-पदम् ind.

1 at evry stop.

-2 at every place, everywhere.

-3 expressly.

-4 in every word; प्रतिपदाख्याने तु गौरवं परिहरद्भिर्वृत्तिकारैः सर्वसामान्यः शब्दः प्रति- गृहीतः प्रकृतिवदिति ŚB. on MS.8.1.2.

-पल्लवः an opposite or outstretched branch; R.

-पाणः 1 a stake.

-2 a counter-pledge.

-3 a counter-stake; Mb.3.

-पादम् ind. in each quarter.

-पात्रम् ind. with regard to each part, of each character; प्रतिपात्रमाधीयतां यत्नः Ś.1 'let care be taken of each character'.

-पादपम् ind. in every tree.

-पाप a. returning sin for sin, requiting evil for evil.

-पु(पू)रुषः 1 a like or similar man.

-2 a substitute, deputy.

-3 a companion.

-4 the effigy of a man pushed by thieves into the interior of a house before entering it themselves (to ascertain if any body is awake).

-5 an effigy in general. (

-षम्) ind. man by man, for each man.

-पुस्तकम् a copy of an original manuscript.

-पूर्वाह्णम् ind. every forenoon.

-प्रति a. counter-balancing, equal to.

-प्रभातम् ind. every morning.

-प्रसवः 1 (As opposed to अनुप्रसव) tracing causes back to the origin as -- a pot, a lump of mud, mud, clay, Pātañjala Yogadarśana.

-2 Negation of (or exception to) a negation. The force of a प्रतिप्रसव is positive, limiting as it does the scope of a प्रतिषेध or negation. Hence it is just the opposite of परिसंख्या whose force is negative or exclusive since it limits the scope of a positive statement. प्रतिप्रसवो$यं न परिसंख्या ŚB. on MS.1.7.45.

-प्रकारः an outer wall or rampart.

-प्रियम् a kindness or service in return; प्रतिप्रियं चेद् भवतो न कुर्यां वृथा हि मे स्यात् स्वपदोपलब्धिः R.5.56.

-बन्धुः an equal in rank or station; Mb.5.121.13.

-बलः a.

1 able, powerful.

-2 equal in strength, equally matched or powerful.

(-लम्) 1 a hostile army; अस्त्रज्वालावलीढप्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve.3.7.

-2 strength.

-बाहु 1 the forepart of the arm.

-2 an opposite side (in a square or polygon).

-बि (वि) म्बः, -म्बम् 1 a reflection, reflected image; ज्योतिषां प्रतिबिम्बानि प्राप्नु- वन्त्युपहारताम् Ku.6.42; Śi.9.18.

-2 an image, a picture.

-बीजम् a rotten seed.

-भट a. vying with, rivalling; घटप्रतिभटस्तनि N.13.5.

(-टः) 1 a rival, an opponent; निवासः कन्दर्पप्रतिभटजटाजूटभवने G. L.21.

-2 a warrior on the opposite side; समालोक्याजौ त्वां विदधति विकल्पान् प्रतिभटाः K. P.1.

-भय a.

1 fearful, formidable, terrible, frightful.

-2 dangerous; स्वगृहोद्यानगते$पि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् । किमु दृष्टबह्वपायप्रतिभयकान्तारमध्यस्थे ॥ Pt.2.171; Nāg.5.1.; Bhāg.1.6.14. (

-यम्) a danger; सुनन्द, श्रुतं मया संनिहितगरुडप्रतिभयमुद्देशं जामाता जीमूतवाहनो गतः Nāg.5.

-भैरव a. dreadful.

-मञ्चः a kind of measure (in music.)

-मञ्चाः Platforms opposite to each other; दशभागिकौ द्वौ प्रतिमञ्चौ Kau. A.2.3.21.

-मण्डलम् 1 a secondary disc (of the sun &c.).

-2 an eccentric orbit.

-मन्दिरम् ind. in every house.

-मल्लः an antagonist, a rival; उपेयिवांसं प्रतिमल्लतां रयस्मये जितस्य प्रसभं गरुत्मतः N.1.63; पातालप्रतिमल्लगल्ल &c. Māl.5.22.

-मानना worship (पूजा); स्पर्शमशुचिवपुरर्हति न प्रतिमाननां तु नितरां नृपोचिताम् Śi.15.35.

-माया a counter-spell or charm; प्रतिमाया कृतं च तत् Mb.1.34.22.

-मार्गः the way back; Mb.4.

-मार्गम् ind. back, back- wards.

-माला capping verses (Mar. भंडी).

-मासम् ind. every month, monthly.

-मित्रम् an enemy, adversary.

-मुख a. standing before the face, facing; प्रतिमुखागत Ms.8.291.

-2 near, present. (

-खम्) a secondary plot or incident in a drama which tends either to hasten or retard the catastrophe; see S. D.334 and 351-364. (

-खम्) ind.

1 towards.

-2 in front, before.

-मुखरी a particular mode of drumming.

-मुद्रा 1 a counter- seal.

-2 the impression of a seal.

-मुहूर्तम् ind. every moment.

-मूर्तिः f. an image, a likeness.

-मूषिका f. a musk-rat (Mar. चिचुंदरी).

-यूथपः the leader of a hostile herd of elephants.

-रथः an adversary in war (lit. in fighting in a war-chariot); दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं निवेश्य Ś.4.2.

-रथ्यम् in every road; अस्मिन् नगरे प्रतिरथ्यं भुजङ्गबद्धसंचारे Udb.

-रवः, -ध्वनिः 1 an echo; प्रतिरवविततो वनानि चक्रे Ki.1.4.

-2 quarrel; controversy.

-3 (Ved.) life (प्राण).

-रसितम् an echo; केनास्मत् सिंह- नादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताड्यते$यम् Ve.1.22.

-राजः a hostile king.

-रात्रम् ind. every night.

-रूप a.

1 corresponding, similar, having a counter-part in; अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव Kaṭh.2.2.9.

-2 beautiful.

-3 suitable, proper; इदं न प्रतिरूपं ते स्त्रीष्वदाक्षिण्यमीदृशम् Bu. Ch.4.66; आत्मनः प्रतिरूपं सा बभाषे चारुहासिनी Rām.4. 19.17.

-4 facing (अभिमुख); प्रतिरूपं जनं कुर्यान्न चेत् तद् वर्तते यथा Mb.12.97.16 (com. प्रतिरूपं युद्धाभिमुखम्).

(-पम्) 1 a picture, an image, a likeness.

-2 a mirror-like reflecting object; अदर्शनं स्वशिरसः प्रतिरूपे च सत्यपि Bhāg. 1.42.28.

-4 an object of comparison (उपमान); भवान्मे खलु भक्तानां सर्वेषां प्रतिरूपधृक् Bhāg.7.1.21.

-रूपक a. resembling, similar (at the end of comp.); जहीमान् राक्षसान् पापानात्मनः प्रतिरूपकान् Mb.3.29.11; चेष्टाप्रतिरूपिका मनोवृत्तिः Ś.1.

(-कम्) 1 a picture, an image; अग्निदैर्गर- दैश्चैव प्रतिरूपककारकैः Mb.12.59.49.

-2 a forged edict; जर्जरं चास्य विषयं कुर्वन्ति प्रतिरूपकैः Mb.12.56.52.

-3 a reflec- tion.

-लक्षणम् a mark, sign, token.

-लिपिः f. a tran- script, a written copy.

-लेखः a writ of reply; प्रावृत्तिकश्च प्रतिलेख एव Kau. A.2.1.28.

-लोम a.

1 'against the hair or grain', contray to the natural order, inverted, reverse (opp. अनुलोम); नववर्षसहस्राक्षः प्रतिलोमो$भवद् गुरुः Bhāg.12.14.15.

-2 contrary to caste (said of the issue of a woman who is of a higher caste than her husband).

-3 hostile.

-4 low, vile, base.

-5 left (वाम).

-6 obstinate, perverse; अपरिचितस्यापि ते$प्रतिलोमः संवृत्तः Ś.7.

-7 disagreeable, unpleasant. (

-मम्) any injurious or unpleasant act. (

-मम्) ind. 'against the hair or grain', inversely, invertedly. ˚ज a. born in the inverse order of the castes; i. e. born of a mother who is of a higher caste than the father; cf. Ms.1.16,25.

-लोमक a. reverse, inverted; राजन्यविप्रयोः कस्माद् विवाहः प्रतिलोमकः Bhāg.9.18.5.

-कम् inverted order.

-लोमतः ind.

1 in consequence of the inverted order or course; Ms.1.68.

-2 in an unfriendly manner; यदा बहुविधां वृद्धिं मन्येत प्रतिलोमतः Mb.12.13.39.

-वत्सरम् ind. every year.

-वनम् ind. in every forest.

-वर्णिक a. similar, corresponding.

-वर्धिन् a. being a match for.

-वर्षम् ind. every year.

-वस्तु n.

1 an equivalent, a counter- part.

-2 anything given in return.

-3 a parallel. ˚उपमा a figure of speech thus defined by Mammaṭa:-- प्रतिवस्तूपमा तु सा ॥ सामान्यस्य द्विरेकस्य यत्र वाक्यद्वये स्थितिः । K. P.1; e. g. तापेन भ्राजते सूर्यः शूरश्चापेन राजते Chandr.5. 48.

-वातः a contrary wind; प्रतिवाते$नुवाते च नासीत गुरुणा सह Ms.2.23. (

-तम्) ind. against the wind; चीनांशुक- मिव केतोः प्रतिवातं नीयमानस्य Ś.1.33.

-वारणः a hostile elephant.

-वासरम् ind. every day.

-विटपम् ind.

1 on every branch.

-2 branch by branch.

-विषम् an anti- dote. (

-षा) a birch tree.

-विष्णुकः a Muchakunda tree.

-वीरः an opponent, antagonist.

-वीर्यम् being equal to or a match for.

-वृषः a hostile bull.

-वेलम् ind. at each time, on every occasion.

-वेशः 1 a neighbouring house, neighbourhood.

-2 a neighbour.

-वेशिन् a. a neigh- bour; दृष्ट्वा प्रभातसमये प्रतिवेशिवर्गः Mk.3.14.

-वेश्मन् n. a neighbour's house.

-वेश्यः a neighbour.

-वैरम् re- quital of hostilities revenge.

-शब्दः 1 echo, reverbera- tion; वसुधाधरकन्दराभिसर्पी प्रतिशब्दो$पि हरेर्भिनत्ति नागान् V. 1.16; Ku.6.64; R.2.28.

-2 a roar.

-शशिन् m. a mock-moon.

-शाखम् ind. for every branch or school (of the Veda).

-शाखा a side-branch; महाभूतविशेषश्च विशेषप्रतिशाखवान् Mb.14.35.21.

-संवत्सरम् ind. every year.

-सङ्गक्षिका 1 a cloak to keep off the dust; Buddh.

-संदेशः a reply to the message; दर्पसारस्य प्रति- संदेशमावेदयत् D. K.2.1.

-सम a. equal to, a match for.

-सव्य a. in an inverted order.

-सामन्तः an enemy.

-सायम् ind. every evening.

-सूर्यः, -सूर्यकः 1 a mock-sun.

-2 a lizard, chameleon; 'कृकलासस्तु सरटः प्रतिसूर्यः शयानकः ।' Hemchandra; तृष्यद्भिः प्रतिसूर्यकैरजगरस्वेदद्रवः पीयते U.2.16.

-सेना, सैन्यम् a hostile army; निहतां प्रतिसैन्येन वडवामिव पातिताम् Rām.2.114.17.

-स्थानम् ind. in every place, everywhere.

-स्मृतिः N. of parti- cular kind of magic; गृहाणेमां मया प्रोक्तां सिद्धिं मूर्तिमतीमिव । विद्यां प्रतिस्मृतिं नाम Mb.3.36.3.

-स्रोतस् ind. against the stream; सरस्वतीं प्रतिस्रोतं ययौ ब्राह्मणसंवृतः Bhāg.1.78. 18. -a. going against the stream; अथासाद्य तु कालिन्दी प्रतिस्रोतः समागताम् Rām.2.55.5.

-हस्तः, -हस्तकः a deputy, an agent, substitute, proxy; आश्रितानां भृतौ स्वामिसेवायां धर्मसेवने । पुत्रस्योत्पादने चैव न सन्ति प्रतिहस्तकाः ॥ H.2.33.

-हस्तीकृ to take; Pratijñā 3.

-हस्तिन् the keeper of a brothel; Dk.2.2.

1. (в разн. знач.) см. водить 1

2. (вн.; руководить) conduct (d.), direct (d.)

3. тк. несов. (к; куда-л.; о дороге, тропе и т. п.) lead* (to); ( о двери) open (on), lead* (to)

(-s, -ar), m. elf, fairy (hóll er skamt heðan er álfar búa í).

* * *

s, m. [A. S. ælf, munt-ælfen, sæ-ælfen, wudu-ælfen, etc.; Engl. elf, elves, in Shakespeare ouphes are ‘fairies;’ Germ. alb and elfen, Erl- in Erlkönig (Göthe) is, according to Grimm, a corrupt form from the Danish Ellekonge qs. Elver-konge]; in the west of Icel. also pronounced álbr:

I. mythically, an elf, fairy; the Edda distinguishes between Ljósálfar, the elves of light, and Dökkálfar, of darkness (the last not elsewhere mentioned either in mod. fairy tales or in old writers), 12; the Elves and Ases are fellow gods, and form a favourite alliteration in the old mythical poems, e. g. Vsp. 53, Hm. 144, 161, Gm. 4, Ls. 2, 13, Þkv. 7, Skm. 7, 17, Sdm. 18. In the Alvismál Elves and Dwarfs are clearly distinguished as different. The abode of the elves in the Edda is Álfheimar, fairy land, and their king the god Frey (the god of light), Edda 12; see the poem Gm. 12, Álfheim Frey gáfu í árdaga tívar at tannfé. In the fairy tales the Elves haunt the hills, hence their name Huldufólk, hidden people: respecting their origin, life, and customs, v. Ísl. Þjóðs. i. I sqq. In old writers the Elves are rarely mentioned; but that the same tales were told as at present is clear;—Hallr mælti, hvi brosir þú nú? þórhallr svarar, af því brosir ek, at margr hóll opnast ok hvert kvikindi býr sinn bagga bæði smá ok stór, ok gera fardaga (a foreboding of the introduction of Christianity), Fms. ii. 197, cp. landvættir; álfamenn, elves, Bs. i. 417, Fas. i. 313, 96; hóll einn er hér skamt í brott er álfar búa í, Km. 216: álfrek, in the phrase, ganga álfreka, cacare, means dirt, excrements, driving the elves away through contamination, Eb. 12, cp. Landn. 97, Fms. iv. 308, Bárð. ch. 4: álfröðull, elfin beam or light, a poët. name of the sun; álfavakir, elf-holes, the small rotten holes in the ice in spring-time in which the elves go a fishing; the white stripes in the sea in calm weather are the wakes of elfin fishing boats, etc.: medic. álfabruni is an eruption in the face, Fél. ix. 186: Ivar Aasen mentions ‘alvgust, alveblaastr, alveld,’ the breath, fire of elves (cp. St. Vitus’ dance or St. Anthony’s fire); ‘alvskot,’ a sort of cancer in the bone:—græti álfa, elfin tears, Hðm. I, is dubious; it may mean some flower with dew-drops glittering in the morning sun, vide s. v. glýstamr ( glee-steaming). Jamieson speaks of an elf’s cup, but elf tears are not noticed elsewhere; cp. Edda 39. In Sweden, where the worship of Frey prevailed, sacrifices, álfa-blót, were made to the elves, stóð húsfreyja í dyrum ok bað hann ( the guest) eigi þar innkoma, segir at þau ætti álfa blót, Hkr. ii. 124 (referring to the year 1018), cp. Korm. ch. 22.

2. metaph., as the elves had the power to bewitch men, a silly, vacant person is in Icel. called álfr; hence álfalegr, silly; álfaskapr and álfaháttr, silly behaviour.

II. in historical sense, the Norse district situated between the two great rivers Raumelfr and Gautelfr (Alhis Raumarum, et Gotharum) was in the mythical times called Álfheimar, and its inhabitants Álfar, Fas. i. 413, 384, 387, Fb. i. 23, vide also P. A. Munch, Beskrivelse over Norge, p. 7. For the compds v. above.