स्ववसु

अन्ववसित a. Connected with, bound or fastened to.

mfn. adhering to, depending on (gen.) TS. ṠBr.

mfn. seized by ṠāṇkhBr.

to let go along orﾠ towards TS. TBr.

- syati, to adhere to cling to TBr. etc.;

to descend after another ṠBr.

Caus. - srāvayati, to cause to flow down upon orﾠ along TS. TBr. ṠBr.

mfn. following after i.e. adhering to, dependent upon (dat.) TS.

m. « wealth of all»

( svá-) v.l. of the Pada-pāṭha for svā́-v- RV. AV.

mfn. (nom. - vān) having orﾠ affording good protection RV.

अनुगुण a. [अनुकूलो गुणो यस्य] Having similar quali- ties, of the same nature; कान्तारतापसाविक्षू वंशकानुगुणौ स्मृतौ Susr.; conformable to, favourable or agreeable to, suitable, according to; मनोरथस्यानुगुणं सर्वदा यस्य चेष्टितम् Mv.7.7 obedient to the will 7.38; गुणसम्पदानुगुणतां गमितः Ki.6.33;1.13; congenial, suitable, fit; ˚अन्न- लाभात् Dk.64,94; अननुगुणदाराणाम् Dk.13 not having wives worthy of themselves; (वीणा) उत्कण्ठितस्य हृदयानुगुणा वयस्या Mk.3.3 agreeable or pleasing to the heart, exactly after the heart (Tv. here takes ˚णा mean तन्त्रीयुक्तवीणा itself); अत्र द्वावप्युपध्मानीयावेव न शान्तानुगुणौ R. G.; रसानुगुणतामेति S. D.; ˚णं सर्वास्ववस्थासु यत् U.1.39.

-णः A natural peculiarity.

-णम् adv.

1 Favourably, conformably to one's desires; चिरेणानुगुणं प्रोक्ता प्रतिपत्तिपराङ्मुखी Bk.8.95.

-2 Agreeably or con- formably to (in comp.); तदादेशानुगुणं भवदागमनमभूत् Dk. 11.

-3 Naturally.

अन्त a. [अम्-तन् Uṇ.3.86]

1 Near.

-2 Last.

-3 Handsome, lovely; Me.23; दन्तोज्ज्वलासु विमलोपलमे- खलान्ताः Śi.4.4, (where, however, the ordinary sense of 'border' or 'skirt' may do as well, though Malli. renders अन्त by रम्य, quoting the authority of शब्दार्णव - 'मृताववसिते रम्ये समाप्तावन्त इष्यते').

-4 Lowest, worst.

-5 Youngest.

-तः (n. in some senses)

1 (a) End, limit, boundary (in time or space); final limit, last or extreme point; स सागरान्तां पृथिवीं प्रशास्ति H.4.5 bounded by the ocean, as far as the sea; अपाङ्गौ नेत्रयो- रन्तौ Ak.; उद्युक्तो विद्यान्तमधिगच्छति H.3.114 goes to the end of, masters completely; श्रुतस्य यायादयमन्तमर्भकस्तथा परेषां युधि चेति पार्थिवः (where अन्त also means end or destruction); जीवलोकसुखानामन्तं ययौ K.59 enjoyed all worldly pleasures; आलोकितः खलु रमणीयानामन्तः K.124 end, furthest extremity; दिगन्ते श्रूयन्ते Bv.1.2.

-2 Skirt, border, edge, precinct; a place or ground in general; यत्र रम्यो वनान्तः U.2.25 forest ground, skirts of the forest; ओदकान्तात् स्निग्धो जनो$नुगन्तव्यः Ś.4; उपवनान्तलताः R.9.35 as far as the borders or skirts; वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते R.2.58,2.19; Me.23. Upper part (शिरोभाग); महा- र्हमुक्तामणिभूषितान्तम् Rām.5.4.3.

-3 End of a texture, edge, skirt, fringe or hem of a garment; वस्त्र˚; पवनप्रनर्तितान्तदेशे दुकूले K.9 (by itself in Veda).

-4 Vicinity, proximity, neighbourhood, presence; नाधीयीत श्मशानान्ते ग्रामान्ते Ms. 4.116; Y.2.162; जलान्ते छन्दसां कुर्यादुत्सर्गं विधिवद् बहिः 1.143; गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पम् (गह्वरम्) R.2.26; पुंसो यमान्तं व्रजतः P.2.115 going into the vicinity or presence of Yama; अन्योन्यामन्त्रणं यत्स्याज्जनान्ते तज्जनान्तिकम् S. D.; यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तां मे ब्रूहि Śat. Br. (These four senses are allied).

-5 End, conclusion, termination (opp. आरम्भ or आदि); सेकान्ते R.1.51; दिनान्ते निहितम् R.4.1; मासान्ते, पक्षान्ते, दशाहान्ते &c.; एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य Pt.2.175; व्यसनानि दुरन्तानि Ms.7.45; दशान्तमुपेयिवान् R.12.1 going to the end of the period of life (end of the wick); व्यसनं वर्धयत्येव तस्यान्तं नाधिगच्छति Pt.2.18; oft. in comp. in this sense, and meaning 'ending in or with', 'ceasing to exist with', 'reaching to the end'; तदन्तं तस्य जीवितम् H.1.91 ends in it; कलहान्तानि हर्म्याणि कुवाक्यान्तं च सौहृदम् । कुराजान्तानि राष्ट्राणि कुकर्मान्तं यशो नृणाम् ॥ Pt.5.76; विशाखान्ता गता मेघा प्रसूत्यन्तं च यौवनम् । प्रणामान्तः सतां कोपो याचनान्तंहि गौरवम् ॥ Subhā. फलोदयान्ताय तपःसमाधये Ku.5.6 ending with (lasting till) the attainment of fruit; यौवनान्तं वयो यस्मिन् Ku.6.44; R.11.62,14.41; विपदन्ता ह्यविनीतसंपदः Ki.2.52; युगसहस्रान्तं ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः Ms.1.73 at the end of 1 Yugas; प्राणान्तं दण़्डम् Ms.8.359 capital punishment (such as would put an end to life).

-6 Death, destruc- tion; end or close of life; धरा गच्छत्यन्तं Bh.3.71 goes down to destruction; योगेनान्ते तनुत्यजाम् R.1.8; एका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते 2.48;12.75; ममाप्यन्ते Ś.6; अद्य कान्तः कृतान्तो वा दुःखस्यान्तं करिष्यति Udb.; औषध्यः फलपाकान्ताः Ms.1.46; अन्तं या To be destroyed, perish, be ruined.

-7 (In gram.) A final syllable or letter of a word; अजन्त ending in a vowel; so हलन्त, सुबन्त, तिडन्त &c.

-8 The last word in a compound.

-9 Ascertainment, or settlement (of a question); definite or final settle- ment; pause, final determination, as in सिद्धान्त; न चैव रावणस्यान्तो दृश्यते जीवितक्षये Rām.6.17.58 उभयोरपि दृष्टोन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः Bg.2.16 (सदसतोः इत्यर्थः).

-1 The last portion or the remainder (n. also); निशान्तः; वेदान्तः &c. वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् ॥ Bṛihadyogi- yājñavalkya Smṛiti 12.34.

-11 Underneath, inside, inner part; युष्मदीयं च जलान्ते गृहम् Pt.4 in water, underneath water; सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति Pt.1.22 does not penetrate or dive into, sound, fathom; आशङ्कितस्यान्तं गच्छामि M.3 shall dive deep into, fully satisfy, my doubts.

-12 Total amount, whole number or quantity.

-13 A large number.

-14 Nature, condition; sort, species; मम मोक्षस्य को$न्तो वै ब्रह्मन्ध्यायस्व वै प्रभो Mb.12.282.32. एतदन्तास्तु गतयो ब्रह्माद्याः समुदाहृताः Ms.1.5.

-15 Disposition; essence; शुद्धान्तः

-16 Division (विभाग); ते$नया कात्यायन्या$न्तं करवाणीति Bri. Up.2.4.1. [cf. Goth. andeis, and; Germ. ende and ent; also Gr. anti; L. ante]. cf. अन्तस्तु भागे$- वसिते रचनायां च तत्परे । मृतौ निषेवणे रम्ये समाप्तावग्रमध्ययोः ॥ स्वरूपे च समीपे च पुंलिङ्गे$पि प्रकीर्तितः । Nm.

-Comp. -अवशा- यिन् m. [अन्ते पर्यन्तदेशे अवशेते] a chāṇḍāla.

-अवसायिन् [नखकेशानामन्तं अवसातुं छेत्तुं शीलमस्य, सो-णिनि]

1 a barber.

-2 a chāṇḍāla, low caste.

-3 N. of a sage, see अन्त्याव- सायिन् (अन्ते पश्चिमे वयसि अवस्यति तत्त्वं निश्चिनोति).

-उदात्त a. having the acute accent on the last syllable. (

-त्तः) the acute accent on the last syllable; P.VI,1.199.

-ओष्ठः The lower lip (अधरोष्ठ); रुधिरं न व्यतिक्रामदन्तोष्ठादम्ब मा शुचः Mb.11.15.16.

-कर, -करण,-कारिन् a. causing death or destruction, fatal, mortal, destructive; क्षत्रिया- न्तकरणो$पि विक्रमः R.11.75 causing the destruction of; राज्यान्तकरणावेतौ द्वौ दोषौ पृथिवीक्षिताम् Ms.9.221; अहमन्तकरो नूनं ध्वान्तस्येव दिवाकरः Bk.

-कर्मन् n. death, destruction; षो अन्तकर्मणि Dhātupāṭha.

-कालः, -वेला time or hour of death; स्थित्वा स्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.

-कृत् m. death; वर्जयेदन्तकृन्मर्त्यं वर्जयेदनिलो$नलम् Rām.

-कृद्दशाः N. of the eighth of the twelve sacred Aṅga texts of the Jainas (containing ten chapters).

-ग a. having gone to the end of, thoroughly conversant or familiar with, (in comp.); शाखान्तगमथाध्वर्युम् Ms.3.145.

-गति, -गामिन् a. perishing. प्राप्तो$न्तगामी विपरीतबुद्धिः Rām.6.59.94.

-गमनम् 1 going to the end, finishing, completing; प्रारब्धस्य ˚नं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम्

-2 death, perishing, dying.

-चक्रम् Reading of omens and augury; Kau. A.

-चर a.

1 walking about, going to the borders or frontiers.

-2 completing or finishing (as a business &c.).

-ज a. last born.

-दीपकम् a figure of speech (in Rhetoric).

-परिच्छदः a. cover, covering utensil. राजतान्तपरिच्छदां दिव्यपायससंपूर्णां पात्रीम् Rām.1.16.14.

-पालः 1 a frontier-guard, guarding the frontiers; विनीतैरन्तपालैश्च रक्षोभिश्च सुरक्षितम् Rām.5.6.9. ˚दुर्गे M.1; त्वदीयेनान्तपाले- नावस्कन्द्य गृहीतः ibid.

-2 a door-keeper (rare). सुद्युम्न- स्त्वन्तपालेभ्यः श्रुत्वा लिखितमागतम् Mb.12.23.29.

-भव, -भाज् a. being at the end, last.

-लीन a. hidden, con- cealed.

-लोपः dropping of the final of a word. (न्ते˚)

-वासिन् a. dwelling near the frontiers, dwelling close by. -m. [अन्ते गुरुसमीपे वस्तुं शीलं यस्य]

1 a pupil (who always dwells near his master to receive instruction); P.IV.3.14;VI.2.36.; Ms.4.33.

-2 a chāṇḍāla (who dwells at the extremity of a village).

-वेला = ˚कालः q. v.

-व्यापत्तिः f. change of the final syllable, as in मेघ from मिह् Nir.

-शय्या 1 a bed on the ground.

-2 the last bed, death-bed; hence death itself.

-3 a place for burial or burning.

-4 a bier or funeral pile.

-संश्लेषः union (सन्धि), joint; सुखदुःखान्तसंश्लेषम् (काल- चक्रम्) Mb.14.45.3.

-सत्क्रिया last rites, funeral ceremonies, obsequies.

-सढ् m. pupil; तमुपासते गुरुमिवा- न्तसदः Ki.6.34.

-स्वरितः the svarita accent on the last syllable of a word.

अवमेह Dirt; कामं प्रयाहि जहि विश्ववसो$वमेहम् Bhāg. 9.1.15.

अवसद् 1. P.

1 To sink down, faint, fail, give away; आस्तिकः सततं शृण्वन् न कृच्छ्रेवसीदति Mb.1.1.62. करिणी पङ्कमिवावसीदति Ki.2.6 sinks or fails; पौरुषम् 7; अवसीदन्ति मे प्राणाः Mb.; न हीङ्गितज्ञो$वसरे$वसीदति Ki.4.2 fails not (does not shut his lips); न कृच्छ्रेष्ववसीदति Mb; Ms.4.187, Bk.6.24.

-2 To suffer, be neglected or interfered with नावसीदति वा गुरु प्रयोजनम् K.181.

-3 To become dis- heartened or exhausted; Dk.127.

-4 To perish, come to an end, be ruined; सर्वमस्मत्कुटुम्बकमवसीदेत् Dk.6; नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति Bh.2.86. -Caus.

1 To cause to sink; to dispirit, render down- hearted, to ruin; कुटुम्बकं चावसादितम् Dk.41, ruined; आत्मानमात्मना$नवसाद्यैवोद्धरन्ति सन्तः 54 without ruining or killing; Bg.6.5; राज्यस्य मूलं हस्त्यश्वमवसादयेत् Mu.3 ruin.

-2 To allay, remove; औत्सुक्यमात्रमवसादयति प्रतिष्ठा Ś.5.6 (v. l. अवसादयति); अयमहमवसादयामि वः सपत्नान् Dk.127 destroy, kill; अवसादितवाचाम् Śi.1.3 rendered speechless.

अवस्थित p. p.

1 Remained, stayed; कथमियतं कालमव- स्थिता मया विना भवती V.4; remaining, standing firm or fixed; staying, abiding, lasting &c.; R.6.19; एवमवस्थिते K.158 under these circumstances.

-2 Firm of purpose, steady; रूपयौवनसम्पन्ना यस्मात्त्वमनवस्थिता Rām. 7.3.37. see अनवस्थित.

-3 Engaged in prosecuting; following; abiding by; Ms.8.42, ज्ञानावस्थितचेतसः Bg. 4.23.

-4 Resting with, dependent on; मयि सृष्टिर्हि लोकानां रक्षा युष्मास्ववस्थिता Ku.2.28; K.344.

-5 Settled, a matter of course; पितुरस्याः समीपनयनमवस्थितमेव Ś.5.

-6 Resolved; युद्धाय Pt.1.

-7 Ready, alert; ते कपिं तं समासाद्य तोरणस्थमवस्थितम् Rām.5.43.27.

-8 motionless (निश्चेष्ट); अवस्थितमसंभ्रान्तम् (माम्) Rām.5.58.39.

-9 Well-arranged; कपित्वमनवस्थितम् Rām.5.55.15.

रक्षा [रक्ष्-भावे अ टाप्]

1 Protection, preservation; guarding; मयि सृष्टिर्हि लोकानां रक्षा युष्मास्ववस्थिता Ku.2.28; Ś.2.15; R.2.4,8; Me.45.

-2 Care, security.

-3 A guard, watch.

-4 An amulet or mystical object used as a charm, any preservative; as in रक्षाकरण्ड q. v. below.

-4 A tutelary deity.

-5 Ashes.

-6 A piece of silk or thread fastened round the wrist on particular occasions, especially on the full-moon day of Śrāvaṇa, as an amulet or preservative; (रक्षी also in this sense).

-7 Lac.

-Comp. -अधिकृतः 1 one who is entrusted with protection or superintendence, a superintendent or governor; Ms.7.123;9.272.

-2 a magistrate.

-3 the chief police-officer.

-अपेक्षकः 1 a porter; doorkeeper.

-2 a guard of the women's apartments.

-3 a catamite.

-4 an actor.

-करण्डः, -करण्डकम् a preservative cas- ket, an amulet, a magical or charmed casket; अहो रक्षाकरण्डकमस्य मणिबन्धे न दृश्यते Ś.7.

-गृहम् a lying-in chamber; रक्षागृहगता दीपाः प्रत्यादिष्टा इवाभवन् R.1.68.

-पट्टोलिका a cluster of amulets.

-पत्रः a species of birch tree.

-परिघः a protective bar.

-पालः, -पुरुषः a watch- man, guard, police.

-प्रतिसरः an amulet; दत्तरक्षाप्रति- सरामन्वालम्भनशोभनाम् Mb.3.39.4.

-प्रदीपः a lamp kept burning as a sort of protection against evil spirits.

-भूषणम्, -मणिः, -रत्नम् an ornament of jewel worn as an amulet or preservative against evil spirits.

-मङ्गलम् a ceremony performed for protection (against evil spirits &c.).

-महौषधिः a sovereign preservative remedy.

-सूत्रम् a carrying-girth.

शीर्षन् n. The head. (This word has no forms for the first five inflections, and is optionally substituted for शिरस् or शीर्ष after acc. dual); नाभ्यां कोष्ठेष्ववस्थाप्य हृदुरःकण्ठशीर्षणि Bhāg.4.23.14; Śiva B.14.49.

सुख a. [सुख-अच्]

1 Happy, delighted, joyful, pleased.

-2 Agreeable, sweet, charming, pleasant; विविक्तवर्णाभरणा सुखश्रुतिः Ki.14.3; दिशः प्रसेदुर्मरुतो ववुः सुखाः R.3.14; so सुखश्रवा निस्वनाः 3.19.

-3 Virtuous, pious.

-4 Taking delight in, favourable to; Ś.7.18.

-5 Easy practicable; श्रेयांसि लब्धुमसुखानि विनान्तरायैः Ki.5.49.

-6 Fit, suitable.

-खा 1 The capital of Varuṇa.

-2 (In phil.) The effort to win future beatitude.

-3 Piety, virtue.

-खम् 1 Happiness, joy, delight, pleasure, comfort; यदेवोपनतं दुःखात् सुखं तद्रसवत्तरम् V. 3.21.

-2 Prosperity; अद्वैतं सुखदुःखयोरनुगुणं सर्वास्ववस्थासु यत् U.1.39.

-3 Well-being, welfare, health; देवीं सुखं प्रष्टुं गता M.4.

-4 Ease, comfort, alleviation (of sorrow &c.); oft in comp; as in सुखशयित, सुखोपविष्ट, सुखाश्रय &c.

-5 Facility, easiness, ease.

-6 Heaven, Paradise.

-7 Water.

-खम् ind.

1 Happily, joyfully; भ्रातृभिः सहितो रामः प्रमुमोद सुखं सुखी Rām.7.41.1.

-2 Well; सुखमास्तां भवान् 'many you fare well'.

-3 At ease, comfortably; असंजातकिणस्कन्धः सुखं स्वपिति गौर्गडिः K. P. 1.

-4 Easily, with ease; अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः Bh.2.3; सुखमुपदिश्यते परस्य K.

-4 Rather, willingly.

-5 Quietly, placidly; सुखं रात्रीः शयिता वीतमन्युः Kaṭh.1.11.

-Comp. -अन्त a.

1 ending in happiness.

-2 friendly.

-3 destroying happiness.

-अधिष्ठानम् a happy state.

-अभियोज्य a. easily assailable.

-अभ्युदयिक a. causing joy or pleasure; सुखाभ्युदयिकं चैव नैःश्रेयसिकमेव च Ms.12.88.

-अर्थः anything that gives pleasure; Ms.6.26.

-आगतम् welcome.

-आजातः N. of Śiva.

-आत्मक a. consisting of pleasure.

-आत्मन् the Supreme Spirit, Brahma; पृथगाचरतस्तात पृथगात्मसुखात्मनोः Mb.13. 12.8.

-आधारः paradise.

-आप a. easily won or attained.

-आप्लव a. suitable for bathing.

-आयतः, -आयनः a good or well-trained horse.

-आराध्य a. easy to be conciliated or propitiated.

-आरोह a. of easy ascent.

-आलोक a. good-looking, lovely, charming

- आवह a. conducing to happiness, pleasant, comfortable.

-आशः 1 eating at ease.

-2 pleasant food.

-3 N. of Varuṇa.

-आशकः a cucumber.

-आसक्तः an epithet of Śiva.

-आसनम् a comfortable seat.

-आसीन a. comfortably seated; also सुखनिविष्ट.

-आस्वाद a.

1 having a sweet taste, sweet-flavoured.

-2 agreeable, delightful.

(-दः) 1 a pleasant flavour.

-2 enjoyment (of pleasure).

-उचित a. accustomed to comfort or happi- ness.

-उत्सवः 1 merry-making, pleasure, festival, jubi- lee.

-2 a husband.

-उदकम्, -उष्णम् warm water.

-उदयः 1 dawn or realization of happiness.

-2 an in- toxicating drink.

-उदर्क a. resulting in happiness.

-उद्भवा yellow myrobalan; L. D. B.

-उद्य a. to be spoken easily or agreeably.

-उपविष्ट a. comfortably seated, sitting at ease.

-एषिन् a. desiring happiness, wishing well to.

-ऊर्जिकः natron.

-कर, -कार, -दायक a. giving pleasure, pleasant.

-चारः a good horse.

-जात a. happy; सुखजातः सुरापीतः...... Bk.5.38.

-तन्त्र a. enjoying pleasure; अर्थधर्मौ च संगृह्य सुखतन्त्रो न चालसः Rām.2.1.27.

-द a. giving pleasure. (

-दः) N. of Viṣṇu.

(-दा) 1 a courtezan of Indra's heaven.

-2 the river Ganges.

-3 the Śamī tree. (

-दम्) the seat of Viṣṇu.

-दोह्या a cow easily milked.

-प्रविचार a. easily accessible.

-प्रश्नः inquiry as to welfare.

-बद्ध a. lovely.

-बोधः 1 sensation of pleasure.

-2 easy know- ledge.

-भागिन्, -भाज् a. happy.

-भेद्य a. easy to be broken (fig. also), fragile, brittle.

-मानिन् seeking joy in.

-मोदा the gum olibanum tree.

-रात्रिः 1 the night of new moon (when lamps are lighted in honour of Lakṣmī).

-2 a night when the husband may legally cohabit with his wife; see Ms.3.47.

-रात्रिः, -रात्रिका Lakṣmī.

-रूप a. having an agreeable appearance.

-वर्चकः, -वर्चस् m. natron, alkali.

-वह a. easily borne or carried.

-वासः a water-melon.

-वेदनम् conscious- ness of pleasure.

-श्रव, -श्रुति a. sweet to the ear, melodious; विविक्तवर्णाभरणा सुखश्रुतिः प्रसादयन्ती हृदयान्यपि द्विषाम् Ki.14.3.

-संगिन a. attached to pleasure; बद्धमिव स्वैरगतिर्जनमिह सुखसंगिनमवैमि Ś.5.11.

-संदु(दो)ह्या f. a cow easily milked; L. D. B.

-संयोगः gain of eternal bliss; धर्मार्थप्रभवं चैव सुखसंयोगमक्षयम् Ms.6.64.

-साध्य a. easy to be accomplished or cured &c.

-सुखेन ind. most willingly.

-सेव्य a. easy of access.

-स्वर्श a.

1 agreeable to the touch.

-2 gratifying, pleasant; सेव्य- मानौ सुखस्पर्शैः शालनिर्यासगन्धिभिः R.1.38.

-हस्त a. having a soft or gentle hand.

in comp. for - cāt