होममन्त्रभाष्य

mfn. of a violent wrath (Ṡiva) MBh. XIII, 1161.

m. f. f. N. of wks.

m. N. of wks.

m. orﾠ n. N. of wk.

m. n. a verse addressed to Rāmas Dāṡarathi RāmatUp. ;

m. a partic. formula orﾠ prayer (cf. under varman) Cat.

m. N. of wk.

f. N. of wk.

n. N. of wk.

मन्थ् मथ् 1, 9 P. (मन्थति, मथति, मथ्नाति, मथित; pass. मथ्यते) To churn, produce by churning; (oft. with two acc.) सुधां सागरं ममन्थुः or देवासुरैरमृतम्बुनिधिर्ममन्थे Ki.5. 3.

-2 To agitate, shake, stir round or up, turn up and down; (fig. also); तस्मात् समुद्रादिव मथ्यमानात् R.16. 79.

-3 (a) To crush, grind. (b) To grind down, oppress, afflict, trouble, distress sorely; मन्मथो मां मथ्नन् निजनाम सान्वयं करोति Dk.; जातां मन्ये शिशिरमथितां पद्मिनीं वान्यरूपाम् Me.85 (v. l.).

-4 To hurt, injure.

-5 To destroy, kill, annihilate, crush down; मथ्नामि कौरवशतं समरे न कोपात् Ve.1.15; अमन्थीच्च परानीकम् Bk.15.46; 14.36.

-6 To tear off, dislocate.

-7 To mix, mingle.

अनातुर a.

1 Not eager, indifferent; अनातुरोत्कण्ठितयोः प्रसिध्यता समागमेनापि रतिर्व मां प्रति । v. l. for अनादर M.3.15.

-2 Not fatigued, unwearied; भेजे धर्ममनातुरः R.1.21.

-3 Not ill or diseased, well, healthy, in good health; अनातुरः सप्तरात्रमवकीर्णिव्रतं चरेत् Ms.2.187;4.144.

अनुज जात p. p. Born after, later, younger; राममनुजातः P.III.4.72; असौ कुमारस्तमजो$नुजातः R.6.78; पुमांसमनुरुध्य जाता पुमनुजा Sk.; so स्त्र्यनुजा.

-जः, -जातः 1 A younger brother; दन्तजाते$नुजाते च कृतचूडे च संस्थिते । अशुद्धा बान्धवाः सर्वे सूतके च तथोच्यते ॥ Some interpret the word अनुजात there to mean 'a child which has not, cut teeth.' Ms.5.58.

-2 A cadet; born again, after born, younger, later.

-3 Taking after. अनुजातो हि मां सर्वैर्गुणैः श्रेष्ठो ममात्मजः Rām.2.2.11.

-4 Born again, in- vested with the sacred thread.

-5 Equal, resembling; एकस्त्वमनुजातो$सि पितरं बलवत्तरम् Rām.6.76.72.

-जा, -जाता 1 younger sister.

-2 N. of a plant (त्रायमाणालता).

-जम् N. of a palnt (प्रपौण्डरीक; Mar. पुण्डरीक),

-Comp. -अवर a. lower than the younger, youngest.

अनुज्ञा 9 U.

1 To permit, allow (a person or thing); assent or consent to, approve; authorise, sanction; तदनुजानीहि मां गमनाय U. 3. so let me go; सेयं याति शकुन्तला पतिगृहं सर्वैरनुज्ञायताम् Ś.4.9 permitted to go; ततो$नुजज्ञे गमनं सुतस्य Bk.1.23; M.1.19; तन्मया प्रीतिमता$नुज्ञातम् Ś.5 approved, agreed to.

-2 To betroth, affiance; मां जातमात्रां धनमित्रनाम्ने$न्वजानाद्भार्यां मे पिता Dk.5.

-3 to excuse, forgive; अनुप्रवेशे यद्वीर कृतवास्त्वं ममाप्रियम् । सर्वं तदनुजानामि Mb.

-4 To repent, be sorry for.

-5 To request, en- treat, beg; त्वां साहमनुजानामि न गन्तव्यमितो वनम् Rām.

-6 To treat or behave kindly, favour; ते मां वीर्येण यशसा... अस्त्रैश्चाप्यन्वजानत Mb.

-7 To dismiss, bid farewell (usually in caus.). -Caus. (-ज्ञापयति)

1 To ask or beg for, request.

-2 To ask permission, ask for leave; take leave of, bid adieu to; सो$पि तत् श्रुत्वा... वानरमनुज्ञाप्य स्वाश्रयं गतः Pt.4; तं चक्रधरमनुज्ञाप्य स्वगृहं गतः 5; अतिथिं चाननुज्ञाप्य Ms.4.122;9.82; स मातरमनुज्ञाप्य तपस्येव मनो दधे । जग्मतुश्च यथाकाममनुज्ञाप्य परस्परम् Mb.

अनुरुध् 7 U.

1 To obstruct, block up; शिलाभिर्ये मार्गमनुरुन्धन्ति Mb.; to surround, hem in; रुद्रानुचरैर्मखो महान्... अन्वरुध्यत Bhāg.

-2 To bind, fasten.

-3 To stick or adhere to, follow closely, observe, practise; अनुरुध्या- दघं त्र्यहम् Ms.5.63 should observe impurity (be in mourning); पुमांसमनुरुध्य जाता पुमनुजा P.III.2.1 Sk. born immediately after a male.

-4 To love, be fond of, or devoted to, attach oneself to. समस्थमनुरुध्यन्ते विषमस्थं त्यजन्ति च Rām.; सद्वृत्तिमनुरुध्यन्तां भवन्तः Mv.2 follow or adopt; स्वधर्ममनुरुन्धन्ते नातिक्रमम् Ki.11.78; नानुरोत्स्ये जगल्लक्ष्मीम् Bk.16.23 love, like.

-5 To conform to, obey, follow, adapt oneself to, act up to; नियतिं लोक इवानुरुध्यते Ki.2.12: हन्त तिर्यञ्चो$पि परिचयमनुरुध्यन्ते U.3 remember or cherish (act up to it); मद्वचनमनुरुध्यते वा भवान् K.181,298; वात्सल्यमनुरुध्यन्ते महात्मनः Mv.6 feel the force of compassion; तेनापि रावणे मैत्रीमनुरुध्य व्यपेक्ष्यते Mv.5.34 following up; यदि गुरुष्वनुरुध्यसे Mv.3 regard with respect, obey; अनुरुध्यस्व भगवतो वसिष्ठस्यादेशम् U.4; चन्द्रकेतोर्वचनम् U.5.

-6 To coax, gratify, flatter, soothe; इत्यादिभिः प्रियशतरैनुरुध्य मुग्धाम् U.3.26; अभिनवसेवकजने$पि एकमनुरुध्यते K.27 please by carefully attending to &c., show regard for; 248.

-7 To urge, press, entreat, request; आगमनाय अनुरुध्यमानः K.277; तया चाहमनुरुध्य- मानस्तां बकुलमालां दत्तवान् Māl.1; सा च भीमधन्वना बलवदनुरुद्धा Dk.122 courted, wooed.

-8 To assent or agree to, approve; like, comply with; प्रकृतयो न मे व्यसनमनुरुध्यन्ते Dk.16; यदि भगवाननुरुध्यते Mv.4 agree with me.

अनुरुध् a. [रुध-क्विप्]

1 One who obeys, conforms to &c.

-2 Obeyed, observed, wanted (अपेक्षित), written as अनूरुध्; आक्षित् पूर्वास्वपरा अनूरुत् Rv.3.55.5.

अनुशास् 2 P.

1 (a) To advise, persuade, prevail upon, address; इति ध्रुवेच्छामनुशासती सुतां शशाक मेना न नियन्तुमुद्यमात् Ku.5.5; पूर्वानुशिष्टां निजगाद भोज्याम् R.6.59. (b) To direct, tell, order, enjoin, to teach, instruct (how to act); दशरथप्रभवानुशिष्टः R.13.75; वत्से त्वमधुना$नुशासनी- यासि Ś.4; राजपत्नीनियोगस्थमनुशाधि पुरीजनम् Bk.2.17; को नु खलु मामेवमनुशास्ति V.4 tells, directs; मघवा वनगमनाय कृतबुद्धिं भवन्तमनुशास्ति V.5 tells, directs; माणवकं धर्ममनुशा- स्ति Sk.; Ms.6.86.

-2 To rule, govern.

-3 To chastise, punish, correct; इयमेव तावत्प्रथममनुशासनीया Ve.2; अरिकुल- मनुशासनीयम् 3; स्वकर्म ख्यापयन्ब्रूयान्मां भवाननुशास्त्विति Ms.11. 99,9.233.

-4 To praise, extol.

-5 To accomplish, perform, execute.

*****

अनुशासक, -शासिन्, 6-शास्तृ or

शासितृ a. One who directs, instructs, governs or punishes; कवि पुराणमनु- शासितारम् Bg.8.9 ruler; एष चोरानुशासी राजेति भया- दुत्पतितः

अन्तर् ind. [अम्-अरन्-तुडागमश्च Uṇ.5.6, अमेस्तुट् च]

1 (Used as a prefix to verbs and regarded as a preposition or गति) (a) In the middle, between; in, into, inside; ˚हन्, ˚धा, ˚गम्, ˚भू, ˚इ, ˚ली &c. (b) Under.

-2 (Used adverbially) (a) Between, be- twixt, amongst, within; in the middle or interior, inside (opp. वहिः); अदह्यतान्तः R.2.32 burnt within himself, at heart; अन्तरेव विहरन् दिवानिशम् R.19.6 in the palace, in the harem; so ˚भिन्नं भ्रमति हृदयम् Māl. 5.2; अन्तर्विभेद Dk.13; यदन्तस्तन्न जिह्वायाम् Pt.4.88; अन्तर्यश्च मृग्यते V.1.1 internally, in the mind. (b) By way of seizing or holding; अन्तर्हत्वा गतः (हतं परिगृह्य).

-3 (As a separable preposition) (a) In, into, between, in the middle, inside, within, (with loc.); निवसन्नन्तर्दारुणि लङ्घ्यो वह्निः Pt.1.31; अन्तरादित्ये Ch. Up., अन्तर्वेश्मनि Ms.7 223; Y.3.31; अप्स्वन्तरमृतमप्सु Rv.1. 23.19. अप्सु मे सोमो$ब्रवीदन्तर् विश्वानि भेषजा ibid. (b) Between (with acc.) Ved. अन्तर्मही बृहती रोदसीमे Rv. 7.87.2; अन्तर्देवान् मर्त्यांश्च 8.2.4; हिरण्मय्योर्ह कुश्योरन्तर- वहित आस Śat. Br. (c) In, into, inside, in the interior, in the midst (with gen.); प्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve. 3.7; अन्तःकञ्चुकिकञ्चुकस्य Ratn.2.3; बहिरन्तश्च भूतानाम् Bg.13.15; त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् Y.2.14; लघुवृत्तितया भिदां गतं बहिरन्तश्च नृपस्य मण्डलम् Ki.2.53; अन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम् Ak.; oft. in comp. at the end; कूपान्तः पतितः Pt.5; सभान्तः साक्षिणः प्राप्तान् Ms.8.79; दन्तान्तरधि- ष्ठितम् Ms.5.141 between the teeth; उत्पित्सवो$न्तर्नदभर्तुः Śi.3.77; also in compound with a following word; अहं सदा शरीरान्तर्वासिनी ते सरस्वती Ks.4.11.

-4 It is fre- quently used as the first member of compounds in the sense of 'internally', 'inside', 'within', 'in the inte- rior', 'having in the interior', 'filled with', 'having concealed within', or in the sense of 'inward', 'internal', 'secret', 'hidden' &c., forming Adverbial, Bahuvrīhi or Tatpuruṣa compounds; कुन्दमन्तस्तुषारम् (Bah. comp.) Ś.5.19 filled with dew; ˚स्तोयम् (Bah. comp.) Me.66; अन्तर्गिरि (Adv. comp.) Ki.1.34; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः (Tat. comp.) U.3.31; so ˚कोपः, ˚कोणः, ˚आकूतम् &c.

-5 It is also supposed to be a particle of assent (स्वीकारार्थक). (Note. In comp. the र् of अन्तर् is changed to a visarga before hard consonants, as अन्तः- करणम्, अन्तःस्थ &c.). [cf. L. inter; Zend antare; Goth. undar; Pers. andar; Gr. entos;].

-Comp. -अंसः the breast (= अंतरा-अंस q. v.).

-अग्निः inward fire, the fire which stimulates digestion; दीप्तान्तरग्निपरिशुद्धकोष्ठः Susr.

-अंङ्ग a.

1 inward, internal, comprehended, included (with abl.); त्रयमन्तरङ्ग पूर्वेभ्यः Pat Sūtra.

-2 proximate, related to, essential to or referring to the essential part of the अङ्ग or base of a word (opp. बहिरङ्ग); धातूपसर्गयोः कार्यमन्तरङ्गम् P.VIII.3.74 Sk.

-3 dear, most beloved (अत्यन्तप्रिय); स्वपिति सुखमिदा- नीमन्तरङ्गः कुरङ्गः Ś.4.v.l.

(-अङ्गम्) 1 the inmost limb or organ, the heart, mind; सन्तुष्टान्तरङ्गः Dk.11; ˚वृत्ति 21; the interior.

-2 an intimate friend, near or con- fidential person (forming, as it were, part of oneself); मदन्तरङ्गभूताम् Dk.81,93,11; राजान्तरङ्गभावेन 135; अन्तरङ्गेषु राज्यभारं समर्प्य*** 159.

-3 an essential or indispensable part, as श्रवण, मनन & निदिध्यासन in realizing Brahman.

-4 What is intimately connected or related; अन्तरङ्गबहिरङ्ग- योरन्तरङ्ग बलीयः ŚB. on MS.12.2.29.

- अवयव an inner part; P.V.4.62.

-आकाशः the ether or Brahman that resides in the heart of man (a term often occurring in the Upaniṣads).

-आकूतम् secret or hidden intention.

-आगमः an additional augment between two letters,

-आगारम् the interior of a house; स्त्रीनक्तमन्तरा- गारबहिःशत्रुकृतांस्तथा Y.2.31.

-आत्मन् m. (त्मा)

1 the inmost spirit or soul, the soul or mind; also the internal feelings, the heart, अङ्गुष्ठमात्रपुरुषोन्तरात्मा Śvet.; नास्य प्रत्यक- रोद्वीर्यं विक्लवेनान्तरात्मना Rām.6.13.28. गतिमस्यान्तरात्मनः Ms.6.73; जीवसंज्ञोन्तरात्मान्यः सहजः सर्वदेहिनाम् 12.13; मद्- गतेनान्तरात्मना Bg.6.47 with the heart fixed on me; जातो ममायं विशदः प्रकामं...... अन्तरात्मा Ś.4.22, U.3.38, प्रायः सर्वो भवति करुणावृत्तिरार्द्रान्तरात्मा Me.95.

-2 (In phil.) the inherent supreme spirit or soul (residing in the in- terior of man); अन्तरात्मासि देहिनाम् Ku.6.21.

-आपणः a market in the heart (inside) of a town.

-आय, -आल; See s. v.

-आराम a. rejoicing in oneself, finding pleasure in his soul or heart; यो$न्तःसुखोन्तरारामस्तथान्तर्जर्यो- तिरेव सः Bg.5.24.

-इन्द्रियम् an internal organ or sense.

-उष्यम् Ved. a secret abode.

-करणम् the internal organ; the heart, soul; the seat of thought and feeling, thinking faculty, mind, conscience; प्रमाणं ˚प्रवृत्तयः Ś.1.22; सबाह्य ˚णः अन्तरात्मा V.4 the soul in all its senses external and internal, the inner and outer man; दयार्द्रभावमाख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः R.2.11. According to the Vedānta अन्तःकरण is of four kinds: मनो बुद्धिरहङ्कार- श्चित्तं करणमान्तरम् । संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इमे ॥ अन्तःकरणं त्रिविधम् Sāṅkhya 33, i. e. बुद्धयहङ्कारमनांसि; सान्तःकरणा बुद्धिः 35, i. e. अहङ्कारमनःसहिता.

-कल्पः a certain number of years (with Buddhists).

-कुटिल a. inwardly crooked (fig. also); fraudulent. (

-लः) a conch-shell.

-कृ(क्रि)मिः a disease of worms in the body.

-कोटरपुष्पी = अण्ड- कोटरपुष्पी.

-कोपः 1 internal disturbance; H.3.

-2 inward wrath, secret anger.

-कोशम् the interior of a store- room.

-गङ्गा the secret or hidden Ganges (supposed to communicate uuderground with a secret stream in Mysore).

-गडु a. [अन्तर्मध्ये गडुरिव] useless, unprofitable, unnecessary, unavailing; किमनेनान्तर्गडुना Sar. S. (ग्रीवाप्रदेश- जातस्य गलमांसपिण्डस्य गडोर्यथा निरर्थकत्वं तद्वत्).

-गम् -गत &c. See under अंतर्गम्.

-गर्भ a.

1 bearing young, pregnant.

-2 having a गर्भ or inside; so ˚गर्भिन्.

-गिरम् -रि ind. in mountains. अध्यास्तेन्तर्गिरं यस्मात् करतन्नावैति कारणम् Bk.5.87.

-गुडवलयः the sphincter muscle.

-गूढ a. conceal- ed inside, being inward; ˚घनव्यथः U.3.1; R.19.57; ˚विषः with poison concealed in the heart.

-गृहम्, -गेहम्, -भवनम् [अन्तःस्थं गृहम् &c.]

1 the inner apartment of a house, the interior of a house.

-2 N. of a holy place in Benares; पञ्चक्रोश्यां कृतं पापमन्तर्गेहे विनश्यति.

-घणः -णम् [अन्तर्हन्यते क्रोडीभवत्यस्मिन्, निपातः] the open space before the house between the entrance-door and the house (= porch or court); तस्मिन्नन्तर्घणे पश्यन् प्रघाणे सौधसद्मनः Bk.7.62 द्वारमतिक्रम्य यः सावकाशप्रदेशः सो$न्तर्घणः). (

-नः -णः) N. of a country of Bāhīka (or Bālhīka) (P.III.3.78 बाहीकग्रामविशेषस्य संज्ञेयम् Sk.).

-घातः striking in the middle Kāsi. on P.III.3.78.

-चर a. pervading the body. internally situated, internal, inward अन्तश्चराणां मरुतां निरोधात् Ku.3.48; U.7.

-ज a. born or bred in the interior (as a worm &c.).

-जठरम् the stomach. (ind.) in the stomach.

-जम्भः the inner part of the jaws (खादनस्थानं जम्भः, दन्तपङ्क्त्यो- रन्तरालम्).

-जात a. inborn, innate.

-जानु ind. between the knees.

-जानुशयः One sleeping with hands between the knees; अन्तर्जानुशयो यस्तु भुञ्जते सक्तभाजनः Mb.3.2.75.

-ज्ञानम् inward or secret knowledge.

-ज्योतिस् a. enlightened inwardly, with an enlightened soul. यो$न्तःसुखो$न्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः Bg.5.24. (

-स् n.) the inward light, light of Brahman.

-ज्वलनम् inflammation. (

-नः) inward heat or fire; mental anxiety.

-ताप a. burning inwardly (

-पः) internal fever or heat Ś.3.13.

-दधनम् [अन्तर्दध्यते आधीयते मादकतानेन] distillation of spirituous liquor, or a substance used to produce fermentation.

-दशा a term in astrology, the time when a particular planet exercises its influence over man's destiny (ज्योतिषोक्तः महादशान्तर्गतो ग्रहाणां स्वाधिपत्यकालभेदः).

-दशाहम् an interval of 1 days; ˚हात् before 1 days. Ms.8.222; ˚हे 5.79.

-दहनम् -दाहः 1 inward heat; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः U.3.31; ˚हेन दहनः सन्तापयति राघवम् Rām.

-2 inflammation.

-दुःख a. sad or afflicted at heart;

-दुष्ट a. internally bad, wicked or base at heart.

-दृष्टिः f. examining one's own soul, insight into oneself.

-देशः an intermediate region of the compass.

-द्वारम् private or secret door within the house (प्रकोष्ठद्वारम्).

-धा-धि, -हित &c. See. s. v.

-नगरम् the palace of a king (being inside the town); cf. ˚पुरम्; दशाननान्तर्नगरं ददर्श Rām.

-निवेशनम् inner part of the house; यथा चारोपितो वृक्षो जातश्चान्तर्निवेशने Rām.6.128.6.

-निहित a. being concealed within; अङ्गैरन्तर्निहितवचनैः सूचितः सम्यगर्थः M.2.8.

-निष्ठ a. engaged in internal meditation.

-पटः, -टम् a screen of cloth held between two persons who are to be united (as a bride and bridegroom, or pupil and preceptor) until the acctual time of union arrives.

-पथ a. Ved. being on the way.

-पदम् ind. in the interior of an inflected word.

-पदवी = सुषुम्णामध्यगतः पन्थाः

-पिरधानम् the innermost garment.

-पर्शव्य a. being between the ribs (as flesh).

-पवित्रः the Soma when in the straining vessel.

-पशुः [अन्तर्गाममध्ये पशवो यत्र] the time when the cattle are in the village or stables (from sunset to sunrise); अन्तःपशौ पशुकामस्य सायं प्रातः Kāty; (सायं पशुषु ग्राममध्ये आगतेषु प्रातश्च ग्रामादनिःसृतेषु com.).

-पातः, पात्यः 1 insertion of a letter (in Gram.).

-2 a post fixed in the middle of the sacrificial ground (used in ritual works); अन्तःपूर्वेण यूपं परीत्यान्तःपात्यदेशे स्थापयति Kāty.

-पातित, -पातिन् a.

1 inserted.

-2 included or comprised in; falling within; दण्डकारण्य˚ ति आश्रमपदम् K.2.

-पात्रम् Ved. interior of a vessel.

-पालः one who watches over the inner apartments of a palace.

-पुरम् [अन्तः अभ्यन्तरं पुरं गृहम्, or पुरस्यान्तःस्थितम्]

1 inner apartment of a palace (set apart for women); female or women's apartments, seraglio, harem (so called from their being situated in the heart of the town, for purposes of safety); व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्ने भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् Ms.7.216,221,224; कन्यान्तःपुरे कश्चित्प्रविशति Pt.1.

-2 inmates of the female apartments, a queen or queens, the ladies taken collectively; अन्तःपुराणि सर्वाणि रुदमानानि सत्वरम् Rām.6.111.111. ˚विरहपर्युत्सुकस्य राजर्षेः Ś.3; K.58; ततो राजा सान्तःपुरः स्वगृह- मानीयाभ्यर्चितः Pt.1; कस्यचिद्राज्ञो$न्तःपुरं जलक्रीडां कुरुते ibid. ˚प्रचारः gossip of the harem Ms.7.153; ˚समागतः Ś.4; also in pl.; कदाचिदस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरेभ्यः कथयेत् Ś.2.; न ददाति वाचमुचितामन्तःपुरेभ्यो यदा Ś.6.5. ˚जन women of the palace; inmates of the female apartments; ˚चर,

-अध्यक्षः-रक्षकः, -वर्ती guardian or superintendent of the harem, chamber- lain; वृद्धः कुलोद्रतः शक्तः पितृपैतामहः शुचिः । राज्ञामन्तःपुरा- ध्यक्षो विनीतश्च तथेष्यते ॥ (of these five sorts are mentioned:- वामनक, जघन्य, कुब्ज, मण्डलक and सामिन् see Bṛi. S.) ˚सहायः one belonging to the harem.

-पुरिकः [अन्तःपुरे नियुक्तः, ठक्] a chamberlain = ˚चर. (

-कः, -का) a woman in the harem; अस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरिके(का) भ्यो निवेदय Chaṇḍ. K.

-पुष्पम् [कर्म.] the menstrual matter of women, before it re- gularly begins to flow every month; वर्षद्वादशकादूर्ध्वं यदि पुष्पं बहिर्न हि । अन्तःपुष्पं भवत्येव पनसोदुम्बरादिवत् Kāśyapa; ˚ष्पम् is therefore the age between 12 and the menstruation period.

-पूय a. ulcerous.

-पेयम् Ved. drinking up.

-प्रकृतिः f.

1 the internal nature or constitution of man.

-2 the ministry or body of ministers of a king.

-3 heart or soul. ˚प्रकोपः internal dissensions or disaffection; अणुरप्युपहन्ति विग्रहः प्रभुमन्तःप्रकृतिप्रकोपजः Ki.2.51.

-प्रको- पनम् sowing internal dissensions, causing internal revolts; अन्तःप्रकोपनं कार्यमभियोक्तुः स्थिरात्मनः H.3.93.

-प्रज्ञ a. knowing oneself, with an enlightened soul.

-प्रतिष्ठानम् residence in the interior.

-बाष्प a.

1 with suppressed tears; अन्तर्बाष्पश्चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ Me.3.

-2 with tears gushing up inside, bedimmed with tears; कोपात्˚ ष्पे स्मरयति मां लोचने तस्याः V.4.15. (

-ष्पः) suppressed tears, inward tears; निगृह्य ˚ष्पम् Bh.3.6; Māl.5.

-भावः, भावना see under अन्तर्भू separately.

-भिन्न a. split or broken inside, perforated, bored (said of a pearl) Pt.4 (also torn by dissensions).

-भूमिः f. interior of the earth.

-भेदः discord, internal dissensions; ˚जर्जरं राजकुलम् Mk.4 torn by internal dissensions; अन्तर्भेदाकुलं गेहं न चिराद्विनशिष्यति 'a house divided against itself cannot stand long.'

-भौम a. subterranean, underground.

-मदावस्थ a. having the rutting state concealed within; आसीदनाविष्कृतदानराजि- रन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः R.2.7.

-मनस् a.

1 sad, disconso- late, dejected, distracted.

-2 one who has concentrated and turned his mind inward, lost in abstract meditation.

-मुख a. (

-खी f.)

1 going into the mouth, pointing or turned inward; प्रचण्डपरिपिण्डितः स्तिमितवृत्तिरन्तर्मुखः Mv. 5.26.

-2 having an inward entrance of opening (बाह्यवस्तुपरिहारेण परमात्मविषयकतया प्रवेशयुक्तं चित्तादि).

-3 an epithet of the soul called प्राज्ञ, when it is enjoying the sweet bliss of sleep (आनन्दभुक् चेतोमुखः प्राज्ञः इति श्रुतेः).

-4 Spiritual minded, looking inwardly into the soul; 'अन्तर्मुखाः सततमात्मविदो महान्तः' Viś. Guṇā.139. (

-खम्) a sort of surgical scissors (having an opening inside), one of the 2 instruments mentioned by Suśruta in chapter 8 of Sūtrasthāna.

-मातृका [अन्तःस्थाः ष़ट्चक्रस्थाः मातृकाः अकारादिवर्णाः] a name given in the Tantras for the letters of the alphabet assigned to the six lotuses (पद्म) of the body; ˚न्यासः a term used in Tantra literature for the mental assignment of the seve- ral letters of the alphabet to the different parts of the body.

-मुद्र a. sealed inside; N. of a form of devotion.

-मृत a. still-born.

-यागः mental sacrifice or worship, a mode of worship referred to in the Tantras.

-यामः 1 suppression of the breath and voice.

-2 ˚पात्रम्, a sacrificial vessel (ग्रहरूपं सामापराख्यं यज्ञियपात्रम्); according to others, a Soma libation made during the suppression of breath and voice; सुहवा सूर्यायान्तर्याममनु- मन्त्रयेत् Ait. Br.

-यामिन् m.

1 regulating the soul or internal feelings, soul; Providence, Supreme Spirit as guiding and regulating mankind. Brahman; (according to the Bṛi. Ār. Up. अन्तर्यामिन 'the internal check' is the Supreme Being and not the individual soul; who standing in the earth is other than the earth, whom the earth knows not, whose body the earth is, who internally restrains and governs the earth; the same is thy soul (and mine, the internal check अन्तर्यामिन्, &c. &c.); अन्तराविश्य भूतानि यो बिभर्त्यात्मकेतुभिः । अन्तर्या- मीश्वरः साक्षाद्भवेत् &c.

-2 wind; ˚ब्राह्मणम् N. of a Brāhmaṇa included in the Bṛi. Ār. Up.

-योगः deep meditation, abstraction

-लम्ब a. acute-angular. (

-बः) an acute-angled triangle (opp. बहिर्लम्ब) (the perpendicular from the vertex or लम्ब falling within अन्तर् the triangle).

-लीन a.

1 latent, hidden, concealed inside; ˚नस्य दुःखाग्नेः U.3.9; ˚भुजङ्गमम् Pt.1.

-2 inherent.

-लोम a. (P.V.4.117) covered with hair on the inside; (

-मम्) [अन्तर्गतमाज्छाद्यं लोम अच्] the hair to be covered.

-वंशः = ˚पुरम् q. v.

-वंशिकः, -वासिकः [अन्तर्वंशे वासे नियुक्तः ठक्] a superintendent of the women's apartment.; Pt.3, K.93. Ak.2.8.8.

-वण (वन) a. situated in a forest; ˚णो देशः P.VI.2.179 Sk. (

-णम्) ind. within a forest. P.VIII.4.5.

-वत् a. being in the interior; having something in the interior.

-वती (वत्नी) Ved. [अन्तरस्त्यस्यां गर्भः] a pregnant woman; अन्तर्वत्नी प्रजावती R.15.13.

-वमिः [अन्तः स्थित एव उद्गारशब्दं कारयति, वम्-इन्] indigestion, flatulence; belching.

-वर्तिन्, -वासिन् a. being or dwelling inside, included or comprised in

-वसुः N. of a Soma sacrifice (for राज्यकाम and पशुकाम).

-वस्त्रम्, -वासस् n. an under- garment; गृहीत्वा तत्र तस्यान्तर्वस्त्राण्याभरणानि च । चेलखण्डं तमेकं च दत्वान्तर्वाससः कृते ॥. Ks.4.52.

-वा a. [अन्तः अन्तरङ्गभावं अन्तःकरणं वा वाति गच्छति स्निग्धत्वेन, वा-विच् Tv.] forming part of oneself such as children, cattle &c. ˚वत् a. (अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः) having progeny, cattle &c; अन्तर्वावत्क्षयं दधे Rv.1.4.7; abounding with precious things inside. -adv. inwardly.

-वाणि a. [अन्तःस्थिता शास्त्रवाक्यात्मिका वाणी यस्य] skilled or versed in scriptures, very learned (शास्त्रविद्).

-विगाहः, -हनम् entering within, penetration.

-विद्वस् a. Ved. (

विदुषी f.) knowing correctly or exactly (knowing the paths between heaven and earth) Rv.1.72.7.

-वेगः inward uneasiness or anxiety, inward fever.

-वेदि a. pertaining to the inside of the sacrificial ground. -adv. within this ground. (

-दिः -दी f.) [अन्तर्गता वेदिर्यत्र देशे] the tract of land (the Doab) between the rivers Gaṅgā and Yamunā, regarded as a sacred region and the principal seat of Āryan Brāhmaṇas; cf. एते भगवत्यौ भूमिदेवानां मूलमायतनमन्तर्वेदिपूर्वेण कलिन्दकन्यामन्दाकिन्यौ संगच्छेते A.R.7; it is supposed to have extended from Prayāga to Haradvāra and is also known by the names of शशस्थली and ब्रह्मावर्त. -m. (pl.) inhabitants of this land.

-वेश्मन् n. the inner apartments, interior of a house.

-वेश्मिकः n. a chamberlain.

-वैशिकः Officer in charge of the harem. समुद्रमुपकरणमन्तर्वैशिकहस्तादादाय परिचरेयुः Kau. A.1.21.

-शरः internal arrow or disease.

-शरीरम् internal and spiritual part of man; the interior of the body.

-शल्य a. having in the interior an arrow, pin or any such extraneous matter; rankling inside.

-शीला N. of a river rising from the Vindhya mountain.

-श्लेषः, -श्लेषणम् Ved. internal support (scaffolding &c.) एतानि ह वै वेदानामन्तः- श्लेषणानि यदेता व्याहृतयः Ait. Br.

-संज्ञ a. inwardly con- scious (said of trees &c.); ˚ज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः Ms.1.49.

-सत्त्व a. having inward strength &c. (˚

त्त्वा)

1 a pregnant woman.

-2 the marking nut.

-सन्तापः internal pain, sorrow, regret.

- सरल a. upright at heart, or having Sarala trees inside; K.51.

-सलिल a. with water (flowing) underground; नदीमिवान्तःसलिलां सरस्वतीम् R.3.9.

-सार a. having inward strength and vigour, full of strong inside; powerful, strong, heavy or ponderous; ˚रैर्मन्त्रिभिर्घार्यते राज्यं सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् Pt.1. 126; साराणि इन्धनानि Dk.132; ˚रं घन तुलयितुं नानिलः शक्ष्यति त्वाम् Me.2. (

-रः) internal treasure or store, inner store or contents; वमन्त्युच्चैरन्तःसारम् H.2.13 internal matter or essence (and pus).

-सुख a. whose delight is in self, inwardly happy यो$न्तःसुखो$न्तरारामः Bg. 5.24

-सेनम् ind. into the midst of armies.

-स्थ a. (also written अन्तःस्थ) being between or in the midst. (

-स्थः, -स्था) a term applied to the semivowels, य्, र्, ल्, व् as standing between vowels and consonants and being formed by a slight contact of the vocal organs (ईषत्स्पृष्टं अन्तस्थानाम्); or they are so called be- cause they stand between स्पर्श (क-म) letters and ऊष्मन् (श, ष, स, ह).

-स्था 1 a deity of the vital organs.

-2 N. of one of the Ṛigveda hymns. ˚मुद्गरः the malleus of the ear.

-स्वेदः [अन्तः स्वेदो मदजलस्यन्दनं यस्य] an elephant (in rut).

-हणनम् striking in the middle.

-हननम् N. of a country बाहीक P.VIII.4.24 Sk.

-हस्तम् ind. in the hand, within reach of the hand.

-हस्तीन a. being in the hand or within reach of the hand.

-हासः laughing inwardly (in the sleeves), a secret or suppressed laugh; सान्तर्हासं कथितम् Me.113 with a suppressed laugh, with a gentle smile.

-हृदयम् the interior of the heart.

अन्तरा ind. (fr. अन्तर)

1 (Used adverbially) (a) In the interior, inside, within, inwardly; भवद्भिरन्तरा प्रोत्साह्य कोपितो वृषलः Mu.3 inwardly, secretly. (b) In the middle, between; त्रिशङ्कुरिवान्तरा तिष्ठ Ś.2 stay between the two or in the mid-air; मैनमन्तरा प्रतिबध्नीत Ś.6 do not interrupt him (in the middle); अक्षेत्रे बीजमुत्सृ- ष्टमन्तरैव विनश्यति Ms.1.71 therein; पशुमण्डूकमार्जारश्वसर्पन- कुलाखुभिः । अन्तरा गमने 4.126; अन्तरा शकलीकृतः R.15.2; लाटी तु रीतिर्वैदर्भीपाञ्चाल्योरन्तरास्थिता S. D.629; ˚रा स्था to oppose, to stand to oppose; तत्र यद्यन्तरा मृत्युर्यदि सेन्द्रा दिवौकसः । स्थास्यन्ति तानपि रणे काकुत्स्थो विहनिष्यति ॥ Rām. (c) On the way, en route, midway; विलम्बेथां च मान्तरा Mv.7.28; अन्तरा चारणेभ्यस्त्वदीयं जयोदाहरणं श्रुत्वा त्वामिहस्थमु- पागताः V.1; अन्तरा दृष्टा देवी Ś.6; अन्तरोपलभ्य Dk.52; K.267,34-5; कुमारो ममाप्यन्तिकमुपागच्छन्नन्तरा त्वदीयेनान्त- पालेन अवस्कन्द्य गृहीतः M.1, अन्तरा पतिते पिण्डे सन्देहे वा पुनर्हरेत् Y.2.17. (d) In the neighbourhood, near, at hand; approaching, resembling; न द्रक्ष्यामः पुनर्जातु धार्मिकं राममन्तरा Rām. approaching or resembling Rāma. (e) Nearly, almost. f) In the mean time; नाद्याच्चैव तथान्तरा Ms.2. 56; Y.3.2. (g) At intravals, here and there; now and then, for sometime, now-now (when repeated); अन्तरा पितृसक्तमन्तरा मातृसंबद्धमन्तरा शुकनासमयं कुर्वन्नालापम् K.118; अन्तरान्तरा निपतित here and there, at intervals; 121,127; प्रजानुरागहेतोश्चान्तरान्तरा दर्शनं ददौ 58, Dk.49.

-2 (Used as a preposition with acc. P.II,3.4.) (a) Between; पञ्चालास्त इमे...... कलिन्दतनयां त्रिस्रोतसं चान्तरा B. R.1. 86; यन्दतरा पितरं मातरं च Bṛi. Ār. Up.; ते (नामरूपे) यदन्तरा तद् ब्रह्म Ch. Up.; अन्तरा त्वां च मां च कमण्डलुः Mbh.; rarely with loc.; सुमन्त्रस्य बभूवात्मा चक्रयोरिव चान्तरा Rām.; पादयोः शकटं चक्रुरन्तरोरावुलूखलम् Rām. (b) Through; तिरस्कारिणमन्तरा ibid. (c) During; अन्तरा कथाम् S. D. (d) Without, except; न च प्रयोजनमन्तरा चाणक्यः स्वप्ने$पि चेष्टते Mu.3.

-Comp. -अंसः the space between the shoulders, breast; अथ ˚से अभिमृश्य जपति Śat. Br.

-˚गर्भिणीन्यायः a position simi- lar to the foetus which resides in the womb of a female; a topic within a topic; an अधिकरण within an अधिकरण (which is not a very desirable or acceptable situation in the explanation of a ग्रन्थ); तत्र एवमन्तरागर्भिणीन्यायो भवतीति अन्यथा सूत्रं वर्ण्यते । ŚB. on MS.1.3.62;9.3.2+3.

-भवदेहः -भवसत्त्वम् the soul or embodied soul existing between the two stages of death and birth (यो मरणजन- नयोरन्तराले स्थितः प्राणी सो$न्तराभवसत्त्वः).

-दिश् see अन्तरदिश्.

-भरः Ved. bringing into the midst or procuring स नः शक्रश्चिदा शकद् दानवाँ अन्तराभरः Rv.8.32.12.

-वेदिः -दी f.

1 a veranda resting on columns, porch, portico.

-2 a kind of wall जयश्रीरन्तरावेदिर्मत्तवारणयोरिव

-शृङ्गम् ind. between the horns.

अन्तर्धा 3 U.

1 To place or keep within, deposit; उदुम्बरशाखामन्तर्धाय अभिषिञ्चति Ait. Br.

-2 To receive within or into oneself, admit, take in; तथा विश्वंभरे देवि मामन्तर्धातुमर्हसि R.15.81; contain, comprise, include; (शास्त्रमेतत्) अन्तर्धास्यति तत्सर्वमेतद्वः कथितं मया Mb.

-3 To indicate, exhibit, display.

-4 To hide or conceal oneself from, avoid the sight of, (with abl. and used in Atm.); उपाध्यायादन्तर्धत्ते P.I.4.28. Com. अन्तर्धत्स्व रघुव्याघ्रात् Bk.5.32; मत्तो मान्तर्धिथाः सीते 6.15. अन्तर्दधानां सक्षोभ्यः 8.71.

-5 To cover up, conceal from view, hide, obscure, envelope, wrap up, veil; सध्वजं सरथं साश्वं भीष्ममन्तर्दधे शरैः Mb.6.118.37. eclipse (fig.); अनृतेनात्मान- मन्तर्धाय Ch. Up.; भौमं (रजः) अन्तर्दधे लोकमावृत्य सवितुः प्रभां Rām. enveloped, covered; पितुरन्तर्दधे कीर्ति शीलवृत्तिसमाधिभिः Mb. obscured or eclipsed. -pass.

1 To be received within, be absorbed; to be covered up or concealed, be obscured or rendered invisible, become invisible; to vanish, disappear, cease to exist; इषुभिर्व्यतिसर्पद्भिरादित्यो$- न्तरधीयत Mb.; ते चान्तर्दधिरे नागाः ibid; रात्रिरादित्योदये$न्तर्धीयते Nir. disappears; आत्मन्यन्तर्दधे, तत्रैवान्तरधीयत &c. -Caus. (-धापयति) To render invisible, conceal.

अन्तर्धा [धा भावे अङ्] Covering, concealment &c.; अन्तर्धामुपययुरुत्पलावलीषु Śi.8.12.

अन्वहम् ind. Day after day, every day. आभ्यः कुर्याद् देवताभ्यो ब्राह्मणो होममन्वहम् Ms.3.84.

अभिकाम a. [कम्-अच् or अभिवृद्धः कामो यस्य] Affection- ate, loving, desirous, wishing for, हृष्टमस्माकमत्यन्तमभिकामं च नः सदा (प्रह्वम्) Mb.6.76.2. lustful, with the object of love in acc. or in comp.; याचे त्वामभिकामाहम् Mb. कामाभिकाममनु यः प्रपतन्नसङ्गात् Bhāg.7.9.28.

- म 1 Affec- tion, love.

-2 Wish, desire.

-मम् ind. Longingly, with desire.