ṡabdak-

अन्तर a. [अन्तं राति ददाति, रा-क]

1 Being in the inside, interior, inward, internal (opp. बाह्य); योन्तरो यमयति Śat. Br.; ˚र आत्मा Tait. Up.; कश्चनान्तरो धर्मः S. D. अन्तरापणवीथ्यश्च नानापण्योपशोभिताः अनुगच्छन्तु Rām.7.64.3.

-2 Near, proximate (आसन्न); कृष्वा युजश्चिदन्तरम् Rv.1. 1.9.

-3 Related, intimate, dear, closely connected (आत्मीय) (opp. पर); तदेतत्प्रेयः पुत्रात्...... प्रेयो$न्यस्मात्सर्व- स्मादन्तरतरं यदयमात्मा Śat. Br.; अयमत्यन्तरो मम Bharata.

-4 Similar (also अन्तरतम) (of sounds and words); स्थाने$न्तरतमः P.I.1.5; हकारस्य घकारोन्तरतमः Śabdak.; सर्वस्य पदस्य स्थाने शब्दतो$र्थतश्चान्तरतमे द्वे शब्दस्वरूपे भवतः P. VIII.1.1. Com.

-5 (a) Different from, other than (with abl.); यो$प्सु तिष्ठन्नद्भ्यो$न्तरः Bṛi. Ār. Up.; आत्मा स्वभावो$न्तरो$न्यो यस्य स आत्मान्तरः अन्यस्वभावः व्यवसायिनो$न्तरम् P.VI.2.166 Sk. ततो$न्तराणि सत्त्वानि स्वादते स महाबलः Rām.7. 62.5. (b) The other; उदधेरन्तरं पारम् Rām.

-6 Exterior, outer, situated outside, or to be worn outside (अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोः P.I.1.36) (In this sense it is declined optionally like सर्व in nom. pl. and abl. and loc. sing.) अन्तरे-रा वा गृहाः बाह्या इत्यर्थः (चण्डालादिगृहाः); अन्तरे-रा वा शाटकाः परिधानीया इत्यर्थः Sk.; so अन्तरायां पुरि, अन्तरायै नगर्यै, नमो$न्तरस्मै अमेधसाम् Vop.

-रम् 1 (a) The interior, inside; ततान्तरं सान्तरवारिशीकरैः Ki.4.29,5.5; जालान्तरगते भानौ Ms.8.132; विमानान्तरलम्बिनीनाम् R.13.33; Mk.8.5, Ku. 7.62; अपि वनान्तरं श्रयति V.4.24; लीयन्ते मुकुलान्तरेषु Ratn. 1.26, Ki.3.58; अन्तरात् from inside, from out of; प्राकारपरिखान्तरान्निर्ययुः Rām.; अन्तरे in, into; वन˚, कानन˚, प्रविश्यान्तरे &c. (b) Hence, the interior of any thing, contents; purport, tenor; अत्रान्तरं ब्रह्मविदो विदित्वा Śvet. Up. (c) A hole, an opening; तस्य बाणान्तरेभ्यस्तु बहु सुस्राव शोणितम्.

-2 Soul, heart; mind; सततमसुतरं वर्णयन्त्यन्तरम् Ki.5.18 the inmost or secret nature (lit. middle space or region); लब्धप्रतिष्ठान्तरैः भृत्यैः Mu.3.13 having enter- ed the heart; सदृशं पुरुषान्तरविदो महेन्द्रस्य V.3.

-3 The Supreme Soul.

-4 Interval, intermediate time or space, distance; रम्यान्तरः Ś.4.11; किंचिदन्तरमगमम् Dk.6; अल्प- कुचान्तरा V.4.49; क्रोशान्तरेण पथि स्थिताः H.4 at the distance of; बृहद् भुजान्तरम् R.3.54; अन्तरे oft. trans- lated by between, betwixt; गीतान्तरेषु Ku.3.38 in the intervals of singing; मरणजीवितयोरन्तरे वर्ते betwixt life and death; अस्त्रयोगान्तरेषु Rām.; तन्मुहूर्तकं बाष्पसलिलान्तरेषु प्रेक्षे तावदार्यपुत्रम् U.3 in the intervals of weeping; बाष्पविश्रामो$प्यन्तरे कर्तव्य एव U.4 at intervals; स्मर्तव्योस्मि कथान्तरेषु भवता Mk.7.7 in the course of conversation; कालान्तरावर्तिशुभाशुभानि H.1 v. l. See कालान्तरम्; सरस्वतीदृषद्वत्योर्यदन्तरम् Ms.2.17,22; द्यावापृथिव्यो- रिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन Bg.11.2; न मृणालसूत्रं रचितं स्तनान्तरे Ś.6.18 between the breasts; Bg.5.27; अस्य खलु ते बाणपथवर्तिनः कृष्णसारस्यान्तरे तपस्विन उपस्थिताः Ś.1; तदन्तरे सा विरराज धेनुः R.2.2;12.29. (b) Intervention (व्यवधान) oft. in the sense of 'through'; मेघान्तरालक्ष्यमि- वेन्दुबिम्बम् R.13.38 through the clouds; वस्त्रं अन्तरं व्यवधायकं यस्य स वस्त्रान्तरः P.VI.2.166 Sk.; महानद्यन्तरं यत्र तद्देशान्त- रमुच्यते; जालान्तरप्रेषितदृष्टिः R.7.9 peeping through a window; विटपान्तरेण अवलोकयामि Ś.1; क्षणमपि विलम्बमन्तरीकर्तु- मक्षमा K.36 to allow to come between or intervene; कियच्चिरं वा मैघान्तरेण पूर्णिमाचन्द्रस्य दर्शनम् U.3.

-5 Room, place, space in general; मृणालसूत्रान्तरमप्यलभ्यम् Ku.1.4; न ह्यविद्धं तयोर्गात्रे बभूवाङ्गुलमन्तरम् Rām.; मूषिकैः कृते$न्तरे Y.1. 147; गुणाः कृतान्तराः K.4 finding or making room for themselves; न यस्य कस्यचिदन्तरं दातव्यम् K.266; देहि दर्शना- न्तरम् 84. room; पौरुषं श्रय शोकस्य नान्तरं दातुमर्हसि Rām. do not give way to sorrow; तस्यान्तरं मार्गते Mk.7.2 waits till it finds room; अन्तरं अन्तरम् Mk.2 make way, make way.

-6 Access, entrance, admission, footing; लेभेन्तरं चेतसि नोपदेशः R.6.66 found no admission into (was not impressed on) the mind; 17.75; लब्धान्तरा सावरणे$पि गेहे 16.7.

-7 Period (of time), term; मासान्तरे देयम् Ak.; सप्तैते मनवः । स्वे स्वेन्तरे सर्वमिदमुत्पाद्यापुश्चराचरम् Ms.1.63, see मन्वन्तरम्; इति तौ विरहान्तरक्षमौ R.8.56 the term or period of separation; क्षणान्तरे -रात् within the period of a moment.

-8 Opportunity, occasion, time; देवी चित्रलेखामव- लोकयन्ती तिष्ठति । तस्मिन्नन्तरे भर्तोपस्थितः M.1. अत्रान्तरे प्रणम्याग्रे समुपविष्टः; Pt.1 on that occasion, at that time; अस्मिन्नन्तरे Dk.164; केन पुनरुपायेन मरणनिर्वाणस्यान्तरं संभावयिष्ये Māl.6; कृतकृत्यता लब्धान्तरा भेत्स्यति Mu.2.22 getting an opportunity; 9; यावत्त्वामिन्द्रगुरवे निवेदयितुं अन्तरान्वेषी भवामि Ś.7. find a fit or opportune time; शक्तेनापि सता जनेन विदुषा कालान्तरप्रेक्षिणा वस्तव्यम् Pt.3.12; waiting for a suitable opportunity or time; सारणस्यान्तरं दृष्ट्वा शुको रावणमब्रवीत् Rām.

-9 Difference (between two things), (with gen. or in comp.) शरीरस्य गुणानां च दूरमत्यन्तमन्तरम् H.1.46; उभयोः पश्यतान्तरम् H.1.64, नारीपुरुषतोयानामन्तरं महदन्तरम् 2.39; तव मम च समुद्रपल्वलयोरिवान्तरम् M.1; Bg.13.34; यदन्तरं सर्षपशैलराजयोर्यदन्तरं वायसवैनतेययोः Rām.; द्रुमसानुमतां किमन्तरम् R.8.9;18.15; rarely with instr.; त्वया समुद्रेण च महदन्तरम् H.2; स्वामिनि गुणान्तरज्ञे Pt.1.11; difference; सैव विशिनष्टि पुनः प्रधानपुरषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.

-1 (Math.) Difference, remainder also subtraction, cf. योगोन्तरेणोनयुतो$र्धितस्तौ राशी स्मृतौ संक्रमणाख्यमेतत् ॥ Līlā.

-11 (a) Different, another, other, changed, altered (manner, kind, way &c.); (Note:- that in this sense अन्तर always forms the latter part of a compound and its gender remains unaffected i. e. neuter, whatever be the gender of the noun forming the first part; कन्यान्तरम् (अन्या कन्या), राजान्तरम् (अन्यो राजा), गृहान्तरम् (अन्यद् गृहम्); in most cases it may be rendered by the English word 'another'.); इदमवस्थान्तरमारोपिता Ś.3 changed condition; K.154; Mu.5; शुभाशुभफलं सद्यो नृपाद्देवाद्भवान्तरे Pt.1.121; जननान्तरसौहृदानि &Sacute.5.2 friendships of another (former) existence; नैवं वारान्तरं विधास्यते H.3 I shall not do so again; आमोदान् हरिदन्तराणि नेतुम् Bv.1.15, so दिगन्तराणि; पक्षान्तरे in the other case; देश˚, राज˚, क्रिया˚ &c. (b) Various, different, manifold (used in pl.); लोको नियम्यत इवात्मदशान्तरेषु Ś.4.2; मन्निमित्तान्यवस्थान्तराण्यवर्णयत् Dk.118 various or different states; 16; sometimes used pleonastically with अन्यत् &c.; अन्यत्स्थानान्तरं गत्वा Pt.1.

-12 Distance (in space); व्यामो बाह्वोः सकरयोस्ततयोस्ति- र्यगन्तरम् Ak.; प्रयातस्य कथंचिद् दूरमन्तरम् Ks.5.8.

-13 Absence; तासामन्तरमासाद्य राक्षरीनां वराङ्गना Rām.; तस्यान्तरं च विदित्वा ibid.

-14 Intermediate member, remove, step, gradation (of a generation &c.); एकान्तरम् Ms.1.13; द्वयेकान्तरासु जातानाम् 7; एकान्तरमामन्त्रितम् P.VIII.1.55; तत्स्रष्टुरेकान्तरम् Ś.7.27 separated by one remove, See एकान्तर also.

-15 Peculiarity, peculiar or characteristic possession or property; a (peculiar) sort, variety, or kind; व्रीह्यन्तरेप्यणुः Trik.; मीनो राश्यन्तरे, वेणुर्नृपान्तरे ibid.; प्रासङ्गो युगान्तरम् cf. also प्रधानपुरुषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.37. &c.

-16 Weakness, weak or vulnerable point; a failing, defect, or defective point; प्रहरेदन्तरे रिपुम्, Śabdak. सुजयः खलु तादृगन्तरे Ki.2.52; असहद्भिर्माममिमित्रैर्नित्यमन्तरदर्शिभिः Rām; परस्यान्तरदर्शिना ibid.; कीटकेनेवान्तरं मार्गयमाणेन प्राप्तं मया महदन्तरम् Mk.9; अथास्य द्वादशे वर्षे ददर्श कलिरन्तरम् Nala.7.2.; हनूमतो वेत्ति न राक्षसो$न्तरं न मारुतिस्तस्य च राक्षसो$न्तरम् Rām.

-17 Surety, guarantee, security; तेन तव विरूपकरणे सुकृतमन्तरे धृतम् Pt.4 he has pledged his honour that he will not harm you; आत्मान- मन्तरे$र्पितवान् K.247; अन्तरे च तयोर्यः स्यात् Y.2.239; भुवः संज्ञान्तरयोः P.III.2.179; धनिकाधमर्णयोरन्तरे यस्तिष्ठति विश्वासार्थं स प्रतिभूः Sk.

-18 Regard, reference, account; न चैतदिष्टं माता मे यदवोचन्मदन्तरम् Rām. with reference to me; त्वदन्तरेण ऋणमेतत्.

-19 Excellence, as in गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः M.1.6 (this meaning may be deduced from 11).

-2 A garment (परिधान).

-21 Purpose, object, (तादर्थ्य) तौ वृषाविव नर्दन्तौ बलिनौ वासितान्तरे Mb.1.12.41; (Malli. on R.16.82).

-22 Concealment, hiding; पर्व- तान्तरितो रविः (this sense properly belongs to अन्तर्-इ q. v.).

-23 Representative, substitution. क्षात्रमाचरतो मार्गमपि बन्धोस्त्वदन्तरे Mb.12.1.3.

-24 Destitution, being without (विना) which belongs to अन्तरेण. (अन्तरमवकाशाव- धिपरिधानान्तर्धिभेदतादर्थ्ये । छिद्रात्मीर्यावेनाबहिरवसरमध्येन्तरात्मनि च Ak.) [cf. L. alter]

-25 Space (अवकाश); प्रेक्षतामृषि- सङ्घानां बभूव न तदान्तरम् Rām.7.14.19.

-26 Separation (वियोग); भार्यापत्योरन्तरम् Mb.5.35.43.

-27 A move or skilful play in wrestling; अन्योन्यस्थान्तरप्रेप्सू प्रचक्राते$न्तरं प्रति Mb.9.57.11.

-28 A moulding of the pedestal and the base; षडंशं चान्तरे कर्णे उत्तरांशं तदूर्ध्वके । Māna.13.121; cf. स्थानात्मीयान्यतादर्थ्यरन्ध्रान्तर्धिषु चान्तरम् । परिधाने$वधौ मध्ये$- न्तरात्मनि नपुंसके । Nm.

-Comp. -अपत्या a pregnant woman.

-चक्रम् a technical term in augury Bṛi. S. chap.86.

-ज्ञ a. knowing the interior, prudent, wise, foreseeing; नान्तरज्ञाः श्रियो जातु प्रियैरासां न भूयते Ki.11.24 not knowing the difference.

-तत् a. spreading havoc.

-द a. cutting the interior or heart.

-दिशा, अन्तरा दिक् intermediate region or quarter of the compass.

-दृश् a. realizing the Supreme Soul (परमात्मानुसंधायिन्).

-पु(पू)रुषः the internal man, soul (the deity that resides in man and witnesses all his deeds); तांस्तु देवाः प्रपश्यन्ति स्वस्यैवान्तरपूरुषः; Ms.8.85.

-पूजा = अन्तर-पूजा.

-प्रभवः [अन्तराभ्यां भिन्नवर्णमातापितृभ्यां प्रभवति] one of a mixed origin or caste. (अम्बष्ठ, क्षत्तृ, करण, इ.); अन्तरप्रभवाणां च धर्मान्नो वक्तुमर्हसि Ms.1.2.

-प्रश्नः an inner question, one contained in and arising out of what has been previously mentioned.

-शायिन् -स्थ, -स्थायिन् -स्थित a.

1 inward, internal, inherent; ˚स्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केन चित् Pt. 1.221.

-2 interposed, intervening, separate.

-3 seated in the heart, an epithet of जीव.

अपसलवि ind. [अप-सल् बा˚ अविं]

1 To the left (opp. प्रसलवि; ˚वि सृष्टया रज्ज्वा Kāty. (अप्रादक्षिण्येन).

-2 (The space) Between the thumb and the forefinger, supposed to be sacred to the Manes, as water &c. in ceremonies like तर्पण is offered to them being poured down through that space; प्रदेशिन्यङ्गुष्ठयोरन्तरा अपसलवि अपसव्यं वा तेन पितृभ्यो निदधाति Śabdak.

अभिघातः 1 Striking, (fig. also); beating, smiting, attack, injury, hurt; तटाभिघातादिव लग्नपङ्के Ku.7.49; शीतातपाभिघातान् Ms.12.77 attacks of heat and cold; so दुःख˚, शोक˚ &c.

-2 (In Vaiśeṣika Phil.) Striking against (such as gives rise to sounds &c.), regarded as a kind of संयोग.

-3 Striking back, driving or warding off.

-4 Extirpation, complete destruction or removal; दुःखत्रयाभिघाताज्विज्ञासा तदभिघातके हेतौ Sāṅ. K.1.

-5 Abrupt or vehement articulation of words (as of Vedic texts); sudden shock.

-तम् 1 The combination of the 4th letter of any class with the first or third letter of that class; of the second with the first; and of the third with the second letter of any class; अभिघातं स्यात्पूर्वं वैदद्वित्र्यादिवर्णाश्चेत् । नववर्गाणां नवतो धरणीचन्द्रद्विरामाद्याः Śabdak.

-2 A harsh pronunciation caused by the neglect of Sandhi rules.

असृज् n. [न सृज्यते इतररागवत् संसृज्यते सहजत्वात् न-सृज्- क्विन् Tv.]

1 Blood; भूम्या असुरसृगात्मा क्व स्वित् Rv.1.164.4.

-2 The planet Mars.

-3 Saffron. m. N. of the 16th of the 27 Yogas; धनी कुरूपः कुमतिर्दुरात्मा विदेशगामी रुधिरप्रकोपः महाप्रलोभी पुरुषो बलीयानसृक्प्रसूतौ किल यस्य जन्तोः ॥ Śabdak.

-Comp. -करः [असृक् शोणितं करोति कृ-ट] the essence of the body; lymph, serum; (the process of रस turning into blood &c., is thus described by Suśr.:-- रसाद्रक्तं ततो मांसं मांसान्मेदः प्रजायते । मेदसो- स्थि ततो मज्जा मज्ज्नः शुक्रस्य संभवः).

-ग्रहः Mars. Bṛi. S.

-दरः an irregular or excessive menstruation, mœnorrha- gia.

-दोहः shedding blood.

-धरा the skin.

-धारा 1 a stream of blood.

-2 the skin.

-पः, -पाः 'a blood- drinker', a Rākṣasa.

-पातः the falling of blood; कृच्छ्रातिकृच्छ्रो$सृक्पाते Y.3.292 (pl.) drops of blood; यथा नयत्यसृक्पातैर्मृगस्य मृगयुः पदम् Ms.8.44.

-वन् a. Ved. drinking blood; अरायमसृक्वानं यश्च स्फातिं जिहीर्षति Av.2. 25.3.

-वहा a blood-vessel; pulse.

-विमोक्षणम् blood- letting, bleeding.

-श्रा (स्रा) वः bleeding.

आगमः 1 Coming, arrival, approach, appearance; लतायां पूर्वलूनायां प्रसूनस्यागमः कुतः U.5.2; Śi.1.3; अव्यक्ताद् व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे । रात्र्यागमे प्रलीयन्ते Bg.8. 18; R.14.8, Pt.3.48; Ms.8.41; so व्यसन˚, अन्धकार˚ &c.

-2 Acquisition; एषो$ स्या मुद्राया आगमः Mu.1; Ś.6. this is how I came by this ring; Dk.139; वेदानामागमः K.18; विद्यागमनिमित्तम् V.5.

-3 Birth, origin, source; आगमापायिनो$नित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत Bg.2.14 coming and going, of short birth or duration, transient; आगमः काव्यामृतरसानाम् K.5.

-4 Addition, accumulation, acqu- isition (of wealth); अर्थ˚, धन˚ &c.

-5 Flow, course, current (of water); Ms.8.252,9.281; रक्त˚, फेण˚.

-6 A voucher or written testimony; see अनागम. संभोगो दृश्यते यत्र न दृश्येतागमः क्वचित् Ms.8.2.

-7 Knowledge; शिष्यप्रदेयागमाः Bh.2.15; प्रज्ञया सदृशागमः । आगमः सदृशारम्भः R.1.15; यस्यागमः केवलजीविकायै M.1.17; Y.2.212,92.

-8 Supply of money, income, revenue.

-9 Lawful acqusition of anything; आगमेपि बलं नैव भुक्तिः स्तोकापि यत्र नो Y.2.27,28.

-1 Increase of property.

-11 A traditional doctrine or precept, a sacred writing or scripture, Śāstra; अनुमानेन न चागमः क्षतः Ki.2.28,5.18; परिशुद्ध आगमः 2.33; K.55,337.

-12 The study of Śāstras, sacred knowledge or learning.

-13 Science, a system of philosophy; साङ्ख्यागमेनेव प्रधानपुरुषोपेतेन K.51; बहुधाप्यागमैर्भिन्नाः पन्थानः सिद्धिहेतवः R.1.26

-14 the Vedas, the sacred scripture; आत्मन्युपरते सम्यङ् मुनिर्व्युपरतागम Bhāg.1.2.4. न्यायनिर्णीतसारत्वा- न्निरपेक्षमिवारामे Ki.11.39.; आगमः खल्पपि Mbh. on P.I.1.1.

-15 The last of the four kinds of proof, recognized by the Naiyāyikas (also called शब्द or आप्त- वाक्य, the Vedas being so regarded).

-16 An affix or suffix.

-17 The addition or insertion of a letter; भवेद्- वर्णागमाद्धंसः Sk.

-18 An augment; इडागमः.

-19 Theory (opp. प्रयोग); चतुःषष्टिकलागमप्रयोगचतुरः Dk.12.

-2 (

-मः, -मम्) A work inculcating the mystical worship of शिव and शक्ति, a Tantra; आगतं पञ्चवक्त्रात्तु गतं च गिरिजानने । मतं च वासुदेवस्य तस्मादागममुच्यते ॥ Śabdak.

-12 The mouth of a river.

-22 What comes later or after- wards. आगमवदन्त्यलोपः स्यात् MS.1.5.1. (आगमवत् as explained by शबर is यथा समाजेषु समासेषु चं ये आगन्तवो भवन्ति ते पूर्वोपविष्टाननुपमृद्यैव निविशन्ते एवमिहापि द्रष्टव्यम् ।

-23 A way of worship; लब्धानुग्रह आचार्यात्तेन सन्दर्शिता- गमः । महापुरुषमभ्यर्चेन्मूर्त्याभिमतमात्मनः ॥ Bhāg.11.3.48.

-24 A road or way journey; आगमास्ते शिवाः सन्तु Rām.2.25.21.

-Comp. -अपायिन् Having creation and destruction; आगमापायिनो नित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत Bg. 2.24.

-आवर्ता N. of the plant Targia Involucrata Lin. (वृश्चिकाली; Mar. लघुमेडशिंगी.).

-निरक्षेप a. independent of a voucher.

-नीत a. studied, read, examined.

-रहित a.

1 without a voucher.

-2 devoid of Śāstras.

-वृद्ध a. advanced in knowledge, a very learned man; प्रतीप इत्यागमवृद्धसेवी R.6.41.

-वेदिन् a.

1 knowing the Vedas.

-2 learned in Śāstras; (m.) an epithet of Śaṅkarāchārya's preceptor Gauḍapāda.

-शास्त्रम् N. of a supplement to the माण्डूक्योपनिषद्.

-श्रुतिः f. Tradition.

-साक्षेप a. supposed by a voucher.

आजानेय a. (

-यी f.)

1 Of good breed (as a horse); आजानेयो दन्तिनस्त्रस्यति स्म Śi.18.23.

-2 Of noble birth, fearless, undaunted.

-यः A well-bred horse; शक्तिभि- र्भिन्नहृदयाः स्खलन्तो$पि पदे पदे । आजानन्ति यतः संज्ञामाजानेयास्ततः स्मृताः ॥ Śabdak.

आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः

1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river).

-2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8.

-3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24.

-4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below.

-5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11.

-6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2.

-7 The person or whole body (con- sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66.

-8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1.

-9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.

-1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason.

-11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6.

-12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her.

-13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61.

-14 Care, efforts, pain.

-15 The sun.

-16 Fire.

-17 Wind, air.

-18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen]

-Comp. -अधीन a.

1 dependent on oneself, independent.

-2 sentient, existing.

(-नः) 1 a son.

-2 a wife's brother.

-3 the jester or विदूषक (in dramatic literature).

-अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33.

-अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88.

-अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1.

-अपहारकः one who pre- tends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255.

-आदिष्ट a. self-counselled. (

-ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121.

-आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2.

-आराम a.

1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23.

-2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24.

-आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām.

-आश्रय a.

1 dependent on oneself or on his own mind.

-2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36.

(-यः) 1 self dependence.

-2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.

-ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4.

-उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3

-उद्भव a. born or produced from oneself.

(-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12.

-2 Cupid.

-3 sorrow, pain.

(-वा) 1 daughter.

-2 intellect.

-3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद).

-उपजीविन् m.

1 one who lives by his own labour; Ms.7.138.

-2 a day-labourer.

-3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362).

-4 an actor, public performer.

-उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.

- उपम a. like oneself. (

-मः) a son.

-औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32.

-कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.

-काम a.

1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1.

-2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1.

-कार्यम् one's own business, private affair.

-कृत a.

1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23.

-2 done against one's own self; Vāj.8.13.

-गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (

-तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6.

-गतिः f.

1 course of the soul's existence.

-2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act.

-गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).

-गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair.

-ग्राहिन् a. selfish, greedy.

-घातः 1 suicide.

-2 heresy.

-घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥

-2 a heretic.

-घोषः 1 a cock (calling out to himself).

-2 a crow.

-3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm.

-जः, -जन्मन् m.

-जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28.

-2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34.

-3 a descendant; मृगयां वि<?>रन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1.

-जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c.

-2 the reasoning faculty, understanding.

-जयः 1 one's own victory.

-2 victory over oneself, self-denial or abnega- tion.

-ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1.

-ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.

-ज्ञानम् 1 self-knowledge.

-2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92.

-3 true wisdom.

-तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15.

-2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.

-तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17.

-तुष्टि a. self-satisfied. (

-ष्टिः f.) self-satisfaction.

-त्यागः 1 self-sacrifice.

-2 suicide.

-त्यागिन् m. a.

1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6.

-2 a heretic, an unbeliever.

-त्राणम् 1 self-preservation.

-2 a body-guard; Rām.5.

-दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68.

-दर्शनम् 1 seeing oneself.

-2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन.

-दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2.

-दानम् self-sacrifice, resigning oneself.

-दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3.

-देवता a tutelary deity.

-द्रोहिन् a.

1 self-tormenting, fretful.

-2 suicide.

-नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.

-निन्दा self-reproach.

-निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).

-निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.

-पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2.

-पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).

-प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13.

-प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness.

-2 title of an उपनिषद्.

-प्रभ a. self-illuminated.

-प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit.

-2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.

-प्रशंसा self-praise.

-बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.

-2 the soul, the self.

-बोधः 1 spiritual knowledge.

-2 knowledge of self.

-3 N. of a work of Śaṅkarāchārya.

-भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2.

-2 the self proper, peculiar nature.

-3 the body.

-भू a. self-born, self-existent. (

-भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81.

-योनिः 1 N. of Brahmā;

-2 N. of Viṣṇu.

-3 N. of Śiva; Ś.7.35.

-4 Cupid, god of love.

-5 a son. (

-भूः f.)

1 a daughter.

-2 talent, understanding.

-भूत a.

1 self-produced; peculiar, belonging to.

-2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य).

(-तः) 1 a son.

-2 Cupid.

(-ता) 1 a daughter.

-2 talent.

-भूयम् 1 peculiarity, own nature.

-2 Brahman.

-मात्रा a portion of the Supreme Spirit.

-मानिन् a. self-respecting, respectable.

-2 arro- gant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83.

-मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः

-2 soul, Supreme Spirit.

-मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4.

-मूलि n. the universe.

-मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).

-याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91.

-योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7.

-रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).

-2 self protection.

-लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239.

-लोमन् 1 the hair of the body.

-2 the beard.

-वञ्चक a. self-deceiver.

-वञ्चना self-delusion; self-deception.

-वधः, -वध्या, -हत्या suicide.

-वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15.

-वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16.

(-शः) 1 self-control, self-government.

-2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.

-वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64.

-विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59.

-विद् m.

1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत<?>ह्येव Ch. Up.7.1.3.

-2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116.

-3 N. of Śiva.

-विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43.

-विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation.

-वीर a.

1 mighty, powerful, strong.

-2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).

-3 existent, sentient.

(-रः) 1 a son.

-2 wife's brother.

-3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.

-वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.

-वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (

-त्तिः f.)

1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76.

-2 action as regards oneself, one's own state or circum- stance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33.

-3 practising one's own duties or occupation.

-शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power.

-2 illusion.

-शल्या N. of a plant (शतावरी).

-शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11.

-श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging.

-संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27.

-संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25.

-सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24.

-सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8.

-संतुष्ट a. self-sufficient.

-सनि a. Ved. granting the breath of life.

-सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13.

-संदेहः 1 internal or personal doubt.

-2 risk of life, personal risk.

-संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8.

-2 Cupid, god of love.

-3 epi- thet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.

-4 the Supreme Being (परमात्मन्).

(-वा) 1 a daughter.

-2 understanding, intellect.

-संपन्न a.

1 self-possessed; Pt.1.49.

-2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18.

-संभावना self-conceit; K.

-सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47.

-सुख a. self-delighted. (

-खम्) the highest bliss.

-स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8.

-हन् a.

1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3.

-2 a suicide, self-destroyer.

-3 a heretic, unbeliever.

-4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.

-हननम्, -हत्या suicide.

-हित a. beneficial to oneself. (

-तम्) one's own good or welfare.

आवाहनम् 1 Sending for, inviting, calling.

-2 In- voking a deity (to be present) (opp. विसर्जन); आवाहने विनियोगः, आवाहनं न जानामि न जानामि तवार्चनम् Pūjā Mantra.

-3 Offering oblations to fire; आवाहनाग्नौकरणरहितं ह्यपसव्यवत् Y.1.251.

-नी A particular position of the hands at the time of invoking a deity; हस्ताभ्यामञ्जलिं बद्ध्वा$नामिका- मूलपर्वणोः । अङ्गुष्ठौ निक्षिपेत्सेयं मुद्रा त्वावाहनी स्मृता ॥ Śabdak.

उपक्षेपणम् 1 Throwing or casting down.

-2 Accusing; Charging; ˚धर्मः = शूद्रस्वामिकामात्रस्य पाकार्थं ब्राह्मणगृहे समर्पणम् Śabdak.

-3 Disregard, negligence; उपक्षेपणजो$- धर्मः सुमहान्स्यान्महीपतेः Mb.1.213.16.

उपमातृ m. An image-maker, a portrait-painter.

उपमातृ f. [उपमिता मात्रा उप गौणे वा]

1 'A second mother', wet nurse.

-2 A near female relative; मातृष्वसा मातुलानी पितृव्यस्त्री पितृष्वसा । श्वश्रूः पूर्वजपत्नी च मातृतुल्याः प्रकीर्तिताः Śabdak.

लॄ f. A mother, a divine female. -m. Śiva. -f. =

लृ. cf. लॄर्महात्मा सुरो बालो भूपः स्तोमः कथानकः (वक्ता) । मूर्खो शिश्नो गुदः कक्षा केशः पापरतो नरः ॥ Enm. एकान्वयो मम Ś.7; मनस्येकं वचस्येकं कर्मण्येकं महात्मनाम् H.1.197.

-4 Firm, unchanged; एको ग्रहस्तु Pt.1.26.

-5 Single of its kind, unique, singular.

-6 Chief, supreme, prominent, sole; ब्राह्मण्यास्तद्धरेत्पुत्र एकांशं वै पितुर्धनात् Mb.13.47.11. ˚पार्थिव, ˚धनुर्धरः, ˚ऐश्वर्य M.1.1 sole sovereignty; एको रागिषु राजते Bh.3.121.

-7 Peerless, matchless.

-8 One of two or many; Me.3. एकः सख्यास्तव सह मया वामपादाभिलाषी Me.8.

-9 Oft. used like the English indefinite article 'a', or 'an'; ज्योतिरेकम् Ś.5.3.

-1 True.

-11 Little. Oft. used in the middle of comp. in the sense of 'only', with an adjectival or adverbial force; दोषैकदृक् looking only to faults; त्वदेकेषु Ku.3.15 your arrow only; so भोगैकबद्धस्पृहः. एकः-अन्यः, or अपरः the one- the other; अजामेकां लोहित... नमामः । अजो ह्येको... अजोन्यः Śvet. Up.4.5; it is used in the plural in the sense of some, its correlative being अन्ये or अपरे (others); एके समूहुर्बलरेणुसंहतिं शिरोभिराज्ञामपरे महीभृतः ॥ Śi.12.45; see अन्य, अपर also.

-कः N. of Viṣṇu. the ऴSupreme Being or Prajāpati; एक इति च प्रजापतेरभिधानमिति । ŚB. on MS. 1.3.13.

(-कम्) 1 The mind; एकं विनिन्ये स जुगोप सप्त सप्तैव तत्याज ररक्ष पञ्च Bu. Ch.2.41.

-2 unity, a unit; Hch.

-का N. of Durgā. [cf. Persian yak; L. aequus].

-Comp. -अंशः a separate part, part in general. विष्टभ्याह- मिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् Bg.1.42. एकांशश्च प्रधानतः Ms. 9.15.

-अक्ष a.

1 having only one axle. द्विचक्रमेकाक्षम् (रथम्) Bhāg.4.26.1.

-2 having one eye.

-3 having an excellent eye.

(-क्षः) 1 a crow.

-2 N. of Śiva.

-अक्षर a. monosyllabic. ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म Bg.8.13.

(-रम्) 1 a monosyllable.

-2 the sacred syllable; ओम्; एकाक्षरं परं ब्रह्म Ms.2.83.

-3 The sole imperishable thing; एका- क्षरमभिसंभूय Av.5.28.8.

-4 N. of an Upaniṣad. ˚कोशः a vocabulary of monosyllabic words by Puruṣottama- deva. ˚रीभावः the production of only one syllable, con- traction.

-अग्नि a. Keeping only one fire; Āpastamba Dharma Sūtra 2.21.21. (

-कः) One and the same fire.

-अग्र a.

1 fixed on one object or point only.

-2 closely attentive, concentrated, intent; तद्गीतश्रवणैकाग्रा R.15.66; K.49; कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा Bg.18.72; मनुमे- काग्रमासीनम् Ms.1.1.

-3 unperplexed.

-4 known, cele- brated.

-5 single-pointed. (

-ग्रः) (in Math.) the whole of the long side of a figure which is subdivided. ˚चित्त, ˚मनस् a. with a concentrated mind, with un- divided attention. ˚चित्तम्, ˚चित्तता intentness of purpose, concentration of mind; तत्रैकाग्रं मनःकृत्वा Bg.6.12;18.72. °reeदृष्टि a. fixing one's eye on one spot.

-अग्ऱ्य = ˚अग्र. (

-ग्ऱ्यम्) concentration.

-अङ्गः 1 a body-guard.

-2 the planet Mercury or Mars.

-3 N. of Viṣṇu. ˚वधः Mutilation of a limb; Kau. A.4.

-4 Having a unique or beautiful shape.

(-अङ्गम्) 1 a single member or part.

-2 sandal wood.

-3 the head. (

-ङ्गौ) a married couple. (

-ङ्गी) Incomplete; ˚रूपक incomplete, simile.

-अञ्जलिः A handful.

-अङ्गिका preparation made with sandal-wood.

-अण्डः a kind of horse.

-अधिपतिः a sole monarch or sovereign.

-अनंशा the only (day) receiving no part of the moon, an epithet of Kuhū or day of new moon (born together with Kṛiṣṇa and worshipped with Kṛiṣ&na and Bala- deva and identified with Durgā).

-अनुदिष्ट a.

1 left as a funeral feast or one who has recently partaken in it. (

-ष्टम्) a funeral ceremony performed for only one ancestor (recently dead); see एकोद्दिष्ट; यावदेकानुदिष्टस्य गन्धो लेपश्च तिष्ठति Ms.4.111.

-अन्त a.

1 solitary, retired.

-2 aside, apart.

-3 directed towards one point or object only.

-4 excessive, great; ˚शैत्यात्- कदलीविशेषाः Ku.1.36.

-5 worshipping only one; devoted to only one (एकनिष्ठ); एकान्तजनप्रियः Bhāg.8.24.31.

-6 absolute, invariable, perpetual; स्वायत्तमेकान्तगुणम् Bh.2.7; कस्यैकान्तं सुखमुपगतम् Me.111.

(-तः) 1 a lonely or retired place, solitude; तासामेकान्तविन्यस्ते शयानां शयने द्युमे Rām.5.1.5. व्योम˚ विहारिणः Pt.2.2; H.1.49.

-2 exclusiveness.

-3 an invariable rule or course of conduct or action; तस्मादेकान्तमासाद्य Pt.3.7.

-4 exclusive aim or boundary. (

-तम्) an exclusive recourse, a settled rule or principle; तेजः क्षमा वा नैकान्तं काल- ज्ञस्य महीपतेः Śi.2.83. (

-तम्, -तेन, -ततः, -ते) ind.

1 solely, exclusively, invariably, always, absolutely, युद्धे नैकान्तेन भवेज्जयः Mb.5.64.27.

-2 exceeding, quite, wholly, very much; वयमप्येकान्ततो निःस्पृहाः Bh.3.24; दुःखमेकान्ततो वा Me.111; oft. in comp.; ˚विध्वंसिन् sure or destined to perish; R.2.57; ˚भीरु Mu. 3.5 always timid; so एकान्तकरुण very weak &c.

-3 alone, apart, privately. ˚भूत being alone or solitary; विलोक्यैकान्तभूतानि भूतान्यादौ प्रजापतिः Bhāg.6.18.3. ˚मति a. devoted to one object only. ˚विहारिन् a. a solitary wanderer. ˚सुषमा 'containing exclusively good years', a division of time with Jainas. ˚स्थित a. staying or remaining apart.

-अन्तर a. next but one, separated by one remove; द्वन्द्वं दक्षमरीचिसंभवमिदं तत्स्रष्टुरेकान्तरम् Ś.7.27; V.1. (

-रः) a kind of fever.

-अन्तिक a. final, conclusive.

-अन्तित्वम् devotion to one object.

-अन्तिन् a. devoted to one object only; अहो अत्यद्भुतं ह्येतद् दुर्लभैकान्ति- नामपि Bhāg.7.1.15. -m. a worshipper of Viṣṇu.

-अन्नम् one and the same food.

(-न्नः), -˚आदिन् 1 a mess-mate.

-2 One who lives on the alms from only one house; नैकान्नादी भवेद् व्रती Ms.2.188.

-अपचयः, अपायः Diminution by one.

-अब्दा a heifer one year old.

- अयन a.

1 passable for only one (as a foot-path) Mb.3.

-2 fixing one's thoughts on one object, closely attentive, intent; see एकाग्र.

(-नम्) 1 a lonely or retired place; एकायनगतः पथि Mb.1.176.5; Rām. 3.67.23.

-2 a meeting-place, rendezvous. सर्वासामपां समुद्र एकायनम् Bṛi. Up.2.4.11.

-3 union of thoughts.

-4 monotheism.

-5 the sole object; सा स्नेहस्य एकायनीभूता M.2.14; एकायनीभूय Mv.4 with one accord, unani- mously.

-6 One and the same way, similarity; एकमेवायनगताः प्लवमाना गिरेर्गिरम् Rām.4.2.9.

-7 Worldly wisdom (नीतिशास्त्र); नाम वै एकायनम् Ch. Up.7.1.2. ˚गत = एकायन q. v. तरुणः सुकृतैर्युक्त एकायनगतश्च ह Mb.7.12.22. ˚स्थः With only one resource open, driven to extremity; शूरश्चैकायनस्थश्च किमन्यत्प्रतिपद्यते Pratijñā.1.7.

-अर्णवः general flood, universal deluge; अयं ह्युत्सहते क्रुद्धः कर्तुमे- कार्णवं जगत् Rām.5.49.2.

-अर्थ a.

1 having one and the same meaning, having the same object in view; राजन्यकान्युपायज्ञैरेकार्थानि चरैस्तव Śi.2.114.

-2 (Rhet.) Tautological (as a sentence); Kāvyālaṅkāravṛitti. 2.1.11.

(-र्थः) 1 the same thing, object, or intention.

-2 the same meaning.

-3 N. of a glossary (of synonymous words); cf. एकार्थनाममाला.

- अवम a. inferior or less by one.

- अवयव a. made up of the same components.

-अशीत or ˚तितम a. eighty-first.

-अशीतिः f. eighty-one.

-अष्टका 1 the first or chief Aṣṭakā after the full moon; एकाष्टके सुप्रजसः सुवीरा Av.3.1.5.

-2 the eighth day of the dark fortnight in the month of Māgha (on which a श्राद्ध is to be performed).

-अष्ठीका (ला) The root of the trumpet-flower (Mar. पहाडमूळ).

-अष्ठील a. having one kernel. (

-लः) N. of a plant (बकवृक्ष); A white variety of Gigantic swallow- wort (Mar. रुईमांदार).

-अहन् (ह) 1 the period of one day.

-2 a sacrifice lasting for one day. ˚गमः, ˚अध्वा a day's journey.

-आतपत्र a. characterized by only one umbrella (showing universal sovereignty); एकातपत्रं जगतः प्रभुत्वम् R.2.47. ˚त्रां भुवम् 18.4; K.26; Śi.12. 33; V.3.19.

-आत्मन् a. depending solely on one-self, solitary.

-आदेशः cf. Sk. on P.VI.1.11. one substitute for two or more letters (got by either dropping one vowel, or by the blending of both); as the आ in एकायन.

-आयु a.

1 providing the most excellent food.

-2 the first living being. एकायुरग्रे विश आविवाससि Rv.1.31.5.

-आवलिः, -ली f.

1 a single string of pearls, beads &c.; सूत्रमेकावली शुद्धा Kau. A.2.11. एका- वली कण्ठविभूषणं वः Vikr.1.3; लताविटपे एकावली लग्ना V.1.

-2 (in Rhetoric) Necklace- a series of statements in which there is a regular transition from a predicate to a subject, or from a subject to a predicate; स्थाप्यते$पोह्यते वापि यथापूर्वं परस्परम् । विशेषणतया यत्र वस्तु सैकावली द्विधा ॥ K. P.1; cf. Chandr.5.13-4; नेत्रे कर्णान्तविश्रान्ते कर्णो दोःस्तम्भदोलितौ &c. and Bk.2.19.

-आहार्य a. having the same food; making no difference between allowed and forbidden food; एकहार्यं युगं सर्वम् Mb.3.19.41.

-उक्तिः f. a single expression or word.

-उत्तर a. greater or increasing by one.

-उदकः (a relative) connected by the offering of funeral libations of water to the same deceased ancestor; जन्मन्येकोदकानां तु त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते Ms.5.71.

-उदरः, -रा uterine, (brother or sister).

-उदात्त a. having one Udātta accent.

-उद्दिष्टम् a Śrāddha or funeral rite performed for one definite individual deceased, not including other ancestors; see एकानुदिष्ट.

-ऊन a. less by one, minus one.

-ऋच् a. consisting of one verse (ऋच्). (

-चम्) A Sūkta of one verse only; Av.19.23.2.

-एक a. one by one, one taken singly, a single one; एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् H. Pr.11; R.17.43.

(-कम्), -एकैकशः, ind. one by one, singly, severally एकैकमत्र दिवसे दिवसे Ś.6.11; ˚कं निर्दिशन् Ś.7 pointing to each severally.

-श्यम् (एककश्यम्) Single state, severally एकैकश्येनानुपूर्वं भूत्वा भूत्वेह जायते Bhāg.7.15.51.

-˚श्येन (instrumental used as an adv.) individually, singly, one by one. ते यदि एकैकश्येनापि कुर्वन्ति तथापि सत्रक्रियामभिसमीक्ष्य बहव एव कुर्वन्तीति बहुवचनं भविष्यति । ŚB on MS.1.6.45.

-ओघः 1 a continuous current.

-2 A single flight (of arrows); एकौघेन स्वर्णपुङ्खैर्द्विषन्तः (आकिरन्ति स्म) Śi. 18.55.

-कपाल a. consisting of or contained in one cup.

-कर a. (

-री f.)

1 doing only one thing.

-2 (-रा) one-handed.

-3 one-rayed.

-कार्य a.

1 acting in concert with, co-operating, having made common cause with; co-worker; अस्माभिः सहैककार्याणाम् Mu.2; R.1.4.

-2 answering the same end.

-3 having the same occu- pation. (

-र्यम्) sole or same business.

-कालः 1 one time.

-2 the same time, (

-लम्, -ले) ind. at one time, at one and the same time; एककालं चरेद्भैक्षम् Ms.6.55. ˚भोजनम् eating but one meal in any given time.

-कालिकम् Once a day; तेभ्यो लब्धेन भैक्ष्येण वर्तयन्नेककालिकम् Ms.11.123.

-कालीन a.

1 happening once only;

-2 Contemporary, coeval.

-कुण्डलः (लिन्) N. of Kubera; of Balabhadra and Śeṣa; गर्गस्रोतो महातीर्थमाजगामैककुण्डली Mb.9.37.14. cf. एककुण्डल आख्यातो बलरामे धनाधिपे Medini.

-कुष्ठम् a kind of leprosy; कृष्णारुणं येन भवे- च्छरीरं तदेककुष्ठं प्रवदन्त्यसाध्यम् Suśr.

-क्षीरम् the milk of one (nurse &c.).

-गम्यः the supreme spirit.

-गुरु, गुरुक a. having the same preceptor. (

-रुः, -रुकः) a spiritual brother (pupil of the same preceptor).

-ग्राम a. living in the same village. (

-मः) the same village.

-ग्रामीण a. Inhabiting the same village; नैकग्रामीणमतिथिम् Ms.3.13.

-चक्र a.

1 having only one wheel. (said of the sun's chariot); सप्त युञ्जन्ति रथमेक- चक्रम् Rv.1.164.2.

-2 governed by one king only. (

-क्रः) the chariot of the sun. ˚वर्तिन् m. sole master of the whole universe, universal monarch. (

-क्रा) N. of the town Kīchakas.

-चत्वारिंशत् f. forty-one.

-चर a.

1 wandering or living alone, alone; अयमेकचरो$ भिवर्तते माम् Ki.13.3;3.53. Kau. A.1.18. स्वच्छन्दमेकचरं Mudrā.

-2 having one attendant.

-3 living un- assisted.

-4 going together or at the same time.

-5 gregarious.

-6 (Said of certain animals); न भक्षयेदेकचरान् Ms.5.17; Bhāg.5.8.18.

(-रः) 1 a rhinoceros.

-2 An ascetic (यति); नाराजके जनपदे चरत्येकचरो वशी Rām.2.67.23.

- चरण a. having only one foot.

-चारिन् a.

1 living alone, solitary.

-2 going alone or with one follower only.

-3 An atten- dant of Buddha. (

-णी) a loyal wife.

-चित्त a. thinking of one thing only, absorbed in one object.

(-त्तम्) 1 fixedness of thought upon one object.

-2 unanimity एकचित्तीभूय H.1 unanimously; ˚ता fixedness of mind, agreement, unanimity.

-चिन्तनम् thinking of only one object.

-चिन्मय a. Consisting of intelligence; Rāmt. Up.

-चेतस्, -मनस् a. unanimous; see ˚चित्त.

-चोदन a. Resting upon one rule. (

-नम्) referring to in the singular number.

-च्छत्र a. Ruled by one king solely.

-च्छायाश्रित a. Involved in similarity (of debt) with one debtor (said of a surety); Y.2.56.

-ज a.

1 born alone or single.

-2 growing alone (a tree); महानप्येकजो वृक्षो बलवान्सुप्रतिष्ठितः Pt.3.54.

-3 alone of its kind.

-4 uniform, unchanging.

-जः, -जा a brother or sister of the same parents.

-जटा N. of a goddess उग्रतारा.

-जन्मन् m.

1 a king.

-2 a Śūdra; see ˚जाति below.

-जात a. born of the same parents; Ms.9.148.

-जाति a.

1 once born.

-2 belonging to the same family or caste. (

-तिः) a Śūdra (opp. द्विजन्मन्); ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः । चतुर्थ एकजातिस्तु शूद्रो नास्ति तु पञ्चमः ॥ Ms.1.4;8.27.

-जातीय a. of the same kind, species or family. ˚अनुसमयः performance of one detail with reference to all things or persons, then doing the second, then the third and so on (see पदार्थानुसमय) Ms.5.2.1-2.

-जीववादः (in phil.) the assertion of a living soul only.

-ज्या the chord of an arc; sine of 3˚.

-ज्योतिस् m. N. of Śiva.

-तान a. con- centrated or fixed on one object only, closely attentive; ब्रह्मैकतानमनसो हि वसिष्ठमिश्राः Mv.3.11.

(-नः) 1 atten- tion fixed on one object only; A. Rām.6.2.2.

-2 musical harmony, = ˚तालः

-ताल a. Having a single palm tree; एकताल एवोत्पातपवनप्रेरितो गिरिः R.15.23.

-तालः harmony, accurate adjustment of song, dance, and instrumental music (cf. तौर्यत्रिकम्).

-लम् A kind of sculptural measurement. (

-ली) an instrument for beating time, any instrument having but one note.

-तीर्थिन् a.

1 bathing in the same holy water.

-2 belonging to the same religious order; क्रमेणाचार्यसच्छिष्य- धर्मभ्रात्रेकतीर्थिनः Y.2.137. -m. a fellow student, spiritual brother.

-तेजन a. Ved. having only one shaft (an arrow).

-त्रिंशत् f. thirty-one; ˚त्रिंश 31st.

-त्रिकः a kind of sacrifice performed in or lasting for a day.

-दंष्ट्रः, -दन्तः "one-tusked", epithets of Gaṇeśa (एकदंष्ट्रः) A kind of fever.

-दण्डिन् m.

1 N. of a class of Sannyāsins or beggars (otherwise called हंस). They are divided into four orders:-- कुटीचको बहूदको हंसश्चैव तृतीयकः । चतुर्थः परहंसश्च यो यः पश्चात्स उत्तमः ॥ Hārita.

-2 N. of a Vedantic school.

-दलः, -पत्रः N. of a plant (चन्डालकन्द).

-दिश् a. living in the same region or quarter.

-दुःखसुख a. sympathising, having the same joys and sorrows.

-दृश्, -दृष्टि a. one-eyed. -m.

1 a crow.

-2 N. of Śiva.

-3 a philosopher.

-दृश्य a. the sole object of vision, alone being worthy of being seen. तमेकदृश्यं नयनैः पिबन्त्यो Ku.7.64.

-दृष्टिः f. fixed or steady look.

-देवः the Supreme god.

-देवत, -दे(दै)वत्य a. devoted, directed or offered to one deity.

-देश a. occupying the same place.

(-शः) 1 one spot or place.

-2 a part or portion (of the whole), one side; ˚अवतीर्णा K.22; तस्यैकदेशः U.4; Mv.2; विभावितैकदेशेन देयं यदभियुज्यते V.4.33 'what is claimed should be given by one who is proved to have got a part of it'; (this is sometimes called एकदेशविभावितन्याय) ˚क्षाण a. partly burnt. एकदेशक्षाणमपि क्षाणमेव । ŚB. on MS.6.4.18.

-देशिन् a. consisting of parts or portions divided into parts. -m. A disputant knowing only part of the true state of the case.

-देह, -देहिन् a.

1 having only one body.

-2 elegantly formed.

(-हः) 1 the planet Mercury.

-2 (du.) Husband and wife.

-धनः a kind of jug with which water is taken up at certain religious ceremonies.

(-नम्) 1 an excellent gift.

-2 honorific offering.

-धनिन् a. obtaining an honorific offering,

-धर्मन्, -धर्मिन् a.

1 possessing the same properties of the same kind.

-2 professing the same religion.

-धुर, -धुरावह, -धुरीण a.

1 fit for but one kind of labour.

-2 fit for but one yoke (as cattle for special burden; P.IV.4.79).

-धुरा a particular load or con- veyance.

-नक्षत्रम् a lunar mansion consisting of only one star.

-नटः the principal actor in a drama, the manager (सूत्रधार) who recites the prologue.

-नयनः The planet Venus.

-नवतः ninety-first.

-नवतिः f. ninety-one.

-नाथ a. having one master.

(-थः) 1 sole master or lord.

-2 N. of an author.

-नायकः N. of Śiva.

-निश्चय a. come to the same conclusion or resolution, having the same aim. (

-यः) general agreement or con- clusion, unanimity.

-निपातः A particle which is a single word.

-निष्ठ a.

1 intently devoted or loyal (to one thing).

-2 intently fixed on one object.

-नेत्रः 1 N. of Śiva; (one-eyed).

-2 (With Śaivas) One of the eight forms of Vidyeśvara.

-पक्ष a.

1 of the same side or party, an associate.

-2 partial. (

-क्षः) one side or party; ˚आश्रयविक्लवत्वात् R.14.34; ˚क्षे in one point of view, in one case.

-पक्षीभावः The state of being the one alternative.

-पञ्चाशत् f. fifty-one.

-पतिक a. having the same husband.

-पत्नी 1 a faithful wife (perfectly chaste); तां चावश्यं दिवसगणनातत्परामेकपत्नीम् Me.1.

-2 the wife of a man who has no other wives; यो धर्म एकपत्नीनां काङ्क्षन्ती तमनुत्तमम् Ms.5.158.

-3 the wife of the same man; a co-wife; सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत् Ms.9. 183. ˚व्रतम् a vow of perfect chastity; कामेकपत्नीव्रतदुःख- शीलाम् Ku.3.7.

-पत्रिका the plant Ocimum Gratissimum (गन्धपत्रा; Mar. नागदवणी)

-पद्, -पाद् a.

1 one-footed, limping, lame.

-2 incomplete. (

-पाद्) m. N. of Śiva or Viṣṇu. (

-पदी) a foot-path (for a single man to walk on). एकपद्या तया यान्ती नलिकायन्त्रतुल्यया Śiva. B.28.66

-पद a.

1 one-footed.

-2 consisting of or named in one word.

(-दम्) 1 a single step.

-2 single or simple word.

-3 the time required to pronounce a single word.

-4 present time, same time;

(-दः) 1 a man having one foot.

-2 a kind of coitus (रतिबन्ध). (

-दे) ind. sudden- ly, all at once, abruptly; निहन्त्यरीनेकपदे य उदात्तः स्वरानिव Śi.2.95; R.8.48; K.45; V.4.3. (

-दा) a verse con- sisting of only one Pāda or quarter stanza.

(-दी) 1 a woman having one foot.

-2 a Gāyatrī consisting of one Pāda. गायत्र्यस्येकपदी Bṛi. Up.5.14.7.

-3 Foot-path (Mar. पाऊलवाट); इयमेकपदी राजन्यतो मे पितुराश्रमः Rām. 2.63.44.

-पर a. Ved. an epithet of the dice in which one is decisive or of pre-eminent importance.

-परि ind. one over or under, (a term at dice; cf. अक्षपरि). अक्षस्याह- मेकहरस्य हेतोः Rv.1.34.2.

-पर्णा 1 N. of a younger sister of Durgā.

-2 N. of Durgā.

-3 a plant having one leaf only.

-पलाशः a. a single Butea Frondosa.

-पाटला N. of a younger sister of Durgā; N. of Durgā.

-पाणः a single wager.

-पात a. happening at once, sudden.

-तः The first word of a Mantra (प्रतीक).

-पतिन् a.

1 sudden.

-2 standing alone or solitary. (

-नी) i. e. ऋक् a verse to be taken by itself or independently of the hymn to which it belongs.

-पाद a.

1 having only one foot; तत्र शिश्रिये$ज एकपादः Av.13.1.6.

-2 using only one foot.

(-दः) 1 one or single foot.

-2 one and the same Pāda.

-3 N. of Viṣṇu and Śiva.

-पादिका a kind of posture of birds.

-पार्थिवः Sole ruler or king; न केवलं तद्गुरुरेक- पार्थिवः R.3.31.

-पिङ्गः, -पिङ्गलः N. of Kubera; having a yellow mark in place of one eye; (his eye was so made on account of a curse uttered by Pārvatī when he cast an evil eye at her;) Dk.2.4.

-पिण्ड a. united by the offering of the funeral rice-ball;

˚ता, -त्वम् consanguinity.

-पुत्र a. having only one son.

-पुरुषः 1 the Supreme Being; वेदान्तेषु यमाहुरेकपुरुषम् V.1.1;

-2 the chief person. a. Consisting of only one man. तथैकपुरुषं राष्ट्रम् Bhāg.6.5.7.

-पुष्कलः (रः) N. of a musical instrument (Mar. काहल); ततः प्रयाते दाशार्हे प्रावाद्यन्तैकपुष्कराः Mb.5.94.21.

-प्रकार a. of the same kind.

-प्रख्य a. singularly like.

-प्रभुत्वम् sole sovereignty.

-प्रयत्नः one effort (of the voice).

-प्रस्थः a measure.

-प्रहारिक a. killed by one blow. Mk.8.

-प्राणयोगः union in one breath.

-बुद्धि a. having only one thought.

-भक्त a.

1 serving one master only.

-2 worshipping one deity.

-3 eating together. (

-भूक्तम्) N. of a religi- ous ceremony; eating but one meal (a day) Mb.3; Y.3.318. ˚व्रतम् eating but once a day as a religious observance.

-भक्ति a.

1 believing in one deity.

-2 firmly devoted; तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते Bg.7. 17. -f. eating but one meal a day.

-भार्या a faithful or chaste wife. तामेकभार्यां परिवादभीरोः R.14.86 (

-र्यः) one having one wife only.

-भाव a. of the same or one nature.

-2 sincerely devoted.

-3 honest, sincerely disposed.

(-वः) 1 one feeling, the same or unchanged devotion; दुर्ग्राह्यत्वान्नृपतिमनसां नैकभावाश्रयाणां सेवाधर्मः परमगहनः Pt.1.285;3.65. स्वतेजसा सत्त्वगुणप्रवाहमात्मैकभावेन भजध्वमद्धा Bhāg.

-2 oneness, agreement. cf. एको भावः सदा शस्तो यतीनां भवितात्मनाम्

-भूत a.

1 being one, undivided

-2 concentrated, closely attentive.

-भूमः a palace having one floor.

-भोजन, -भुक्त a.

1 eating but one meal.

-2 eating in common.

-मति a.

1 fixed on one object.

-2 unanimous, thinking in the same way.

-मनस् a. thinking with another, of one thought; ते निर्यान्तु मया सहैकमनसो येषामभीष्टं यशः Mu.2.13.

-2 fixing the mind upon one object, closely attentive; गच्छन्तमेकमनसम् Mb.1.42.36. एकमनाः श्रोतुमर्हति देवः M.2.

-मात्र a. of one syllable.

-मुख a.

1 having the face directed towards one place, direction of object; सहस्रं स एकमुखो ददाति Av.9.4.9.

-2 having the same aim.

-3 having one chief or head; द्यूतमेकमुखं कार्यम् Y.2.23.

-4 having one door or entrance (as a मण्डप).

(-खम्) 1 gambling.

-2 a kind of fruit (रुद्राक्षफल).

-मूर्धन् = ˚मुख q. v. Av.8.9.15.

-मूला = अतसी q. v.

-यष्टिः, -यष्टिका a single string of pearls.

-योनि a.

1 uterine.

-2 of the same family or caste; एतद्विधानं विज्ञेयं विभाग- स्यैकयोनिषु Ms.9.148.

-रजः the plant भृङ्गराज (Mar. माका).

-रथः An eminent warrior; Mb.3.

-रश्मि a. Lustrous Mb.4.

-रस a.

1 finding pleasure only in one thing, of one flavour; रसान्तराण्येकरसं यथा दिव्यं पयो$श्नुते R.1.17.

-2 of one feeling or sentiment only; साहस˚ U.5.21 influenced only by rashness; विक्रम˚ K.7; भावैकरसं मनः Ku.5.82; M.3.1; Bv.2.155; Śi.6.26; V.1.9.

-3 of one tenor, stable, equable; Māl.4.7; U.4.15.

-4 solely or exclusively devoted (to one); अबलैकरसाः R.9.43,8.65.

(-सः) 1 oneness of aim or feeling.

-2 the only flavour or pleasure. (

-सम्) a drama of one sentiment.

-राज्, -राजः m. an absolute king; प्राङ् विशाम्पतिरेकराट् त्वं वि राज Av.3.4.1. a. Shining alone, alone visible; स वा एष तदा द्रष्टा नाप- श्यद् दृश्यमेकराट् Bhāg.3.5.24.

-रात्रः a ceremony lasting one night. (

-त्रम्) one night; एकरात्रं तु निवसन्नतिथिर्ब्राह्मणः स्मृतः Ms.3.12.

-रात्रिक a. lasting or sufficient for one night only.

-राशिः 1 a heap, crowd.

-2 a sign of the zodiac. ˚भूत a. collected or heaped together.

-रिक्थिन् m. a coheir; यद्येकरिक्थिनौ स्यातामौरसक्षेत्रजौ सुतौ Ms.9.162.

-रूप a.

1 of one form or kind, like, similar; आसवः प्रतिपदं प्रमदानां नैकरूपरसतामिव भेजे Ki.9.55.

-2 uniform, one-coloured; Rv.1.169.2.

(-पम्) 1 one form or kind;

-2 The knowledge of reality. विमोचयत्येकरूपेण Sāṅ. K.63. ˚ता uniformity, invariableness; क्षणद्युतीनां दधुरेकरूपताम् Ki.8.2.

-रूप्य a. formed or arising from one.

-लिङ्गः 1 a word having one gender only.

-2 N. of Kubera. (

-ङ्गम्) a place in which for five krośas there is but one लिङ्ग (Phallus); पञ्चक्रोशान्तरे यत्र न लिङ्गान्तरमीक्ष्यते । तदेकलिङ्गमाख्यातं तत्र सिद्धिरनुत्तमा ॥ Śabdak.

-वचनम् the singular number.

-वर्ण a.

1 of one colour.

-2 identical, same.

-3 of one tribe or caste.

-4 involving the use of one letter (˚समीकरण).

(-र्णः) 1 one form.

-2 a Brāhmaṇa.

-3 a word of one syllable.

-4 a superior caste. (

-र्णी) beating time, the instru- ment (castanet); ˚समीकरणम् an equation involving one unknown quantity.

-वर्णिक a.

1 of one colour.

-2 of one caste.

-वर्षिका a heifer one year old.

-वस्त्र, -वसन a. having only one garment, in one dress (without उत्तरीय). (

-स्त्रम्) a single garment.

-वाक्यम् one or unanimous opinion; एकवाक्यं विवव्रः R.6.85 raised a unanimous cry; ˚ता consistency in meaning, unanimity, reconciling different statements, syntactical unity; प्रकरणाच्च ज्योतिष्टोमेनैकवाक्यता स्यात् । ŚB. on MS.1. 5.37.

-वाक्यकृ 8 U. To effect syntactical unity, to construe as one sentence. तस्मात् प्रकृतानां... देवतानामन्यतमया देवतया प्रकृतत्वादेकवाक्यतां कृत्वा देवतामवगमिष्यामः । ŚB. on MS.1. 8.5.

-वाक्यया 2 P. (with instrumental) To form one sentence with, to be syntactically connected with; न वै कृतं कर्म प्राकृतैरङ्गपदार्थैः सहैकवाक्यतां याति । ŚB. on MS.1. 1.2.

˚त्वम् syntactical unity. The state of forming or being one sentence; एकवाक्यत्वाच्च । Ms.1.1.8.

-वाचक a. Synonymous.

-वादः 1 a kind of drum or tabor (Mar. डफ).

-2 the unitarian doctrine, monotheism.

-वारम्, -वारे ind.

1 only once.

-2 at once, suddenly.

-3 at one time.

-वासस् a. Clothed in only one garment.

-वासा A woman; Nigh.

-विंश a. twenty-first; consisting of twentyone. (

-शः) the Ekaviṁśa- ṣ&tod;oma; Av.8.9.2.

-विंशक a. The twentyfirst; दश पूर्वान्परान् वंश्यानात्मानं चैकविंशकम् । ब्राह्मीपुत्रः सुकृतकृन्मोचयेदेनसः पितॄन् ॥ Ms.3.37.

-कम् The number twentyone; Y.3.224.

-विंशतिः f. twentyone.

-विजयः Complete victory; Kau. A.12.

-विध a. of one kind; simple.

-विलोचन a. one-eyed; see एकदृष्टि.

-विषयिन् m. a rival (having a common object or end in view).

-वीरः a pre-eminent warrior or hero; धर्म˚ Mv.5.48.

-रा N. of a daughter of Śiva, a deity.

-वृक्षः 1 one tree.

-2 a district in which but one tree is seen for 4 Krośas.

-वृत f. heaven.

-वृन्दम 1 a peculiar disease of the throat.

-2 one heap or collection.

-वृषः Ved. the chief bull; the best or most excellent of a number.

-वेणिः, -णी f. a single braid of hair (worn by a woman as a mark of her separation from her hus- band &c.); गण्डाभोगात्कठिनविषमामेकवेणीं करेण Me.93; ˚धरा Ś.7; धृत˚ Ś.7.21.

-वेश्मन् n. a solitary house or room; विप्रदुष्टां स्त्रियं भर्ता निरुन्ध्यादेकवेश्मनि Ms.11.176.

-व्यवसायिन् a. following the same profession.

-व्याव- हारिकाः N. of a Buddhist school.

-शत a. 11 st. (

-तम्) 11; अत्रैतदेकशतं नाडीनां Prasna. Up.3.6.

-शक a. whole-hoofed. (

-फः) an animal whose hoof is not cloven (as a horse, ass &c.); अजाविकं सैकशफं न जातु विषमं भजेत् Ms.9.119.

-शरणम् the sole recourse or refuge (especially applied to a deity).

-शरीर a. of one body or blood, consanguineous. ˚अन्वयः consan- guineous descent. ˚अवयवः a descendant in a right line, blood-kinsman. ˚आरम्भः commencement of consangui- nity by the union of father and mother.

-शल्यः A kind of fish; Rām.5.11.17.

-शाख a. having one branch. (

-खः) a Brāhmaṇa of the same branch or school.

-शायिन् a. Sleeping alone, chaste; Mb.13.

-शाला A single hall or room; (

-लम् A house consisting of one hall; Matsya P.

-शीर्षन् = ˚मुख q. v. Av.13.4.6.

-शुङ्ग a. having one sheath. (

-ङ्गा) N. of a medicinal plant.

-शुल्कम् One and the same purchase money (given to the parents of a bride); अन्यां चेद्दर्शयित्वा$न्या वोढुः कन्या प्रदीयते । उभे ते एकशुल्केन वहेदित्यब्रवीन्मनुः ॥ Ms.8.24.

-शृङ्ग a. having only one horn.

(-ङ्गः) 1 a unicorn; rhinoceros.

-2 N. of Viṣṇu.

-3 a class of Pitṛis.

-4 a mountain having one top.

-शेपः a tree having one root.

-शेषः 'the remainder of one', a species of Dvandva compound in which one of two or more words only is retained; e. g. पितरौ father and mother, parents, (= मातापितरौ); so श्वशुरौः, भ्रातरः &c.

-श्रुत a. once heard. ˚धर a. keeping in mind what one has heard once.

-श्रुतिः f.

1 monotony.

-2 the neutral accentless tone. (

-ति) ind. in a monotonous manner.

-श्रुष्टि a. Ved. obedient to one command.

-षष्ट a. sixty-first.

-षष्टिः f. sixty-one. ˚तम a. sixty first.

-संस्थ a. dwelling in one place; R.6.29.

-सप्तत, ˚तितम् a. seventy-first.

-सप्ततिः f. seventy-one.

-सभम् a common place of meeting.

-सर्ग a. closely attentive. (

-र्गः) concentration.

-सहस्रम् 11 or one thousand; वृषभैकसहस्रा गा दद्यात्सुचरितव्रतः Ms.11.127.

-साक्षिक a. witnessed by one.

-सार्थम् ind. together, in one company.

-सूत्रम् N. of a small double drum played by a string and ball attached to the body of it (Mar. डमरू).

-स्तोमः N. of Soma ceremony.

-स्थ a.

1 being or centred in one place; in one man; ज्ञानमेकस्थमाचार्ये...... शौर्यमेकस्थमाचार्ये Mb.7.188.45. Ku. 1.49; हन्तैकस्थं क्वचिदपि न ते चण्डि सादृश्यमस्ति Me.16.

-2 close-standing, standing side by side.

-3 collected, combined.

-स्थानम् one or the same place; एकस्थाने प्रसूते वाक् Pt.4.5.

-2 Standing closely; विपक्षेणापि मरुता यथैकस्थानवीरुधः Pt.3.53.

-हंसः the chief or highest Haṁsa (an allegorical designation of the soul). हिरण्मयः पुरुष एकहंसः Bṛi. Up.4.3.11.

-हायन a. one year old; त्रस्तैकहायनकुरङ्गविलोलदृष्टिः Māl.4.8; U.3.28. (

-नी) a heifer one year old. (

-नम्) the period of one year.

कंसः सम् 1 A drinking vessel, cup, can, goblet; उदुम्बरे कंसे चमसे वा सर्वौषधं फलानीति संभृत्य Bṛi. Up.6.3.1.

-2 Bell-metal, white copper. किं यत्तद्देवदत्तः कंसपात्र्यां पाणि- नौदनं भुङ्क्ते Mbh. on P.I.3.1.

-3 A particular mea- sure known as आढक, q. v.

-सः 1 N. of a king of Mathurā, son of Ugrasena and enemy of Kriṣṇa. [He is identified with the Asura Kālanemi, and acted inimically towards Kṛiṣṇa and became his implacable foe. The circumstance which made him so was the following. While, after the marriage of Devakī with Vasudeva, he was driving the happy pair home, a heavenly voice warned Kaṁsa that the eighth child of Devakī would kill him. Thereupon he threw both of them into prison, loaded them with strong fetters, and kept the strictest watch over them. He took from Devakī every child as soon as it was born and slew it, and in this way he disposed of her first six children. But the 7th and 8th, Balarāma and Kṛiṣṇa, were safely conveyed to Nanda's house in spite of his vigi- lance, and Kṛiṣṇa grew up to be his slayer according to the prophecy. When Kaṁsa heard this, he was very much enraged and sent several demons to kill Kṛiṣṇa, who killed them all with ease. At last he sent Akrūra to bring the boys to Mathurā. A severe duel was fought between Kaṁsa and Kṛiṣṇa, in which the former was slain by the latter.] cf. कंसं जघान कृष्णः which is an answer to the query कं संज- घान कृष्णः ।

-2 Anything metallic.

-3 Fire.

-सा N. of a daughter of Ugrasena and sister of Kaṁsa.

-Comp. -अरिः, अरातिः, जित्, कृष्, द्विष्, हन् m. 'slayer of Kaṁsa, i. e Kṛiṣṇa; स्वयं सन्धिकारिणा कंसारिणा दूतेन Ve.1;

-अस्थि n. Bell mental.

-उद्भवा A fragrant earth.

-कारः (

-री f.)

1 a mixed tribe; कंसकारशङ्खकारौ ब्राह्मणात्सं- बभूवतुः Śabdak.

-2 a worker in pewter or whitebrass, a bell-founder,

-कृषः Vāsudeva Śrikṛṣṇa; निषेदिवान् कंसकृषः स विष्टरे Śi.1.16.

-माक्षिकम् a metallic substance in large grains; a sort of pyrites.

-वणिक् m. a brazier or seller of brass vessels.

-वधः, -हननम् the slaying of Kaṁsa. कंसवधमाचष्टे कंसं घातयति Mbh. on P.III.1.26.

-वधम् N. of a drama by Śeṣakriṣṇa

कन्यका 1 A girl; संबद्धवैखानसकन्यकानि R.14.28;11.53.

-2 An unmarried girl, virgin, maiden; गृहे गृहे पुरुषाः कुलकन्यकाः समुद्वहन्ति Māl.7; Y.1.15.

-3 A technical name for a girl ten years old; (अष्टवर्षा भवेद्गौरी नववर्षा च रोहिणी । दशमे कन्यका प्रोक्ता अत ऊर्ध्वं रजस्वला Śabdak.)

-4 (In Rhet.) One of the several kinds of heroines; an unmarried girl serving as a chief character in a poetical composition; see under अन्यस्त्री.

-5 The sign Virgo.

-6 N. of Durgā; Bhāg.1.2.12.

-Comp. -च्छलः seduction; पैशाचः कन्यकाच्छलात् Y.1.61.

-जनः a maiden; विशुद्धमुग्धः कुलकन्यकाजनः Māl.7.1.

-जातः the son of an unmarried girl; कानीनः कन्यकाजातः Y.2.129 (= कानीन); for instance व्यास, कर्ण &c.

जन्य a. [जन् कर्तरि यत्]

1 To be born or produced.

-2 Born, produced.

-3 (At the end of comp.) Born from, occasioned by.

-4 Belonging to a race or family

-5 Vulgar, common.

-6 National.

-7 Relating to, or fit for men.

-न्यः 1 A father.

-2 A friend, attendant or relative of a bridegroom; Māl.6.2.

-3 A common man.

-4 A report, rumour.

-न्या 1 Mother's friend,

-2 The relation of a bride, a bride's maid; याहीति जन्यामवदत् कुमारी R.6.3.

-3 Pleasure, happiness.

-4 Affection.

-5 a market.

-6 The world; जन्या तु मातृसख्यां च मदे हट्टे जने$पि च । लोके जन्तौ... Nm.

-न्यम् 1 Birth, production, creation.

-2 That which is born or created, a created thing, an effect (opp. जनक) जन्यानां जनकः कालः Bhāṣā. P.45; जनकस्य स्वभावो हि जन्ये तिष्ठति निश्चितम् Śabdak.

-3 The body; तुष्टाव जन्यं विसृजञ्जनार्दनम् Bhāg.1.9.31.

-4 A portent occurring at birth.

-5 A market, a fair.

-6 War, battle; तत्र जन्यं रघोर्घोरं पर्वतीयैर्गणरभूत् R.4.77; चारुणा रमते जन्ये को$भीतो रसिताशिनि Ki.15.23.

-7 Censure, abuse.

-8 A community, nation.

-9 People.

-1 Report, rumour.

तडाघातः See तटाघात; (उच्चैःकरिकराक्षेपे तडाघातं विदुर्बुधाः Śabdak).

दुल् 1 U. (दोलयति-ते, दोलित) To swing, shake to and fro, cause to oscillate or move about; कटिं चेद्दोलयेदाशु Ratimañjarī दोलयन्द्वाविवाक्षौ Bh.3.39.

-2 To move or shake upwards, throw up; दोलयति धूलिं वायुः Śabdak.

न्यग्रोधः 1 The (Indian) fig tree; जटाः कृत्वा गमिष्यामि न्यग्रोधक्षीरमानय Rām.2.52.68.

-2 A fathom (measured by the arms extended).

-3 The Śamī tree.

-4 An epithet of Viṣṇu.

-धी (-धिका) N. of a plant (Mar. उंदीरकानी).

-Comp. -परिमण्डलः a man being a fathom in circumference; (thus described:-- महा- धनुर्धराश्चैव त्रेतायां चक्रवर्तिनः । सर्वलक्षणसंपन्ना न्यग्रोधपरिमण्डलाः ॥).

-परिमण्डला an excellent woman; (she is thus described:-- स्तनौ सुकठिनौ यस्या नितम्बे च विशालता । मध्ये क्षीणा भवेद्या सा न्यग्रोधपरिमण्डला (Śabdak); दूर्वाकाण्डमिव श्यामा न्यग्रोधपरिमण्डला Bk.5.18.

मृगः [मृग्-क]

1 (a) A quadruped, an animal in general; नाभिषेको न संस्कारः सिंहस्य क्रियते मृगैः । विक्रमार्जित- राज्यस्य स्वयमेव मृगेन्द्रता; see मृगाधिप below. (b) A wild beast.

-2 A deer, an antelope; विश्वासोपगमादभिन्नगतयः शब्दं सहन्ते मृगाः Ś.1.14; R.1.4,5; आश्रममृगो$यं न हन्तव्यः Ś.1.

-3 Game in general.

-4 The spots on the moon represented as an antelope.

-5 Musk.

-6 Seeking, search.

-7 Pursuit, chase, hunting.

-8 Inquiry, investigation.

-9 Asking, soliciting.

-1 A kind of elephant; N. of the third caste of elephants; Mātaṅga L.1.26.29; 'भद्रा मन्द्रा मृगाश्चेति विज्ञेयास्त्रिविधा गजाः । क्रमेण हिमवद्विन्ध्यसह्यजाः ।' com. on Rām.1.6.25.

-11 N. of a particular class of men; मृगे तुष्टा च चित्रिणी; वदति मधुरवाणीं दीर्घनेत्रा$तिभीरुश्चपलमतिसुदेहः शीघ्रवेगो मृगो$यम् Śabdak.

-12 The lunar mansion called मृगशिरस्.

-13 The lunar month called मार्गशीर्ष.

-14 The sign Capricornus of the zodiac.

-15 N. of a district in Śākadvīpa.

-Comp. -अक्षी a fawn-eyed or deer-eyed woman; त्वय्यासन्ने नयनमुपरिस्पन्दि शङ्के मृगाक्ष्याः Me.97.

-अङ्कः 1 the moon.

-2 comphor.

-3 the wind.

-अङ्गना a doe.

-अजिनम् a deer's skin.

-अण्डजा musk.

-अद् m.,

-अदनः, -अन्तकः a small tiger or hunting leopard, hyena.

-अधिपः, अधिराजः a lion; केसरी निष्ठुरक्षिप्तमृगयूथो मृगाधिपः Śi.2.53;

-मृगाधिराजस्य वचो निशम्य R.2.41.

-अरातिः 1 a lion.

-2 a dog.

-अरिः 1 a lion.

-2 a dog.

-3 a tiger.

-4 N. of a tree.

-अशनः a lion.

-आजीवः 1 a hunter.

-2 a hyena.

-आविधः a hunter.

-आस्यः the sign Capricor- nus of the zodiac.

-इन्द्रः 1 a lion; ततो मृगेन्द्रस्य मृगेन्द्रगामी R.2.3.

-2 a tiger.

-3 the sign Leo of the zodiac. ˚आसनम् a throne. ˚आस्यः an epithet of Śiva. ˚चटकः a hawk.

-इष्टः a variety of jasmine.

-ईक्षणा a fawn-eyed woman.

-ईश्वरः 1 a lion.

-2 the sign Leo of the zodiac.

-उत्तमः the best antelope.

-उत्तमम्, -उत्तमाङ्गम् the constella- tion मृगशिरस्.

-काननम् 1 a park.

-2 a forest abounding in game.

-केतनः the moon.

-गामिनी a kind of medicinal substance (Mar. वावडिंग).

-चर्या the acting like a deer (a kind of penance); अथैनामन्बवेक्षस्व मृगचर्या- मिवात्मनः Mb.3.33.11.

-चारिन् a. acting like a deer (as a devotee); leading a deer's life; V.4.

-चेटकः the civet-cat; L. D. B.

-जलम् mirage. ˚स्नानम् bathing in the waters of the mirage; i. e. an impossibility.

-जालिकः, -का a snare for catching deer.

-जीवनः a hunter, fowler.

-टङ्कः the moon.

-तृष्, -तृषा, -तृष्णा, -तृष्णिः, -तृष्णिका, f. mirage; मृगतृष्णाम्भसि स्नातः; see खपुष्प; जातः सखे प्रणयवान् मृगतृष्णिकायाम् Ś.6.16; Bhāg.4.7. 28; Bh.2.5. मृगतृष्णारूप means 'resembling a mirage', ill-founded; मृगतृष्णारूपमेतद् दर्शनम् ŚB. on MS.9.1.31.

-तोयम् the water of a mirage.

-दंशः, -दंशकः a dog.

-दर्पः musk.

-दावः a park, preserve.

-दृश् f. a fawn- eyed woman; तदीषद्विस्तारि स्तनयुगलमासीन्मृगदृशः U.6.35. (-m.) the sign Capricornus of the zodiac.

-दृष्टिः a lion.

-द्युः a hunter.

-द्युव a. gambling for deer; हरामि राम- सौमित्री मृगो भूत्वा मृगद्युवौ Bk.5.47.

-द्विष् m. a lion.

-धरः the moon.

-धूर्तः, -धूर्तकः a jackal.

-नयना a fawn-eyed woman.

-नाभिः 1 musk; प्रस्थं हिमाद्रेर्मृगनाभिगन्धि Ku.1.54; Ṛs.6.13; Ch. P.8; R.17.24.

-2 the musk-deer; दृषदो वासितोत्सङ्गा निषण्णमृगनाभिभिः R.4.74. ˚जा musk.

-पतिः 1 a lion; नखानां पाण्डित्यं प्रकटयतु कस्मिन् मृगपतिः Bv.1.1.

-2 a roe-buck.

-3 a tiger.

-पालिका the musk-deer.

-पिप्लुः the moon.

-पोतः, -पोतकः a fawn.

-प्रभुः a lion.

-प्रियम् grass growing on mountains.

-ब(व)धाजीव a hunter.

-बन्धिनी a net for catching deer.

-भोजनी bitter apple.

-मत्तकः a jackal.

-मदः musk; कुचतटीगतो यावन्मातर्मिलति तव तोयैर्मृगमदः G. L.7; मृगमदतिलकं लिखति सपुलकं मृगमिव रजनीकरे Gīt.7; चन्दनमृगमद- लेपं गमितौ क्षोण्या नु वक्षोजौ Mv.7.24; also मृगमदसौरभ- रभसवशं...... Gīt. ˚वासा a musk-bag.

-मन्द्रः N. of a class of elephants; Rām.1.6.25.

-मांसम् venison.

-मातृका a doe.

-मासः the month of Mārgaśīrṣa.

-मुखः the sign Capricornus of the zodiac.

-यूथम् a herd of deer.

-राज् m.

1 a lion; पतिते पतङ्गमृगराजि निजप्रतिबिम्बरोषित इवाम्बुनिधौ Śi.9.18.

-2 a tiger.

-3 the sign Leo of the zodiac.

-राजः 1 a lion; शिलाविभङ्गैर्मृगराजशावस्तुङ्गं नगोत्सङ्ग- मिवारुरोह R.6.3.

-2 the sign Leo of the zodiac.

-3 a tiger.

-4 the moon. ˚धारिन्, ˚लक्ष्मन् m. the moon.

-रिपुः 1 a lion.

-2 the sign Leo.

-रोमम् wool. ˚जम् a woollen cloth.

-रोचना yellow pigment.

-रोम, -रोमज a. woolen.

-लाञ्छन, -लक्ष्मन् m. the moon; अङ्काधिरोपितमृगश्चन्द्रमा मृगलाञ्छनः Śi.2.53. ˚जः the planet Mercury.

-लेखा the deer-like streak on the moon; मृगलेखामुषसीव चन्द्रमाः R.8.42.

-लोचनः the moon. (

-ना, -नी) a fawn-eyed woman.

-लोमिक woollen.

-वधू a female deer, doe.

-वल्लभः a kind of grass (कुन्दर).

-वाहनः wind.

-वीथिका, -वीथी N. of that portion of the moon's course which includes the constellations श्रवणा, शतभिषज् and पूर्वाभाद्रपदा.

-व्याधः 1 a hunter.

-2 Sirius or the dogstar.

-3 an epithet of Śiva.

-शायिका the reclining posture of a deer.

-शावः a fawn; मृगशावैः सममेधितो जनः Ś.2.19.

-शिरः, -शिरस् n.,

-शिरा N. of the fifth lunar mansion consisting of three stars.

-शीर्षम् the constellation मृगशिरस्. (

-र्षः) the lunar month Mārgaśīrṣa.

-शीर्षन् m. the constellation मृग- शिरस्.

-श्रेष्ठः a tiger.

-हन् m. a hunter.

लावण्यम् [लवणस्य भावः ष्यञ्]

1 Saltness.

-2 Beauty, loveliness, charm; तथापि तस्या लावण्यं रेखया किंचिदन्वितम् Ś. 6.13;7.18; (लावण्य is thus defined in Śabdak.:-- मुक्ताफलेषु छायायास्तरलत्वमिवान्तरा । प्रतिभाति यदङ्गेषु तल्लावण्यमिहोच्यते ॥). Shri Kshitishachandra points out in his Mañjūṣā that the word does not seem to have any connection with लवण (salt). The word रामण्यक (= beauty) occurs in the Rāmāyaṇa (वनरामण्यकं यत्र जलरामण्यकं तथा Araṇya- kāṇḍa 25.5). 'रलयोरभेद इति न्यायेन सन्निहितयोरनुनासिकयो रेकस्य विषमीकरणप्रक्रियया चाननुनासिकीकरणेन लावण्यमिति निष्पन्न- मिति प्रतिभाति' ।' Amaruśataka gives a verse containing a pun on the word लावण्य (saltness, loveliness):-- पीता यतः- प्रभृति कामपिपासितेन तस्या मयाधररसः प्रचुरः प्रियायाः । तृष्णा तदा प्रभृति मे द्विगुणत्वमेति लावण्यमस्ति बहु तत्र किमत्र चित्रम् ॥

-Comp. -अर्जितम् the private property of a married woman given to her at her marriage by her father or mother-in-law.

-कलित a. endowed with beauty.

-लक्ष्मीः great beauty.

शशः 1 A hare, rabbit; Ms.3.27;5.18.

-2 The spots on the moon (which are popularly considered to resemble the form of a hare).

-3 One of the four classes into which men are divided by erotic writers; thus defined;-- मृदुवचनसुशीलः कोमलाङ्गः सुकेशः सकलगुणनिधानं सत्यवादी शशो$यम् Śabdak.; see Ratimañjarī 35 also.

-4 The Lodhra tree.

-5 Gum-myrrh.

-6An antelope.

-Comp. -अङ्कः 1 the moon; रामाभिधानमपरं जगतः शशाङ्कम् Pratimā 4.1.

-2 camphor. ˚अर्धमुख a. crescent-headed (as an arrow). ˚मूर्तिः an epithet of the moon. -लेखा the digit of the moon, lunar crescent.

-अदः 1 a hawk, falcon.

-2 N. of a son of Ikṣvāku, father of पुरंजय.

-अदनः a hawk, falcon.

-ऊर्णम्, -लोमन् n. the hair of a rabbit, hair-skin.

-धरः 1 the moon; उत्पातधूमलेखाक्रान्तेव कला शशधरस्य Māl.9.49; प्रसरति शशधर- बिम्बे Gīt.7.

-2 camphor. ˚मौलिः an epithet of Śiva.

-पदम् a hare's track (easily got over).

-प्लुतकम् a scratch with a finger-nail.

-भृत् m. the moon. ˚भृत् m. an epithet of Śiva.

-रजस् n. a particular measure.

-लक्ष्मणः an epithet of the moon.

-लाञ्छनः 1 the moon; यदि स्यात् पावकः शीतः प्रोष्णो वा शशलाञ्छनः Pt.4.51; Ku. 7.6.

-2 camphor.

-बि(वि)न्दु 1 the moon.

-2 an epithet of Viṣṇu.

-विषाणम्, -शृङ्गम् a hare's horn; used to denote anything impossible, an utter impossi- bility; कदाचिदपि पर्यटञ् शशविषाणमासादयेत् Bh.2.5; शशशृङ्ग- धनुर्धरः; see खपुष्प.

-स्थली the country between the Ganges and Yamunā, the Doab.