स्तनयोषिक

पवन a. Clean, pure; महतां पदपद्मजं परागं पवनानां पवनं ह्युपादिशन्ति Rām. Ch.2.3.

-नः [पू-ल्यु]

1 Air, wind; सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते Subhāṣ; Bg.1.31; पवनपदवी, पवनसुतः &c.; The vital air, breath.

-2 N. of Viṣṇu.

-3 A householder's sacred fire.

-4 A purifier (wind); परितो दुरितानि यः पुनीते शिव तस्मै पवनात्मने नमस्ते Ki.18.37.

-5 N. of the number five (from the 5 vital airs).

-नम् 1 Purification.

-2 Winnowing.

-3 A sieve, strainer.

-4 Water.

-5 A potter's kiln (m. also).

-नी A broom.

-Comp. -अशनः, -भुज् m. a serpent.

-आत्मजः 1 an epithet of Hanumat.

-2 of Bhīma.

-3 fire.

-आशः a serpent, snake. ˚नाशः

1 an epithet of Garuḍa.

-2 a peacock.

-चक्रम् Whirl-wind.

-जः, -तनयः, -भूः, -सुतः 1 epithets of Hanumat; संक्षोभं पवनभुवा जवेन नीताः Śi.4.59.

-2 of Bhīma.

-पदवी The sky, air; त्वामारूढं पवनपदवीम् (प्रेक्षिष्यन्ते पथिकवनिताः) Me.8.

-वाहनः fire.

-विजयः a kind of book dealing with omens relating to breath exhaled and inhaled.

-व्याधिः 1 an epithet of Uddhava, a friend and counsellor of Kṛiṣṇa.

-2 rheumatism.

पारमहंस्य a. Relating to a 'Paramahaṁsa' or a religious man who has subdued all his senses.

-स्यम् Most sublime asceticism or meditation; साङ्ख्यायनः पारम- हंस्यमुख्यः Bhāg.3.8.8; न वै तथा चेतनया बहिष्कृते हुताशने पारमहंस्य पर्यगुः Bhāg.4.21.41.

-Comp. -परि ind. rela- ting to such asceticism.

पृथा N. of Kuntī, one of the two wives of Pāṇḍu.

-Comp. -जः, -तनयः, -सुतः, -सूनुः an epithet of the first three Pāṇḍava princes, but generally applied only to Arjuna; अश्वत्थामा हत इति पृथासूनुना स्पष्टमुक्त्वा Ve.3.9; अभितस्तं पृधासूनुः स्नेहेन परितस्तरे Ki.11.8.

-पतिः an epi- thet of Pāṇḍu.

प्रणयिन् 1 Loving, affectionate, kind, attached; यदिन्दावानन्दं प्रणयिनि जने वा न भजते Māl.3.9;6.3.

-2 Beloved; dearly loved.

-3 Desirous of, longing for, fondly solicitous of; अङ्काश्रयप्रणयिनस्तनयान् वहन्तः Ś.7.17; Me.3; R.9.55;11.3.

-4 Familiar, intimate. -m.

1 A friend, companion, favourite; कृतो$क्षसूत्रप्रणयी तया करः Ku.5.11.

-2 A husband, lover.

-3 A supplicant, humble petitioner, suitor; स्वार्थात् सतां गुरुतरा प्रणयिक्रियैव V.4.15;1.2.

-4 A worshipper, devotee; प्रतिग्रहीतुं प्रणयिप्रियत्वात् त्रिलोचनस्तामुपचक्रमे च Ku.3.66.

-नी A mis- tress, beloved, wife.

-2 A female friend.

प्रति ind.

1 As a prefix to verbs it means (a) towards, in the direction of; (b) back, in return, again; तष्ठेदानीं न मे जीवन् प्रतियास्यसि दुर्मते Rām.7.18.13; (c) in opposition to, against, counter; (d) upon, down upon; (see the several roots with this preposition).

-2 As a prefix to nouns not directly derived from verbs it means (a) likeness, resemblance, equality; (b) opposite, of the opposite side; प्रतिबल Ve.3.5. 'the opposing force'; so प्रतिद्विपाः Mu.2.13; (c) rivalry; as in प्रतिचन्द्रः 'a rival moon'; प्रतिपुरुषः &c.

-3 As a separable preposition (with acc.) it means (a) towards, in the direction of, to; तौ दम्पती स्वां प्रति राजधानीं प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठः R.2.7;1. 75; प्रत्यनिलं विचेरु Ku.3.31; वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् Sk.; (b) against, counter, in opposition to, opposite; तदा यायाद् रिपुं प्रति Ms.7.171; प्रदुदुवुस्तं प्रति राक्षसेन्द्रम् Rām.; ययावजः प्रत्यरिसैन्यमेव R.7.55; (c) in comparison with, on a par with, in proportion to, a match for; त्वं सहस्राणि प्रति Ṛv.2.1.8; (d) near, in the vicinity of, by, at, in, on; समासेदुस्ततो गङ्गां शृङ्गवेरपुरं प्रति Rām.; गङ्गां प्रति; (e) at the time, about, during; आदित्यस्योदयं प्रति Mb; फाल्गुनं वाथ चैत्रं वा मासौ प्रति Ms.7.182; (f) on the side of, in favour of, to the lot of; यदत्र मां प्रति स्यात् Sk.; हरं प्रति हलाहलं (अभवत्) Vop.; (g) in each, in or at every, severally (used in a distributive sense); वर्षं प्रति, प्रतिवर्षम्; यज्ञं प्रति Y.1.11; वृक्षं वृक्षं प्रति सिञ्चति Sk.; (h) with regard or reference to, in relation to, regarding, concerning, about, as to; न हि मे संशीतिरस्या दिव्यतां प्रति K.132; चन्द्रोपरागं प्रति तु केनापि विप्रलब्धासि Mu.1; धर्मं प्रति Ś.5.18; मन्दौत्सुक्यो$स्मि नगरगमनं प्रति Ś.1; Ku.6.27; 7.83; त्वयैकमीशं प्रति साधु भाषितम् 5.81; Y.1.218; R.6. 12;1.29;12.51; (i) according to, in conformity with; मां प्रति in my opinion; (j) before, in the presence of; (k) for, on account of.

-4 As a separable preposi- tion (with abl.) it means either (a) a representative of, in place of, instead of; प्रद्युम्नः कृष्णात् प्रति Sk.; संग्रामे यो नारायणतः प्रति Bk.8.89; or (b) in exchange or return for; तिलेभ्यः प्रति यच्छति माषान् Sk.; भक्तेः प्रत्यमृतं शंभोः Vop.

-5 As the first member of Avyayībhāva compound it usually means (a) in or at every; as प्रतिसंवत्सरम् 'every year', प्रतिक्षणम्, प्रत्यहम् &c.; (b) towards, in the direction of; प्रत्यग्नि शलभा डयन्ते.

-6 प्रति is sometimes used as the last member of Avyayī. comp. in the sense of 'a little'; सूपप्रति, शाकप्रति. [ Note:-- In the com- pounds given below all words the second members of which are words not immediately connected with verbs, are included; other words will be found in their proper places.]

-Comp. -अंशम् ind. on the shoulders.

-अक्षरम् ind. in every syllable or letter; प्रत्यक्षरश्लेषमयप्रबन्ध Vās.

-अग्नि ind. towards the fire.

-अग्र = प्रत्यग्र q. v.

-अङ्गम् 1 a secondary or minor limb (of the body), as the nose.

-2 a division, chapter, section.

-3 every limb.

-4 a weapon. (

-ङ्गम्) ind.

1 on or at every limb of the body; as in प्रत्यङ्ग- मालिङ्गितः Gīt.1.

-2 for every subdivision.

-3 in each case (in grammar).

-अधिदेवता a tutelary deity who stays in front or near one; Hch.

-अधिष्ठानम्, -आधानम् the principal place of residence; Bṛi. Up.2.2.1.

-2 repository.

-अनन्तर a.

1 being in immediate neigh- bourhood; दानमानादिसत्कारैः कुरुष्व प्रत्यनन्तरम् Rām.4.15.27. (com. प्रत्यनन्तरं स्वाधीनम्).

-2 standing nearest (as an heir).

-3 immediately following, closely connected with; जीवेत् क्षत्रियधर्मेण स ह्यस्य (ब्राह्मणस्य) प्रत्यनन्तरः; Ms.1. 82;8.185. (

-रम्) ind.

1 immediately after.

-2 next in succession.

-रीभू to betake oneself close to; P. R.

-अनिलम् ind. towards or against the wind.

-अनीक a

1 hostile, opposed, inimical.

-2 resisting, opposing.

-3 opposite.

-4 equal, vying with. (

-कः) an enemy.

(-कम्) 1 hostility, enmity, hostile attitude or position; न शक्ताः प्रत्यनीकेषु स्थातुं मम सुरासुराः Rām.

-2 a hostile army; यस्य शूरा महेष्वासाः प्रत्यनीकगता रणे Mb.; ये$वस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः Bg.11.32. (प्र˚ may have here sense 1 also).

-3 (in Rhet.) a figure of speech in which one tries to injure a person or thing connected with an enemy who himself cannot be injured; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुं तिरस्क्रिया । या तदीयस्य तत्स्तुत्यै प्रत्यनीकं तदुच्यते K. P.1.

-अनुप्रासः a kind of alliteration.

-अनुमानम् an opposite conclusion.

-अन्त a. contiguous, lying close to, adjacent, bordering.

(-न्तः) 1 a border, frontier; स गुप्तमूलप्रत्यन्तः R.4.26.

-2 a bordering country; especi- ally, a country occupied by barbarian or Mlechchhas. ˚देशः a bordering country. ˚पर्वतः an adjacent hill; पादाः प्रत्यन्तपर्वताः Ak.

-अन्धकार a. spreading shadow; Buddh.

-अपकारः retaliation, injury in return; शाम्येत् प्रत्यप- कारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4.

-अब्दम् ind. every year

-अमित्र a. hostile. (

-त्रः) an enemy. (

-त्रम्) ind. towards as enemy.

-अरिः 1 a well-matched opponent.

-2 the 9th, 14th or 23rd asterism from the जन्मनक्षत्र.

-3 a particular asterism; दारुणेषु च सर्वेषु प्रत्यरिं च विवर्जयेत् Mb.13.14.28 (com. प्रत्यरिं स्वनक्षत्राद् दिननक्षत्रं यावद् गणयित्वा नवभिर्भागे हृते पञ्चमी तारा प्रत्यरिः ।).

-अर्कः a mock sun; parhelion.

-अर्गलम् the rope by which a churning stick is moved.

-अवयवम् ind.

1 in every limb.

-2 in every particular, in detail.

- अवर a.

1 lower, less honoured; पुरावरान् प्रत्यवरान् गरीयसः Mb.13.94.12.

-2 very low or degrading, very insignificant; Ms.1.19.

-अश्मन् m. red chalk.

-अष्ठीला a kind of nervous disease.

-अहम् ind. every day, daily; day by day; गिरिशमुपचचार प्रत्यहं सा सुकेशी Ku.1.6.

-आकारः a scabbard, sheath.

-आघातः 1 a counter-stroke.

-2 reaction.

-आचारः suitable conduct or behaviour.

-आत्मम् ind. singly, severally.

-आत्मक a. belonging to oneself.

-आत्म्यम् similarity with oneself.

-आत्मेन ind. after one's own image; स किंनरान् कुंपुरुषान् प्रत्यात्म्येना- सृजत् प्रभुः Bhāg.3.2.45.

-आदित्यः a mock sun.

-आरम्भः 1 recommencement, second beginning.

-2 pro- hibition.

-आर्द्र a. fresh.

-आशा 1 hope, expectation; न यत्र प्रत्याशामनुपतति नो वा रहयति Māl.9.8.

-2 trust, con- fidence.

-आसङ्गः Connection, contact; अथ प्रत्यासङ्गः कमपि महिमानं वितरति Mv.1.12.

-आस्वर 1 returning.

-2 reflecting; Ch.Up.1.3.2.

-आह्वयः echo, resonance; छाया प्रत्याह्वयाभासा ह्यसन्तो$प्यर्थकारिणः Bhāg.11.28.5.

-उत्तरम् a reply, rejoinder.

-उलूकः 1 a crow; मृत्युदूतः कपोतो$यमुलूकः कम्पयन्मनः । प्रत्युलूकश्च कुह्वानैरनिद्रौ शून्यमिच्छतः ॥ Bhāg.1.14.14.

-2 a bird resembling an owl.

-ऋचम् ind. in each Rik.

-एक a. each, each one, every single one. (

-कम्) ind.

1 one at a time, severally; singly, in every one, to every one; oft. with the force of an adjective; विवेश दण्डकारण्यं प्रत्येकं च सतां मनः R.12.9. 'entered the mind of every good man'; 12.3;7.34; Ku.2.31.

-एनस् m.

1 an officer of justice (who punishes criminals); Bṛi. Up.4.3.7.

-2 a heir responsible for the debts of the deceased; surety.

-कञ्चुकः 1 an adversary.

-2 a critic.

-कण्ठम् ind.

1 severally, one by one.

-2 near the throat.

-कलम् ind. constantly, perpetually.

-कश a. not obeying the whip.

-कष्ट a. comparatively bad.

-कामिनी a female rival; Śi.

-कायः 1 an effigy, image, picture, likeness.

-2 an adversary; स वृषध्वजसायकावभिन्नं जयहेतुः प्रतिकाय- मेषणीयम् Ki.13.28.

-3 a target, butt, mark.

-कितवः an opponent in a game.

-कुञ्जरः a hostile elephant.

-कूपः a moat, ditch.

-कूल a.

1 unfavourable, adverse, contrary, hostile, opposite, प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्व- मेति बहुसाधनता Śi.9.6; Ku.3.24.

-2 harsh, discordant. unpleasant, disagreeable; अप्यन्नपुष्टा प्रतिकूलशब्दा Ku.1. 45.

-3 inauspicious.

-4 contradictory.

-5 reverse, inverted.

-6 perverse, cross, peevish, stubborn. ˚आचार- णम्, ˚आचरितम् any offensive or hostile action or conduct; प्रतिकूलाचरितं क्षमख मे R.8.81. ˚उक्तम्, -क्तिः f. a contra- diction. ˚कारिन्, -कृत, -चारिन्, -वत्ति a. opposing. ˚दर्शन a. having an inauspicious or ungracious appearance. ˚प्रवर्तिन्, -वर्तिन् a. acting adversely, taking an adverse course. ˚भाषिन् a. opposing, contradicting. ˚वचनम् dis- agreeable or unpleasant speech. ˚वादः contradiction. (प्रतिकूलता, -त्वम् adverseness, opposition, hostility. प्रति- कूलयति 'to oppose'.).

-कूल ind.

1 adversely, contrarily.

-2 inversely, in inverted order.

-कूलय Den. P. to resist, oppose.

-कूलिक a. hostile, inimical.

-क्षणम् ind. at every moment or instant, constantly; प्रतिक्षणं संभ्रमलोलदृष्टि- र्लीलारविन्देन निवारयन्ती Ku.3.56.

-क्षपम् ind. everynight.

-गजः a hostile elephant

-गात्रम् ind. in very limb.

-गिरिः 1 an opposite mountain.

-2 an inferior mountain.

-गृहम्, -गेहम् ind. in every house.

-ग्रामम् ind. in every village.

-चक्रम् a hostile army.

-चन्द्रः a mock moon; paraselene.

-चरणम् ind.

1 in every (Vedic) school or branch.

-2 at every foot-step.

-छाया, -यिका 1 a reflected image, reflection, shadow; रूपं प्रतिच्छायिक- योपनीतम् N.6.45.

-2 an image, picture.

-जङ्घा the forepart of the leg.

-जिह्वा, -जिह्विका the soft palate,

-तन्त्रम् ind. according to each Tantra or opinion.

-तन्त्र- सिद्धान्तः a conclusion adopted by one of the disputants only; (वादिप्रतिवाद्येकतरमात्राभ्युपगतः).

-त्र्यहम् ind. for three days at a time.

-दण्ड a. Ved. disobedient.

-दिनम् ind. every day; राशीभूतः प्रतिदिनमिव त्र्यम्बकस्याट्टहासः Me.6.

-दिशम् ind. in every direction, all round, every- where.

-दूतः a messenger sent in return.

-देवता a corresponding deity; गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा देवाश्च सर्वे प्रतिदेवतासु Muṇḍa.3.2.7.

-देशम् ind. in every country.

-देहम् ind. in every body.

-दैवतम् ind. for every deity.

-द्वन्द्वः 1 an antagonist, opponent, adversary, rival.

-2 an enemy. (

-द्वम्) opposition, hostility.

-द्वन्द्विन् a.

1 hostile, inimical.

-2 adverse (प्रतिकूल); कृतान्तदुर्वृत्त इवापरेषां पुरः प्रतिद्वन्द्विनि पाण्डवास्त्रे Ki.16.29.

-3 rivalling, vying with; किसलयोद्भेदप्रतिद्वन्दिभिः (करतलैः) Ś.4.5. (-m.) an opponent, adversary, rival; तुल्यप्रति- द्वन्द्वि बभूव युद्धम् R.7.37.;15.25.

-द्वारम् ind. at every gate.

-धुरः a horse harnessed by the side of another.

-नप्तृ m. great-grandson, a son's grandson.

-नव a.

1 new, young, fresh.

-2 newly blown budded; सान्ध्यं तेजः प्रतिनवजपापुष्परक्तं दधानः Me.38.

-नाडी a branch-vein.

-नायकः the adversary of the hero of any poetic com- position; धीरोद्धतः पापकारी व्यसनी प्रतिनायकः S. D., as रावण in the Rāmāyaṇa, शिशुपाल in Māgha-Kāvya &c.

-नारी, -पत्नी, -युवतिः a female rival; Śi.7.45.

-निनादः = प्रतिध्वनिः q. v.

-न्यायम् ind. in inverted order; पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति स्वप्नायैव Bṛi. Up.4.3.15.

-पक्ष a. like, similar.

(-क्षः) 1 the opposite side, party or faction, hostility; विमृश्य पक्षप्रतिपक्षाभ्यामवधारणं नियमः Gaut. S,

-2 an adversary, enemy, foe, rival; प्रति- पक्षकामिनी, -लक्ष्मी 'a rival wife'; Bv.2.64; दासीकृतायाः प्रति- पक्षलक्ष्याः Vikr.1.73; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुम् K. P.1; Vikr.1.7; often used in comp. in the sense of 'equal' or 'similar'.

-3 remedy, expiation; यादवस्य पापस्य प्रतिपक्षमुपदिशामि Nāg.5.

-4 a defendant or respondent (in law). ˚ता

1 hostility, opposition.

-2 obstacle.

-पक्षित a.

1 containing a contradiction.

-2 nullified by a contradictory premise; (as a hetu in न्याय); cf. सत्प्रतिपक्ष.

-पक्षिन् m. an opponent, adversary.

-पण्यम् merchandise in exchange; Buddh.

-प्रथम् ind. along the road, towards the way; प्रतिपथगतिरासीद् वेगदीर्घीकृताङ्गः Ku.3.76.

-पदम् ind.

1 at evry stop.

-2 at every place, everywhere.

-3 expressly.

-4 in every word; प्रतिपदाख्याने तु गौरवं परिहरद्भिर्वृत्तिकारैः सर्वसामान्यः शब्दः प्रति- गृहीतः प्रकृतिवदिति ŚB. on MS.8.1.2.

-पल्लवः an opposite or outstretched branch; R.

-पाणः 1 a stake.

-2 a counter-pledge.

-3 a counter-stake; Mb.3.

-पादम् ind. in each quarter.

-पात्रम् ind. with regard to each part, of each character; प्रतिपात्रमाधीयतां यत्नः Ś.1 'let care be taken of each character'.

-पादपम् ind. in every tree.

-पाप a. returning sin for sin, requiting evil for evil.

-पु(पू)रुषः 1 a like or similar man.

-2 a substitute, deputy.

-3 a companion.

-4 the effigy of a man pushed by thieves into the interior of a house before entering it themselves (to ascertain if any body is awake).

-5 an effigy in general. (

-षम्) ind. man by man, for each man.

-पुस्तकम् a copy of an original manuscript.

-पूर्वाह्णम् ind. every forenoon.

-प्रति a. counter-balancing, equal to.

-प्रभातम् ind. every morning.

-प्रसवः 1 (As opposed to अनुप्रसव) tracing causes back to the origin as -- a pot, a lump of mud, mud, clay, Pātañjala Yogadarśana.

-2 Negation of (or exception to) a negation. The force of a प्रतिप्रसव is positive, limiting as it does the scope of a प्रतिषेध or negation. Hence it is just the opposite of परिसंख्या whose force is negative or exclusive since it limits the scope of a positive statement. प्रतिप्रसवो$यं न परिसंख्या ŚB. on MS.1.7.45.

-प्रकारः an outer wall or rampart.

-प्रियम् a kindness or service in return; प्रतिप्रियं चेद् भवतो न कुर्यां वृथा हि मे स्यात् स्वपदोपलब्धिः R.5.56.

-बन्धुः an equal in rank or station; Mb.5.121.13.

-बलः a.

1 able, powerful.

-2 equal in strength, equally matched or powerful.

(-लम्) 1 a hostile army; अस्त्रज्वालावलीढप्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve.3.7.

-2 strength.

-बाहु 1 the forepart of the arm.

-2 an opposite side (in a square or polygon).

-बि (वि) म्बः, -म्बम् 1 a reflection, reflected image; ज्योतिषां प्रतिबिम्बानि प्राप्नु- वन्त्युपहारताम् Ku.6.42; Śi.9.18.

-2 an image, a picture.

-बीजम् a rotten seed.

-भट a. vying with, rivalling; घटप्रतिभटस्तनि N.13.5.

(-टः) 1 a rival, an opponent; निवासः कन्दर्पप्रतिभटजटाजूटभवने G. L.21.

-2 a warrior on the opposite side; समालोक्याजौ त्वां विदधति विकल्पान् प्रतिभटाः K. P.1.

-भय a.

1 fearful, formidable, terrible, frightful.

-2 dangerous; स्वगृहोद्यानगते$पि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् । किमु दृष्टबह्वपायप्रतिभयकान्तारमध्यस्थे ॥ Pt.2.171; Nāg.5.1.; Bhāg.1.6.14. (

-यम्) a danger; सुनन्द, श्रुतं मया संनिहितगरुडप्रतिभयमुद्देशं जामाता जीमूतवाहनो गतः Nāg.5.

-भैरव a. dreadful.

-मञ्चः a kind of measure (in music.)

-मञ्चाः Platforms opposite to each other; दशभागिकौ द्वौ प्रतिमञ्चौ Kau. A.2.3.21.

-मण्डलम् 1 a secondary disc (of the sun &c.).

-2 an eccentric orbit.

-मन्दिरम् ind. in every house.

-मल्लः an antagonist, a rival; उपेयिवांसं प्रतिमल्लतां रयस्मये जितस्य प्रसभं गरुत्मतः N.1.63; पातालप्रतिमल्लगल्ल &c. Māl.5.22.

-मानना worship (पूजा); स्पर्शमशुचिवपुरर्हति न प्रतिमाननां तु नितरां नृपोचिताम् Śi.15.35.

-माया a counter-spell or charm; प्रतिमाया कृतं च तत् Mb.1.34.22.

-मार्गः the way back; Mb.4.

-मार्गम् ind. back, back- wards.

-माला capping verses (Mar. भंडी).

-मासम् ind. every month, monthly.

-मित्रम् an enemy, adversary.

-मुख a. standing before the face, facing; प्रतिमुखागत Ms.8.291.

-2 near, present. (

-खम्) a secondary plot or incident in a drama which tends either to hasten or retard the catastrophe; see S. D.334 and 351-364. (

-खम्) ind.

1 towards.

-2 in front, before.

-मुखरी a particular mode of drumming.

-मुद्रा 1 a counter- seal.

-2 the impression of a seal.

-मुहूर्तम् ind. every moment.

-मूर्तिः f. an image, a likeness.

-मूषिका f. a musk-rat (Mar. चिचुंदरी).

-यूथपः the leader of a hostile herd of elephants.

-रथः an adversary in war (lit. in fighting in a war-chariot); दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं निवेश्य Ś.4.2.

-रथ्यम् in every road; अस्मिन् नगरे प्रतिरथ्यं भुजङ्गबद्धसंचारे Udb.

-रवः, -ध्वनिः 1 an echo; प्रतिरवविततो वनानि चक्रे Ki.1.4.

-2 quarrel; controversy.

-3 (Ved.) life (प्राण).

-रसितम् an echo; केनास्मत् सिंह- नादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताड्यते$यम् Ve.1.22.

-राजः a hostile king.

-रात्रम् ind. every night.

-रूप a.

1 corresponding, similar, having a counter-part in; अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव Kaṭh.2.2.9.

-2 beautiful.

-3 suitable, proper; इदं न प्रतिरूपं ते स्त्रीष्वदाक्षिण्यमीदृशम् Bu. Ch.4.66; आत्मनः प्रतिरूपं सा बभाषे चारुहासिनी Rām.4. 19.17.

-4 facing (अभिमुख); प्रतिरूपं जनं कुर्यान्न चेत् तद् वर्तते यथा Mb.12.97.16 (com. प्रतिरूपं युद्धाभिमुखम्).

(-पम्) 1 a picture, an image, a likeness.

-2 a mirror-like reflecting object; अदर्शनं स्वशिरसः प्रतिरूपे च सत्यपि Bhāg. 1.42.28.

-4 an object of comparison (उपमान); भवान्मे खलु भक्तानां सर्वेषां प्रतिरूपधृक् Bhāg.7.1.21.

-रूपक a. resembling, similar (at the end of comp.); जहीमान् राक्षसान् पापानात्मनः प्रतिरूपकान् Mb.3.29.11; चेष्टाप्रतिरूपिका मनोवृत्तिः Ś.1.

(-कम्) 1 a picture, an image; अग्निदैर्गर- दैश्चैव प्रतिरूपककारकैः Mb.12.59.49.

-2 a forged edict; जर्जरं चास्य विषयं कुर्वन्ति प्रतिरूपकैः Mb.12.56.52.

-3 a reflec- tion.

-लक्षणम् a mark, sign, token.

-लिपिः f. a tran- script, a written copy.

-लेखः a writ of reply; प्रावृत्तिकश्च प्रतिलेख एव Kau. A.2.1.28.

-लोम a.

1 'against the hair or grain', contray to the natural order, inverted, reverse (opp. अनुलोम); नववर्षसहस्राक्षः प्रतिलोमो$भवद् गुरुः Bhāg.12.14.15.

-2 contrary to caste (said of the issue of a woman who is of a higher caste than her husband).

-3 hostile.

-4 low, vile, base.

-5 left (वाम).

-6 obstinate, perverse; अपरिचितस्यापि ते$प्रतिलोमः संवृत्तः Ś.7.

-7 disagreeable, unpleasant. (

-मम्) any injurious or unpleasant act. (

-मम्) ind. 'against the hair or grain', inversely, invertedly. ˚ज a. born in the inverse order of the castes; i. e. born of a mother who is of a higher caste than the father; cf. Ms.1.16,25.

-लोमक a. reverse, inverted; राजन्यविप्रयोः कस्माद् विवाहः प्रतिलोमकः Bhāg.9.18.5.

-कम् inverted order.

-लोमतः ind.

1 in consequence of the inverted order or course; Ms.1.68.

-2 in an unfriendly manner; यदा बहुविधां वृद्धिं मन्येत प्रतिलोमतः Mb.12.13.39.

-वत्सरम् ind. every year.

-वनम् ind. in every forest.

-वर्णिक a. similar, corresponding.

-वर्धिन् a. being a match for.

-वर्षम् ind. every year.

-वस्तु n.

1 an equivalent, a counter- part.

-2 anything given in return.

-3 a parallel. ˚उपमा a figure of speech thus defined by Mammaṭa:-- प्रतिवस्तूपमा तु सा ॥ सामान्यस्य द्विरेकस्य यत्र वाक्यद्वये स्थितिः । K. P.1; e. g. तापेन भ्राजते सूर्यः शूरश्चापेन राजते Chandr.5. 48.

-वातः a contrary wind; प्रतिवाते$नुवाते च नासीत गुरुणा सह Ms.2.23. (

-तम्) ind. against the wind; चीनांशुक- मिव केतोः प्रतिवातं नीयमानस्य Ś.1.33.

-वारणः a hostile elephant.

-वासरम् ind. every day.

-विटपम् ind.

1 on every branch.

-2 branch by branch.

-विषम् an anti- dote. (

-षा) a birch tree.

-विष्णुकः a Muchakunda tree.

-वीरः an opponent, antagonist.

-वीर्यम् being equal to or a match for.

-वृषः a hostile bull.

-वेलम् ind. at each time, on every occasion.

-वेशः 1 a neighbouring house, neighbourhood.

-2 a neighbour.

-वेशिन् a. a neigh- bour; दृष्ट्वा प्रभातसमये प्रतिवेशिवर्गः Mk.3.14.

-वेश्मन् n. a neighbour's house.

-वेश्यः a neighbour.

-वैरम् re- quital of hostilities revenge.

-शब्दः 1 echo, reverbera- tion; वसुधाधरकन्दराभिसर्पी प्रतिशब्दो$पि हरेर्भिनत्ति नागान् V. 1.16; Ku.6.64; R.2.28.

-2 a roar.

-शशिन् m. a mock-moon.

-शाखम् ind. for every branch or school (of the Veda).

-शाखा a side-branch; महाभूतविशेषश्च विशेषप्रतिशाखवान् Mb.14.35.21.

-संवत्सरम् ind. every year.

-सङ्गक्षिका 1 a cloak to keep off the dust; Buddh.

-संदेशः a reply to the message; दर्पसारस्य प्रति- संदेशमावेदयत् D. K.2.1.

-सम a. equal to, a match for.

-सव्य a. in an inverted order.

-सामन्तः an enemy.

-सायम् ind. every evening.

-सूर्यः, -सूर्यकः 1 a mock-sun.

-2 a lizard, chameleon; 'कृकलासस्तु सरटः प्रतिसूर्यः शयानकः ।' Hemchandra; तृष्यद्भिः प्रतिसूर्यकैरजगरस्वेदद्रवः पीयते U.2.16.

-सेना, सैन्यम् a hostile army; निहतां प्रतिसैन्येन वडवामिव पातिताम् Rām.2.114.17.

-स्थानम् ind. in every place, everywhere.

-स्मृतिः N. of parti- cular kind of magic; गृहाणेमां मया प्रोक्तां सिद्धिं मूर्तिमतीमिव । विद्यां प्रतिस्मृतिं नाम Mb.3.36.3.

-स्रोतस् ind. against the stream; सरस्वतीं प्रतिस्रोतं ययौ ब्राह्मणसंवृतः Bhāg.1.78. 18. -a. going against the stream; अथासाद्य तु कालिन्दी प्रतिस्रोतः समागताम् Rām.2.55.5.

-हस्तः, -हस्तकः a deputy, an agent, substitute, proxy; आश्रितानां भृतौ स्वामिसेवायां धर्मसेवने । पुत्रस्योत्पादने चैव न सन्ति प्रतिहस्तकाः ॥ H.2.33.

-हस्तीकृ to take; Pratijñā 3.

-हस्तिन् the keeper of a brothel; Dk.2.2.

प्रतीत p. p.

1 Set forth, started.

-2 Gone by, past, gone; एवं राजर्षयः सर्वे प्रतीता रघुनन्दन Rām.2.17.14.

-3 Believed, trusted.

-4 Proved, established.

-5 Acknowledged, recognised.

-6 Called, known as, named.

-7 Well-known, renowned, famous; ततः प्रतीतं प्लवतां वरिष्ठम् Rām.4.65.35; स वासुदेवानुचरं प्रशान्तं बृहस्पतेः प्राक्तनयं प्रतीतम् Bhāg.3.1.25.

-8 Firmly resolved.

-9 (a) Convinced, of a firm conviction. (b) Believing, trusting, confident.

-1 Pleased, delighted; cf. प्रतीतः सादरे ज्ञाते हृष्टप्रख्यातयोः त्रिषु Medinī; Rām.2.71.19; R.3.12; 5.26;14;47;16.23; भव इव षण्मुखजन्मना प्रतीतः Bu. Ch. 1.94; अथेष्टपुत्रः परमप्रतीतः कुलस्य वृद्धिं प्रति भूमिपालः 2.47.

-11 Respectful.

-12 Clever, learned, wise.

-Comp. -आत्मन् confident, resolute.

प्रत्यादिश् 6 P.

1 (a) To reject, discard, shun; प्रत्या- दिष्टविशेषमण्डनविधिः Ś.6.6. (b) To repulse; प्रत्यादिदेशैनम- भाषमाणा R.6.25.

-2 To cast off, repudiate (as a person); कामं प्रत्यादिष्टां स्मरामि न परिग्रहं मुनेस्तनयाम् Ś.5.31.

-3 To obscure, eclipse, defeat, throw into the shade or background; प्रत्यादिश्यन्त इव मे दृष्टलक्षभिदः शराः R.1.61; रक्षागृहगता दीपाः प्रत्यादिष्टा इव 1.68.

-4 To order back, countermand.

-5 To direct, prescribe, enjoin.

-6 To warn, caution.

-7 To report to.

-8 To summon.

-9 To conquer, overcome.

-1 To remove, set aside.

बन्ध्या (= वन्ध्या)

1 A barren woman; न हि बन्ध्या विजानाति गुर्वी प्रसववेदनाम् Subhāṣ.

-2 A barren cow.

-3 A kind or perfume (बाल).

-Comp. -तनयः, -पुत्रः, -सुतः, or

दुहिता, -सुता &c. the son or daughter of a barren woman; i. e. a wild impossibility, anything that does not and cannot exist; एष बन्ध्यासुतो याति खपुष्पकृतशेखरः; see खपुष्प.

बाल a.

1 Young, infantine, not full-grown or deve- loped (of persons or things); बालेन स्थविरेण वा Ms. 8.7; बालाशोकमुपोढरागसुभगं भेदोन्मुखं तिष्ठति V.2.7; so बालमन्दारवृक्षः Me.77; R.2.45;13.24.

-2 Newly risen, young (as the sun or its rays); बालार्कप्रतिमे- वाप्सु वीचिभिन्ना पतिष्यतः R.12.1.

-3 New, waxing (as the moon); पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बाल- चन्द्रमाः R.3.22; Ku.3.29.

-4 Puerile.

-5 Ignorant, unwise; अनर्थकुशला ह्येते बालाः पण्डितमानिनः Rām.2.1.38.

-6 Pure (as an animal fit for sacrifice).

-लः 1 A child, an infant; बालादपि सुभाषितम् (ग्राह्यम्); Ms.2.239.

-2 A boy, youth, young person.

-3 A minor (under 16 years of age); बाल आषोडशाद्वर्षात् Nārada.

-4 A colt, foal.

-5 A fool, simpleton; नीरसायां रसं बालो बालिकायां विकल्पयेत् Pt.4.91.

-6 (a) A tail. (b) An elephant's or a horse's tail.

-7 Hair; तं केशपाशं प्रसमीक्ष्य कुर्युर्बालप्रियत्वं शिथिलं चमर्यः Ku.1.48.

-8 An elephant five years old; 'पञ्चवर्षो गजो बालः पोतस्तु दशवार्षिकः' Vaijayantī. According to Mātaṅga L. (5.2.) however it means an elephant in the first year.

-9 A kind of perfume.

-1 The cocoa-nut.

-Comp. -अग्रम् 1 the point of a hair.

-2 A dove-cot; प्रासादबालाग्रकपोतपालिकायामुपविष्टः शृणोमि Mk.1.51/ 52.

-अध्यापकः a tutor of youths or children.

-अपत्यम् youthful progeny.

-अभ्यासः study during childhood, early application (to study).

-अरुण a. red like early dawn. (

-णः) early dawn; morning sun.

-अर्कः the newly-risen sun; R.12.1.

-अवबोधः, -नम् instruc- tion of the young; Pt.1.

-अवस्थ a. juvenile, young; भुवमधिपतिर्बालाबस्थो$प्यलं परिरक्षितुम् V.5.18.

-अवस्था child- hood.

-आतपः morning sunshine.

-आमयः a child's disease.

-इन्दुः the new or waxing moon; बालेन्दुवक्राप्य- विकाशभावाद् बभुः पलाशान्यतिलोहितानि Ku.3.29.

-इष्टः the jujube tree.

-उपचारः, -चरणम् (medical) treatment of children.

-उपवीतम् 1 a piece of cloth used to cover the privities.

-2 The sacrificial cord.

-कदली a young plantain tree.

-काण्डम् the first book of the Rāmāyaṇa.

-कुन्दः, -दम् a kind of young jasmine. (

-दम्) a young jasmine blossom; अलके बालकुन्दानुविद्धम् Me.67.

-कृमिः a louse.

-कृष्णः Kṛiṣṇa as a boy.

-केलिः, -ली f. child's play or amusement.

-क्रीडनम् a child's play or toy.

-क्रीडनकम् a child's toy.

-कः 1 a ball.

-2 an epithet of Śiva.

-क्रीडा a child's play, childish or juvenile sport.

-खिल्यः a class of divine personages of the size of a thumb and produced from the creator's body and said to precede the sun's chariot (their number is said to be sixty thousand); cf. R.15.1; क्रतोश्च सन्ततिर्भार्या बालखिल्यानसूयत । षष्टिर्यानि सहस्राणि ऋषिणामूर्ध्व- रेतसाम् ॥ Mārk. P.

-गर्भिणी a cow with calf for the first time.

-गोपालः 'the youthful cowherd', an epithet of Kṛiṣṇa, as the boycowherd.

-ग्रहः any demon (or planetary influence) teasing or injuring children; बालग्रहस्तत्र विचिन्वती शिशून् Bhāg.1.6.7.

-घ्नः a child- slayer, infanticide; Ms.11.19.

-चन्द्रः -चन्द्रमस् m.

1 the young or waxing moon; इह जगति महोत्सवस्य हेतुर्नयनवतामुदियाय बालचन्द्रः Māl.2.1.

-2 a cavity of a particular shape; Mk.3.13.

-चरितम् 1 juvenile sports.

-2 early life or actions; U.6.

-चर्यः N. of Kārtikeya. (

-र्या) the bahaviour of a child.

-चुम्बालः a fish; Nigh. Ratn.

-चतः a young mango-tree; धत्तेचक्षुर्मुकुलिनि रणत्कोकिले बालचूते Māl.3.12.

-ज a. produced from hair.

-जातीय a. childish, foolish, simple.

-तनयः the Kha- dira tree.

-तन्त्रम् midwifery.

-तृणम् young grass.

-दलकः the Khadira.

-धनम् the property of a minor; Ms.8.149.

-धिः (also बालधिः) a hairy tail; तुरंगमैरा- यतकीर्णवालधिः Śi.12.73; Ki.12.47.

-नेत्र a. guided or steered by a fool.

-पत्रः, -पत्रकः the Khadira tree.

-पाश्या 1 an ornament worn in the hair when parted.

-2 a string of pearls binding or intertwining the braid of hair.

-पुष्टिका, -पुष्टी, -पुष्पी a kind of jasmine.

-बोधः 1 instructing the young.

-2 any work adapted to the capacities of the young or inexperienced.

-भद्रकः a kind of poison.

-भारः a large bushy tail; बाधेतोल्का- क्षपितचमरीबालभारो दवाग्निः Me.55.

-भावः 1 child-hood, infancy.

-2 a hairy growth; एतद्भ्रुवौ जन्म तदाप युग्मं लीलाचलत्वोचितबालभावम् N.7.26.

-3 inattention; Ms. 8.118. (Kull.)

-4 children (collectively).

-5 recent rise (of a planet).

-भृत्यः a servant from childhood.

-भैषज्यम् a kind of collyrium.

-भोज्यः pease.

-मनो- रमा N. of several grammars.

-मरणम् (with Jainas) a fool's manner of dying (12 in number).

-मित्रः a friend from boyhood.

-मृगः a fawn.

-मूलम् a young radish.

-मूषिका a small mouse.

-मृणालः a tender filament or fibre (of lotus); व्यालं बालमृणालतन्तुभिरसौ रोद्धुं समुज्<?>म्भते Bh.2.6.

-यज्ञोपवीतकम् the sacred thread worn across the breast.

-राजम् lapis lazuli.

-रोगः a child's disease; अथ बालरोगाणां निदानानि लक्षणानि चाह । धात्र्यास्तु गुरुभिर्भोज्यैर्विषमैर्दोषलैस्तथा...... Bhāva. P.

-लता a young creeper; अवाकिरन् बाललताः प्रसूनैः R.2.1.

-लीला child's play, juvenile pastime.

-वत्सः 1 a young calf.

-2 a pigeon.

-वायजम् lapis lazuli.

-वासस् n. a woollen garment.

-वाह्यः a young or wild goat.

-विधवा a child-widow.

-वैधव्यम् child-widowhood.

-व्यजनम् a chowrie or fly-flapper (usually made of the tail of the yāk or Bos Grunniens and used as one of the royal insignia); यस्यार्थयुक्तं गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति बाल- व्यजनैश्चमर्यः Ku.1.13; R.9.66;14.11;16.33,57.

-व्रतः an epithet of a Buddha saint Mañjughoṣa.

-सखि m. a friend from childhood.

-संध्या early twilight.

-सात्म्यम् milk.

-सुहृद् m. a friend of one's youth.

-सूर्यः, -सूर्यकः lapis lazuli.

-स्थानम् 1 childhood.

-2 youth.

-3 inexperience.

-हत्या infanticide.

-हस्तः a hairy tail.

ब्रू 2 U. (ब्रवीति, ब्रूते or आह; this root is defective in the non-conjugational tenses, its forms being made up from वच्).

1 To say, tell, speak (with two acc.); तां...... ब्रूया एवम् Me.13; रामं यथास्थितं सर्वं भ्राता ब्रूते स्म विह्वलः Bk.6.8; or माणवकं धर्मं ब्रूते Sk.; किं त्वां प्रति ब्रूमहे Bv.1.46.

-2 To say or speak about, refer to (a person or thing); अहं तु शकुन्तलामधिकृत्य ब्रवीमि Ś.2.

-3 To declare, proclaim, publish, prove, indicate; ब्रुवते हि फलेन साधवो न तु कण्ठेन निजोपयोगिताम् N.2.48; स्तनयुगपरिणाहं मण्डलाभ्यां ब्रवीति Ratn.2.12.

-4 To name, call, designate; छन्दसि दक्षा ये कवयस्तन्मणिमध्यं ते ब्रुवते Śrut.15.

-5 To answer; ब्रूहि मे प्रश्नान्.

-6 To call or profess oneself to be. - With

-अति 1 to insult, abuse; Mb.3.

-2 to argue, dispute; परस्परं केचिदुपाश्रयन्ति परस्परं केचिदतिब्रुवन्ति Rām.5.61.17.

-अनु to say, speak, declare; अथ यदनुब्रूते तेन ऋषीणाम् Bṛi. Up.1.4.16.

-निस् to explain, derive.

-प्र to say, speak, tell; पापानुवासितं सीता रावणं प्राब्रबीद्वचः Bk.8.85.

-प्रति to speak in reply; प्रत्यब्रवीच्चैनम् R.2.42.

-वि 1 to say, speak.

-2 to speak falsely or wrongly; अब्रुवन् विब्रुवन् वापि नरो भवति किल्बिषी Ms.8.13; अब्रुवन् विब्रुवन्नज्ञो नरः किल्बिषमश्नुते Bhāg.1.44.9.

भूमिः f. [भवन्त्यस्मिन् भूतानि, भू-मि किच्च वा ङीप्]

1 The earth (opp. स्वर्ग, गगन or पाताल); द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च Pt. 1.182; R.2.74.

-2 Soil, ground; उत्खातिनी भूमिः Ś.1; विदूरभूमिः Ku.1.24.

-3 A territory, district, country, land; विदर्भभूमिः.

-4 A place, spot, ground, plot of ground; प्रमदवनभूमयः Ś.6; अधित्यकाभूमिः N.22.41; R.1. 52;3.61; Ku.3.58.

-5 A site, situation.

-6 Land, landed property.

-7 A story, the floor of a house; as in सप्तभूमिकः प्रासादः; प्रासादैर्नैकभूमिभिः Rām.4.33.8.

-8 Attitude, posture.

-9 A character or part (in a play); cf. भूमिका.

-1 Subject, object, receptacle; विश्वासभूमि, स्नेहभूमि &c.; मात्राणि कर्माणि पुरं च तासां वदन्ति हैकादशवीर भूमिः Bhāg.5.11.9.

-11 Degree, extent, limit; प्रकुपितमभिसारणे- $नुनेतुं प्रियमियती ह्यबलाजनस्य भूमिः Ki.1.58.

-12 The tongue.

-13 The number 'one'.

-14 The area.

-15 The base of any geometrical figure.

-Comp. -अनन्तरः a king of an adjacent district.

-अनृतम् false evidence concerning land; सर्वं भूम्यनृते हन्ति मा स्म भूम्यनृतं वदीः Ms.8.99.

-आमलकी, -आली N. of a plant; स्याद् भूम्यामलकी तिक्ता कषाया मधुरा हिमा Bhāva. P.

-इच्छा a desire for lying on the ground.

-इन्द्रः, -ईश्वरः 1 a king, sovereign; सभा ते भाति भूमिन्द्र सुधर्मातो$धिका क्षितौ Sūktisundara 5.28.

-2 a mountain; आस्ते गुरुः प्रायशः सर्वराज्ञां पश्चाच्च भूमीन्द्र इवा- भियाति Mb.6.2.11.

-कदम्बः a kind of Kadamba.

-कम्पः an earthquake.

-कूश्मण्डः liquorice (Mar. ज्येष्ठी- मध).

-खर्जूरिका, -खर्जूरी a variety of date tree; 'भूमि- खर्जूरिका...... दुरारोहा मृदुच्छदा' Bhāva. P.

-गत a. fallen to the earth.

-गर्तः, -गुहा a hole in the ground.

-गृहम् a cellar, an underground chamber.

-गोचरः a man.

-चलः, -चलनम् an earthquake; दशग्रीवः समाधूतो यथा भूमिचले$चलः Rām.6.59.61.

-छत्रम् a mushroom.

-ज a. earth-born, born or produced from the earth.

(-जः) 1 the planet Mars.

-2 an epithet of the demon Naraka.

-3 a man.

-4 the plant भूनिम्ब. (

-जा) an epithet of Sītā.

-जीविन् a. living on (the produce of) land; an agricul- turist. (-m.) a Vaiśya.

-(र्भि)जयः Uttara, the son of Virāṭa; Mb.4.

-तनयः the planet Mars.

-तलम् the surface of the earth.

-दानम् a grant of land.

-दुन्दुभिः 'earth-drum', as a pit covered over with skins.

-देवः a Brāhmaṇa; शिष्ट्वा वा भूमिदेवानां नरदेवसमागमे Ms.11.82.

-धरः 1 a mountain.

-2 a king.

-3 the number 'seven'.

-नाथः, -पः, -पतिः, -पालः, -भुज् m.

1 a king, sovereign; तत्तत् भूमिपतिः पत्न्यै दर्शयन् प्रियदर्शनः R.1.47.

-2 a Kṣatriya.

-पक्षः a swift or fleet horse.

-परिमाणम् square measure.

-पिशाचम् the wine-palm.

-पुत्रः the planet Mars.

-पुरंदरः 1 a king.

-2 N. of Dilīpa.

-प्रः a. filling the earth; भूमिप्रा$स्य कीर्तिर्भवति Ait. Ār.2.5.3.

-बुध्न a. having the earth for a bottom; Ch. Up.

-भागः a spot or portion of ground.

-भृत् m.

1 a mountain.

-2 a king.

-मण़्डा a kind of jasmine.

-रक्षकः 1 a guardian of a country.

-2 a swift or fleet horse.

-रथिकः a ground charioteer; तद् यथा भूमिरथिको भूमौ रथमालिख्य योग्यां करोति । सा तस्य योग्या प्रयोगकाले सौकर्यमुत्पादयति ŚB. on MS.7.2.15.

-रुहः a tree; A. Rām.7.4.21.

-लाभः death (lit. returning to the dust of the earth).

-लेपनम् cow-dung.

-वर्धनः, -नम् a dead body, corpse; यो न याति प्रसंख्यानमस्पष्टो भूमिवर्धनः Mb.3.35.7.

-शय a. sleeping on the ground.

(-यः) 1 a wild pigeon.

-2 a child, boy.

-3 any animal living in the earth.

-4 N. of Viṣṇu; भूशयो भूषणो भूतिः V. Sah.

-शयनम्, -शय्या sleeping on the ground.

-सत्रम् an offering of land; अक्षयान् लभते लोकान् भूमिसत्रं हि तस्य तत् Mb.

-समीकृत a. thrown to the ground, floored (Mar. जमीनदोस्त), वानरै राक्षसाश्चापि द्रुमैर्भूमिसमीकृताः Rām.6.52.3.

-संनिवेशः the general appearance of a country.

-संभवः, -सुतः 1 the planet Mars.

-2 an epithet of the demon Naraka. (

-वा, -ता) an epithet of Sītā.

-स्थ a. being, standing on the ground; भूमिष्ठं नोत्सहे योद्धुं भवन्तं रथमास्थितः Mb.5. 179.1.

-स्नुः an earth-worm.

-स्पृश् a.

1 blind.

-2 lame, cripple. (-m.)

1 a man.

-2 mankind.

-3 a Vaiśya.

-4 a thief.

-स्पोटः a mushroom.

भृत p. p. [भृ-क्त]

1 Borne.

-2 Supported, main- tained, cherished, fostered.

-3 Possessed, endowed or furnished with.

-4 Full of, filled with.

-5 Hired; नानुग्रहभृतः कश्चित् Mb.3.15.22.

-तः A hired servant; hireling, mercenary; कालातिक्रमणे ह्येव भक्तवेतनयोर्मृताः Rām.2.1.33; उत्तमस्त्वायुधीयो यो मध्यमस्तु कृषीवलः । अधमो भारवाही स्यादित्येवं त्रिविधो भृतः Mītā.

भृगुः 1 N. of a sage, regarded as the ancestor of the family of the Bhṛigus, and described in Ms.1.35 as one of the ten patriarchs created by the first Manu; (said to be so called because he was produced along with flames; सह ज्वालाभिरुत्पन्ने भृगुस्तस्माद् भृगुः स्मृतः ।). [On one occasion when the sages could not agree as to which of the three gods, Brahman, Viṣṇu and Śiva, was best entitled to the worship of Brāhmaṇas, the sage Bhṛigu was sent to test the character of the three gods. He first went to the abode of Brahman, and, on approaching him, purposely omitted an obeisance. Upon this the god reprehended him severely, but was pacified by apologies. Next he entered the abode of Śiva in Kailāsa, and omitted, as before, all tokens of adoration. The vindictive deity was enraged and would have destroyed him, had he not conciliated him by mild words. (According to another account, Bhṛigu was coldly received by Brahman, and he, therefore, cursed him that he would receive no worship or adoration; and condemned Śiva to take the form of a Liṅga, as he got no access to the deity who was engaged in private with his wife). Lastly he went to Viṣṇu, and finding him asleep, he boldly gave the god a kick on his breast which at once awoke him. Instead of showing anger, however, the God arose, and on seeing Bhṛigu, inquired tenderly whether his foot was hurt, and then began to rub it gently. 'This', said Bhṛigu, 'is the mightiest god. He overtops all by the most potent of all weapons--kindness and generosity'. Viṣṇu was therefore, declared to be the god who was best entitled to the worship of all.]

-2 N. of the sage Jamadagni.

-3 An epithet of Śukra.

-4 The planet Venus.

-5 A cliff, precipice; कृत्वा पुंवत्पातमुच्चैर्मृगुभ्यः Śi.4.23; भृगुपतनकारणमपृच्छम् Dk.

-6 Table-land, the level summit of a mountain.

-7 N. of Kṛiṣṇa.

-8 An epithet of Śiva.

-9 Friday.

-Comp. -उद्वहः an epithet of Paraśurāma.

-कच्छः, -च्छम् N. of a place on the north bank of the Narmadā (modern Broach).

-जः, -तनयः 1 an epithet of Śukra.

-2 the planet Venus.

-नन्दनः 1 an epithet of Paraśurāma; वीरो न यस्य भगवान् भृगुनन्दनो$पि U.5.34.

-2 of Śukra.

-3 of Śaunaka; एवं निशम्य भृगुनन्दनसाधुवादम् Bhāg.1.1. 14.

-पतनम् a fall from a precipice.

-पतिः an epithet of Paraśurāma; भृगुपतियशोवर्त्म यत् क्रौञ्चरन्ध्रम् Me.59; so भृगूणांपतिः.

-पातः Throwing oneself down from a cliff or a precipice; thus committing suicide; तत्र तत्यजुरा मानं भृगुपातेन केचन Śiva B.2.39.

-वंशः N. of a family descended from Paraśurāma;.

-वारः, -वासरः Friday.

-शार्दूलः, -श्रेष्ठः, -सत्तमः epithets of Paraśurāma;.

-सुतः, -सूनुः 1 an epithet of Paraśurāma;.

-2 of Venus or Śukra; भृगुसूनुधरापुत्रौ शशिजेन समन्वितौ Mb.9.11.17.

मरुत् m. [मृ-उति Uṇ.1.94]

1 Wind, air, breeze; दिशः प्रसेदुर्मरुतो ववुः सुखाः R.3.14.

-2 Vital air or breath, life-wind; (वशमनयत्) अपरः प्रणिधानयोग्यया मरुतः पञ्च शरीर- गोचरान् R.8.19; Ku.3.48.

-3 The god of wind; इति दर्शितविक्रियं सुतं मरुतः कोपपरीतमानसम् Ki.2.25.

-4 A god, deity; वैमानिकानां मरुतामपश्यदाकृष्टलीलान्नरलोकपालान् R.6.1; 12.11.

-5 A kind of plant (मरुवक).

-6 Gold.

-7 Beauty. -n. A kind of plant (ग्रन्थिपर्ण).

-Comp. -आन्दोलः a kind of fan (of a deer's or buffalo's skin).

-इष्टम् bdellium.

-करः a kind of bean.

-कर्मन् n.,

-क्रिया flatulency.

-कोणः the northwest quarter.

-गणः the host of the gods.

-तनयः, -पुत्रः, -सुतः, -सूनुः 1 epi- thets of Hanumat.

-2 of Bhīma; पूषात्मजो मर्मसु निर्विभेद मरुत्सुतं चायुतशः शराग्ऱ्यैः Mb.8.89.76.

-ध्वजम् the down of cotton floating in the air.

-पटः a sail.

-पतिः, -पालः an epithet of Indra; Bhāg.3.19.25.

-पथः sky, atmosphere.

-प्लवः a lion.

-फलम् hail.

-बद्धः 1 an epithet of Vi&stodṇu.

-2 A kind of sacrificial vessel.

-रथः 1 a car in which idols of gods are moved about.

-2 a horse.

-लोकः the world of the Maruts.

-वर्त्मन् n. sky, atmosphere.

-वाहः 1 an epithet of fire.

-2 of Indra.

-वृद्धा, -वृधा The river Kāverī; अभ्रंलिहानहह पश्य मरुद्- वृधायाः Viś. Guṇā.448.

मित p. p. [मि मा-वा-क्त]

1 Measured, meted or measured out.

-2 Measured off, bounded, defined.

-3 Limited, measured, moderate, little, scanty, sparing, brief (words &c); पृष्टः सत्यं मितं ब्रूते स भृत्यो$र्हो महीभुजाम् Pt.1.87; R.9.34.

-4 Measuring, of the measure of (at the end of comp.), as in ग्रहवसुकरिचन्द्रमिते वर्षे i. e. in 1889.

-5 Investigated, examined.

-6 Cast, thrown away.

-7 Built.

-8 Established, founded.

-Comp. -अक्षर a.

1 brief, measured, short, concise; कथंचिदद्रेस्तनया मिताक्षरं चिरव्यवस्थापितवागभाषत Ku.5.63.

-2 composed in verse, metrical. (

-रा) N. of a celebrated commentary by Vijñāneśvara on Yājñavalkya's Smṛiti.

-अर्थ a. of measured meaning.

-अर्थकः a cautious envoy.

-आहार a. sparing in diet. (

-रः) moderation in eating.

-द्रुः the sea.

-भाषिन्, -वाच् a. speaking little or measured words; महीयांसः प्रकृत्या मितभाषिणः Śi.2.13.

-भुक्त a. moderate in diet.

-मति a. narrow-minded.

-व्ययिन् a. frugal, economical.

मुकुलः लम् 1 A bud; आविर्भूतप्रथममुकुलाः कन्दलीश्चानुकच्छम् Me.21; R.9.31;15.99.

-2 Anything like a bud; आलक्ष्यदन्तमुकुलान् (तनयान्) Ś.7.17.

-3 The body.

-4 The soul or spirit

-5 A bud-like junction of the fingers. (मुकुलीकृ means 'to close in the form of a bud'; अथाग्रहस्ते मुकुलीकृताङ्गुलौ Ku.5.63.) -a. Closed (as eyes).

-Comp. -अग्रम् a surgical instrument with a bud-like point.

मृगः [मृग्-क]

1 (a) A quadruped, an animal in general; नाभिषेको न संस्कारः सिंहस्य क्रियते मृगैः । विक्रमार्जित- राज्यस्य स्वयमेव मृगेन्द्रता; see मृगाधिप below. (b) A wild beast.

-2 A deer, an antelope; विश्वासोपगमादभिन्नगतयः शब्दं सहन्ते मृगाः Ś.1.14; R.1.4,5; आश्रममृगो$यं न हन्तव्यः Ś.1.

-3 Game in general.

-4 The spots on the moon represented as an antelope.

-5 Musk.

-6 Seeking, search.

-7 Pursuit, chase, hunting.

-8 Inquiry, investigation.

-9 Asking, soliciting.

-1 A kind of elephant; N. of the third caste of elephants; Mātaṅga L.1.26.29; 'भद्रा मन्द्रा मृगाश्चेति विज्ञेयास्त्रिविधा गजाः । क्रमेण हिमवद्विन्ध्यसह्यजाः ।' com. on Rām.1.6.25.

-11 N. of a particular class of men; मृगे तुष्टा च चित्रिणी; वदति मधुरवाणीं दीर्घनेत्रा$तिभीरुश्चपलमतिसुदेहः शीघ्रवेगो मृगो$यम् Śabdak.

-12 The lunar mansion called मृगशिरस्.

-13 The lunar month called मार्गशीर्ष.

-14 The sign Capricornus of the zodiac.

-15 N. of a district in Śākadvīpa.

-Comp. -अक्षी a fawn-eyed or deer-eyed woman; त्वय्यासन्ने नयनमुपरिस्पन्दि शङ्के मृगाक्ष्याः Me.97.

-अङ्कः 1 the moon.

-2 comphor.

-3 the wind.

-अङ्गना a doe.

-अजिनम् a deer's skin.

-अण्डजा musk.

-अद् m.,

-अदनः, -अन्तकः a small tiger or hunting leopard, hyena.

-अधिपः, अधिराजः a lion; केसरी निष्ठुरक्षिप्तमृगयूथो मृगाधिपः Śi.2.53;

-मृगाधिराजस्य वचो निशम्य R.2.41.

-अरातिः 1 a lion.

-2 a dog.

-अरिः 1 a lion.

-2 a dog.

-3 a tiger.

-4 N. of a tree.

-अशनः a lion.

-आजीवः 1 a hunter.

-2 a hyena.

-आविधः a hunter.

-आस्यः the sign Capricor- nus of the zodiac.

-इन्द्रः 1 a lion; ततो मृगेन्द्रस्य मृगेन्द्रगामी R.2.3.

-2 a tiger.

-3 the sign Leo of the zodiac. ˚आसनम् a throne. ˚आस्यः an epithet of Śiva. ˚चटकः a hawk.

-इष्टः a variety of jasmine.

-ईक्षणा a fawn-eyed woman.

-ईश्वरः 1 a lion.

-2 the sign Leo of the zodiac.

-उत्तमः the best antelope.

-उत्तमम्, -उत्तमाङ्गम् the constella- tion मृगशिरस्.

-काननम् 1 a park.

-2 a forest abounding in game.

-केतनः the moon.

-गामिनी a kind of medicinal substance (Mar. वावडिंग).

-चर्या the acting like a deer (a kind of penance); अथैनामन्बवेक्षस्व मृगचर्या- मिवात्मनः Mb.3.33.11.

-चारिन् a. acting like a deer (as a devotee); leading a deer's life; V.4.

-चेटकः the civet-cat; L. D. B.

-जलम् mirage. ˚स्नानम् bathing in the waters of the mirage; i. e. an impossibility.

-जालिकः, -का a snare for catching deer.

-जीवनः a hunter, fowler.

-टङ्कः the moon.

-तृष्, -तृषा, -तृष्णा, -तृष्णिः, -तृष्णिका, f. mirage; मृगतृष्णाम्भसि स्नातः; see खपुष्प; जातः सखे प्रणयवान् मृगतृष्णिकायाम् Ś.6.16; Bhāg.4.7. 28; Bh.2.5. मृगतृष्णारूप means 'resembling a mirage', ill-founded; मृगतृष्णारूपमेतद् दर्शनम् ŚB. on MS.9.1.31.

-तोयम् the water of a mirage.

-दंशः, -दंशकः a dog.

-दर्पः musk.

-दावः a park, preserve.

-दृश् f. a fawn- eyed woman; तदीषद्विस्तारि स्तनयुगलमासीन्मृगदृशः U.6.35. (-m.) the sign Capricornus of the zodiac.

-दृष्टिः a lion.

-द्युः a hunter.

-द्युव a. gambling for deer; हरामि राम- सौमित्री मृगो भूत्वा मृगद्युवौ Bk.5.47.

-द्विष् m. a lion.

-धरः the moon.

-धूर्तः, -धूर्तकः a jackal.

-नयना a fawn-eyed woman.

-नाभिः 1 musk; प्रस्थं हिमाद्रेर्मृगनाभिगन्धि Ku.1.54; Ṛs.6.13; Ch. P.8; R.17.24.

-2 the musk-deer; दृषदो वासितोत्सङ्गा निषण्णमृगनाभिभिः R.4.74. ˚जा musk.

-पतिः 1 a lion; नखानां पाण्डित्यं प्रकटयतु कस्मिन् मृगपतिः Bv.1.1.

-2 a roe-buck.

-3 a tiger.

-पालिका the musk-deer.

-पिप्लुः the moon.

-पोतः, -पोतकः a fawn.

-प्रभुः a lion.

-प्रियम् grass growing on mountains.

-ब(व)धाजीव a hunter.

-बन्धिनी a net for catching deer.

-भोजनी bitter apple.

-मत्तकः a jackal.

-मदः musk; कुचतटीगतो यावन्मातर्मिलति तव तोयैर्मृगमदः G. L.7; मृगमदतिलकं लिखति सपुलकं मृगमिव रजनीकरे Gīt.7; चन्दनमृगमद- लेपं गमितौ क्षोण्या नु वक्षोजौ Mv.7.24; also मृगमदसौरभ- रभसवशं...... Gīt. ˚वासा a musk-bag.

-मन्द्रः N. of a class of elephants; Rām.1.6.25.

-मांसम् venison.

-मातृका a doe.

-मासः the month of Mārgaśīrṣa.

-मुखः the sign Capricornus of the zodiac.

-यूथम् a herd of deer.

-राज् m.

1 a lion; पतिते पतङ्गमृगराजि निजप्रतिबिम्बरोषित इवाम्बुनिधौ Śi.9.18.

-2 a tiger.

-3 the sign Leo of the zodiac.

-राजः 1 a lion; शिलाविभङ्गैर्मृगराजशावस्तुङ्गं नगोत्सङ्ग- मिवारुरोह R.6.3.

-2 the sign Leo of the zodiac.

-3 a tiger.

-4 the moon. ˚धारिन्, ˚लक्ष्मन् m. the moon.

-रिपुः 1 a lion.

-2 the sign Leo.

-रोमम् wool. ˚जम् a woollen cloth.

-रोचना yellow pigment.

-रोम, -रोमज a. woolen.

-लाञ्छन, -लक्ष्मन् m. the moon; अङ्काधिरोपितमृगश्चन्द्रमा मृगलाञ्छनः Śi.2.53. ˚जः the planet Mercury.

-लेखा the deer-like streak on the moon; मृगलेखामुषसीव चन्द्रमाः R.8.42.

-लोचनः the moon. (

-ना, -नी) a fawn-eyed woman.

-लोमिक woollen.

-वधू a female deer, doe.

-वल्लभः a kind of grass (कुन्दर).

-वाहनः wind.

-वीथिका, -वीथी N. of that portion of the moon's course which includes the constellations श्रवणा, शतभिषज् and पूर्वाभाद्रपदा.

-व्याधः 1 a hunter.

-2 Sirius or the dogstar.

-3 an epithet of Śiva.

-शायिका the reclining posture of a deer.

-शावः a fawn; मृगशावैः सममेधितो जनः Ś.2.19.

-शिरः, -शिरस् n.,

-शिरा N. of the fifth lunar mansion consisting of three stars.

-शीर्षम् the constellation मृगशिरस्. (

-र्षः) the lunar month Mārgaśīrṣa.

-शीर्षन् m. the constellation मृग- शिरस्.

-श्रेष्ठः a tiger.

-हन् m. a hunter.

युगम् 1 A yoke (m. also in this sense); युगव्यायतबाहुः R.3.34;1.87; Śi.3.68.

-2 A pair, couple, brace; कुचयोर्युगेन तरसा कलिता Śi.9.72; स्तनयुग Ś.1.19.

-3 A couple of stanzas forming one sentence; see युग्म.

-4 An age of the world; (the Yugas are four:-- कृत or सत्य, त्रेता, द्वापर and कलि; the duration of each is said to be respectively 1,728,; 1,296,; 864.; and 432, years of men, the four together comprising 4,32, years of men which is equal to one Mahāyuga q. v.; it is also supposed that the regularly descending length of the Yugas represents a corresponding physical and moral deterioration in the people who live during each age, Krita being called the 'golden' and Kali or the present age the 'iron' age); धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे Bg.4.8; युगशतपरिवर्तान् Ś7.34.

-5 (Hence) A long period of years (कालचक्र); युगं वा परिवर्तेत यद्येवं स्याद् यथा$$त्थ माम् Mb.5.16.99.

-6 A generation, life; आ सप्तमाद् युगात् Ms.1.64; जात्युत्कर्षो युगे ज्ञेयः पञ्चमे सप्तमे$पि वा Y.1.96. (युगे = जन्मनि Mit.).

-7 An expression for the number 'four', rarely for 'twelve',

-8 A period of five years.

-9 A measure of length equal to four Hastas.

-1 A part of a chariot or plough.

-11 N. of a particular configuration of the moon.

-Comp. -अंशकः a year.

-अध्यक्षः 1 N. of Prajāpati.

-2 of Śiva.

-अन्तः 1 the end of the yoke.

-2 the end of an age, end or destruction of the world; युगान्तकालप्रति- संहृतात्मनो जगन्ति यस्यां सविकासमासत Śi.1.23; R.13.6.

-3 meridian, mid-day.

-अन्तर 1 a kind of yoke.

-2 a succeeding generation.

-3 another division of the sky; युगान्तरमारूढः सविता Ś.4.

-अवधिः end or destruction of the world; पयस्यभिद्रवति भुवं युगावधौ Śi.17.4.

-आद्या the first day of a Yuga.

-कीलकः the pin of a yoke.

-क्षयः destruction of the world.

-धरः the pole of a carriage.

-धुर् f. the pin of a yoke.

-पत्रः, -पत्रकः the mountain ebony.

-पार्श्वग a. going to the side of the yoke, (said of an ox while being broken in to the yoke).

-बाहु a. long-armed; युगपद्युगबाहुभ्यः प्राप्तेभ्यः प्राज्यविक्रमाः Ku.2.18.

-मात्रम् the length of a yoke (= 4 hands).

-वरत्रम् a yoke-strap; युगवरत्रे उपदंशिते ईषाचक्रादिसंनिधाने चेद् अक्षमानयेत्युच्यते तदा यानाक्षमधिकृत्य ब्रूते इति गम्यते, न तु विदेवनाक्षमिति ŚB. on MS.6.8.35.

रेणुका 1 The wife of Jamadagni and mother of Paraśurāma; see जमदग्नि.

-2 A kind of medicinal substance.

-Comp. -तनयः, -सुतः an epithet of Paraśu- rāma.

रोहिणी 1 A red cow.

-2 A cow in general; वर्धिष्णु- धाराध्वनि रोहिणीः पयः Śi.12.4.

-3 N. of the fourth lunar mansion (containing five stars) figured by a cart; she was one of the several daughters of Dakṣa and is regarded as the most favourite consort of the moon; उपरागान्ते शशिनः समुपगता रोहिणी योगम् Ś.7.22.

-4 N. of a wife of Vasudeva and mother of Balarāma

-5 A young girl in whom menstruation has just com- menced; नववर्षा च रोहिणी.

-6 Lightning.

-7 Inflamma- tion of the throat.

-8 A kind of steel.

-9 A particular श्रुति or मूर्च्छना (in music).

-Comp. -अष्टमी the eighth day in the month of Bhādrapada (when the moon is in conjunction with Rohiṇī).

-तनयः Balarāma.

-पतिः, -प्रियः, -वल्लभः the moon.

-योगः the conjunc- tion of the moon with the Nakṣatra रोहिणी.

-रमणः 1 a bull.

-2 the moon.

-शकटः the constellation Rohiṇī figured by a cart; रोहिणीशकटमर्कनन्दनश्चेद्भिनत्ति रुधिरो$थवा शशी Pt.1.23 (= Bṛi. S.47.14).

-सितः, -भवः Mercury.