सर्वहत्या

अवतारः [अव-तृ करणे घञ्]

1 Descent, alighting; descending or going down into; (fig) accepting, resorting to पाखण्डिपथावतारः Dk.47; advent, setting in; वसन्तावतारसमये Ś.1.

-2 Form, manifestation; मत्स्यादिभि- <?>वतारैरवतारवता$वसुधाम् Śaṅkara.

-3 Descent of a deity upon earth, incarnation in general; को$प्येष संप्रति <?>वः पुरुषावतारः U.5.33; धर्मार्थकाममोक्षाणामवतार इवाङ्गवान् R.1.84; ऋष्यवतारो$यं नृपतिः Ks.7.18.

-4 An incarna- tion of Viṣṇu; विष्णुर्येन दशावतारगहने क्षिप्तो महासंकटे Bh. 2.95. (There are ten incarnations of Viṣṇu; the following verse from Gīt. describes them; वेदानुद्धरते जगन्निवहते भूगोलमुद्विभ्रते दैत्यं दारयते बलिं छलयते क्षत्रक्षयं कुर्वते । पौलस्त्यं जयते हलं कलयते कारुण्यमातन्वते म्लेच्छान्मूर्छयते दशाकृतिकृते कृष्णाय तुभ्यं नमः ॥ मत्स्यः कूर्मो वराहश्च नरसिंहो$थ वामनः । रामो रामश्च कृष्णश्च बुद्धः कल्की च ते दश ॥ Varāh. P.

-5 Any new appearance, growth, rise; नवावतारं कमलादिवोत्पलम् R. 3.36; परीवादनवावतारः 5.24; यौवनावतारे K.289; Ve.3; Śānti.2.26;3.14; Ks.8.3;

-6 Any distinguished person (who, in the language of respect, is called an अवतार or incarnation of a deity).

-7 Aiming at object.

-8 A landing place; रुद्धे गजेन सरितः सरुषावतारे Śi.5.33.

-9 A sacred bathing place.

-1 Translation.

-11 A pond, tank,

-12 Introduction, preface.

13 Crossing; ˚रं लभ् To gain one's object (with gen.).

-Comp. -कथा account of an अवतार, N. of a chapter in शङ्करविजय.

-मन्त्रः the prayer causing the descent of a deity.

अष्टन् num. a. [अश-व्याप्तौ कनिन् तुट् च Uṇ.1.154.] (nom., acc. अष्ट-ष्टौ) Eight. It often occurs in comp. as अष्टा with numerals and some other nouns; as अष्टादशन्, अष्टाविंशतिः, अष्टापद &c. [cf. L. octo; Gr. okto; Zend astani Pers. hasht.].

-Comp. -अक्षर a. consisting of eight letters or parts; अष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्र्यै पदम् Bṛi. Up.5.14.1. (

-रः) N. of a metre.

-अङ्ग a. consisting of eight parts or members.

(-ङ्गम्) 1 the eight parts of the body with which a very low obeisance is performed; ˚पातः, -प्रणामः, साष्टाङ्गनमस्कारः a respectful obeisance made by the prostration of the eight limbs of the body; साष्टाङ्गपातं प्रणनाम fell prostrate on the ground in reverence; (जानुभ्यां च तथा पद्भ्यां पाणिभ्यामुरसा धिया । शिरसा वचसा दृष्टया प्रणामो$- ष्टाङ्ग ईरितः). cf. also उरसा शिरसा दृष्टया वचसा मनसा तथा । पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यां प्रणामो$ष्टाङ्ग उच्यते ॥ The eight limbs of the body in नमस्कार.

-2 the 8 parts of yoga or concen- tration; यमो नियमश्चासनं च प्राणायामस्ततः परम् । प्रत्याहारो धारणा च घ्यानं सार्धं समाधिना । अष्टाङ्गान्याहुरेतानि योगिनां योगसिद्धये ॥

-3 materials of worship taken collectively, namely, water, milk, ghee, curds, दर्भ, rice, barley, mustard seed.

-4 the eight parts of every medical science; (they are:-- शल्यम्, शालाक्यम्, कायचिकित्सा, भूतविद्या, कौमारभृत्यम्, अगदतन्त्रम्, रसायनतन्त्रम्, and वाजीकरणतन्त्रम्.)

-5 the eight parts of a court; 1 the law, 2 the judge, 3 assessors, 4 scribe, 5 astrologer, 6 gold, 7 fire, and 8 water.

-6 any whole consisting of eight parts.

-7 a die, dice.

-8 The eight functions of intellect (बुद्धि) are शुश्रूषा, श्रवण, ग्रहण, धारणा, चिन्तन, ऊहापोह, अर्थविज्ञान and तत्त्वज्ञान; बुद्धया ह्यष्टाङ्गया युक्तं त्वमेवार्हसि भाषितुम् Rām.6.113.24. ˚अर्घ्यम् an offering of eight articles. ˚धूपः a sort of medical incense removing fever. ˚मैथुनम् sexual enjoyment of 8 kinds'; the eight stages in the progress of a love suit; स्मरणं कीर्तनं केलिः प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् । संकल्पो$ध्यवसायश्च क्रियानिष्पत्तिरेव च ॥

˚वैद्यकम् It is constituted of द्रव्याभिधान, गदनिश्चय, काय- सौख्य, शल्यादि, भूतनिग्रह, विषनिग्रह, बालवैद्यक, and रसायन. ˚हृदयम् N. of a medical work.

-अधिकाराः जलाधिकारः, स्थलाधिकारः, ग्रामाधिकारः, कुललेखनम्, ब्रह्मासनम्, दण़्डविनि- योगः, पौरोहित्यम्.

-अध्यायी N. of Pāṇinī's gramma- tical work consisting of 8 Adhyāyas or chapters.

-अन्नानि The eight types of food भोज्य, पेय, चोष्य, लेह्य, खाद्य, चर्व्य, निःपेय, भक्ष्य.

-अर a. having a wheel with 8 spokes.

-अस्रम् an octagon.

-अस्रः A kind of single-storeyed building octangular in plan.

-अस्रिय a. octangular.

-अह् (न्) a. lasting for 8 days.

-आदिशाब्दिकाः the first eight expounders of the science of words (grammar); इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्नापिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः ॥

-आपाद्य Multiplied by eight. अष्टापाद्यं तु शूद्रस्य स्तेये भवति किल्बिषम् । Ms.8.337.

-उपद्वीपानि स्वर्णप्रस्थ, चन्द्राशुक्ल, आवर्तन, रमणक, मन्दरहरिण, पाञ्चजन्य, सिंहल, and लङ्का.

-कपाल a. (˚ष्टा˚) prepared or offered in 'eight' pans. (

-लः) a sacrifice in which ghee is offered in eight pans.

-कर्ण a. one who has the number eight as a mark burnt in his ears (P.VI.3.115). (

-र्णः) eight- eared, an epithet of Brahmā. (

-कर्मन् m.),

-गतिकः a king who has 8 duties to perform; (they are:-- आदाने च विसर्गे च तथा प्रैषनिषेधयोः । पञ्चमे चार्थवचने व्यवहारस्य चेक्षणे ॥ दण्डशुद्धयोः सदा रक्तस्तेनाष्टगतिको नृपः ।

-कुलम् (Probably) Village jury. (Bh. List No. 1267).

-कुलाचलाः Eight principal mountains; नील, निषध, विन्ध्याचल, माल्यवान्, मलय, गंधमादन, हेमकूट, and हिमालय. (

-मर्यादागिरयः) हिमालय, हेमकूट, निषध, गन्धमादन, नील, श्वेत, शृङ्गवार and माल्यवान्.

-कृत्वस् ind. eight times. चतु- र्नमो अष्टकृत्वो भवाय Av.11.2.9.

-कोणः 1 an octagon.

-2 a kind of machine.

-खण्डः a title of a collection of several sections of the Ṛigveda.

-गन्धाः Eight fragrant substances (Mar. चन्दन, अगरु, देवदार, कोळिंजन, कुसुम, शैलज, जटामांसी, सुर-गोरोचन).

-गवम् [अष्टानां गवां समाहारः] a flock of 8 cows.

-गाढ् m.

1 a fabulous animal supposed to have eight legs.

-2 a spider.

-गुण a. eightfold; अन्नादष्टगुणं चूर्णम्; दाप्यो$ष्टगुणमत्ययम् Ms.8.4. (

-णम्) the eight qualities which a Brāhmaṇa should possess; दया सर्वभूतेषु, क्षान्तिः, अनसूया, शौचम्, अनायासः, मङ्गलम्, अकार्पण्यम्, अस्पृहा चेति ॥ Gautamasūtra. ˚आश्रय a. endowed with these eight qualities.

-ष्ट (˚ष्टा˚) चत्वारिंशत् a. forty-eight.

-तय a. eight-fold.

-तारिणी the eight forms of the goddess तारिणी; तारा- चोग्रा महोग्रा च वज्रा काली सरस्वती । कावेश्वरी च चामुण्डा इत्यष्टौ तारिण्यो मताः ॥.

-तालम् A kind of sculptural measure- ment in which the whole height of an idol is generally eight times that of the face.

-त्रिंशत् -(˚ष्टा˚) a. thirty-eight.

-त्रिकम् [अष्टावृत्तम् त्रिकम्] the number 24.

-दलम् 1 a lotus having eight petals.

-2 an octagon.

-दशन् (˚ष्टा˚) see above after अष्टातय.

-दिश् f. [कर्म˚ स. संज्ञात्वान्न द्विगुः दिक् सङ्ख्ये संज्ञायाम् P.II.1.5.] the eight cardinal points; पूर्वाग्नेयी दक्षिणा च नैर्ऋती पश्चिमा तथा । वायवी चोत्तरैशानी दिशा अष्टाविमाः स्मृताः ॥. ˚करिण्यः the eight female elephants living in the eight points; करिण्यो$भ्रमुकपिलापिङ्गलानुपमाः क्रमात् । ताम्रकर्णी शुभ्रदन्ती चाङ्गना चाञ्जनावती ॥ Ak. ˚पालाः the eight regents of the cardinal points; इन्द्रो वह्निः पितृपतिः (यमः) नैर्ऋतो वरुणो मरुत् (वायुः) । कुबेरे ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ॥ Ak. ˚गजाः the eight elephants guarding the 8 quarters; ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदो$ञ्जनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥ Ak.

-देहाः (पिण्डब्रह्माण्डात्मकाः) Gross and subtle bodies; स्थूल, सूक्ष्म, कारण, महाकारण, विराट्, हिरण्य, अव्याकृत, मूलप्रकृति.

-द्रव्यम् the eight materials of a sacrifice; अश्वत्थोदुम्बुरप्लक्षन्यग्रोधसमिधस्तिलाः । सिद्धार्थपायसाज्यानि द्रव्याण्यष्टौ विदुर्बुधाः ॥

-धातुः the eight metals taken collectively; स्वर्णं रूप्यं च ताम्रं च रङ्गं यशदमेव च । शीसं लौहं रसश्चेति धातवो$ष्टौ प्रकीर्किताः ॥

-नागाः (Serpents) अनन्त, वासुकि, तक्षक, कर्कोटक, शङ्ख, कुलिक, पद्म, and महापद्म.

-नायिकाः (of श्रीकृष्ण) रुक्मिणी, सत्यभामा, जाम्बवती, कालिन्दी, मित्रवृन्दा, याज्ञजिती, भद्रा, and लक्ष्मणा. (of इन्द्र) उर्वशी, मेनका, रम्भा, पूर्वचिती, स्वयंप्रभा, भिन्नकेशी जनवल्लभा and घृताची (तिलोत्तमा). (In Erotics) वासकसज्जा, विरहोत्कण्ठिता, स्वाधीनभर्तृका, कलहान्तरिता, खण्डिता, विप्रलब्धा, प्रोषितभर्तृका, and अभिसारिका.

-पक्ष a. Having eight side- pillars; अष्टपक्षां दशपक्षां शालाम् Av.9.3.21.

-पद, -द् (˚ष्ट˚ or ˚ष्टा˚) a.

1 eight-footed.

-2 a term for a pregnant animal.

-पदः (˚ष्ट˚)

1 a spider.

-2 a fabulous animal called Śarabha.

-3 a worm.

-4 a wild sort of jasmin.

-5 a pin or bolt.

-6 the mountain Kailāsa (the abode of Kubera). (

-दः, -दम्) [अष्टसु धातुषु पदं प्रतिष्ठा यस्य Malli.]

1 gold; आवर्जिताष्टापदकुम्भतोयैः Ku.7.1; Śi.3.28.

-2 a kind of chequered cloth or a board for drafts, dice-board (Mar. पट); ˚परिचयचतुराभिः K.196. ˚पत्रम् a sheet of gold.

-प (पा)दिका N. of a plant.

-पदी (˚ष्ट-ष्टा˚)

1 wild sort of jasmin (Mar. वेलमोगरी); श्यामान्वारणपुष्पांश्च तथा$- ष्टपदिका लताः Mb.13.54.6.

-2 a variety of metre, often used in Jayadeva's Gītagovinda.

-पलम् a kind of medicinal preparation of ghee.

-पाद्य a. (˚ष्टा˚) eight-fold.

-पुत्र a. Having eight sons; अष्टयोनिरदितिरष्ट- पुत्रा Av.8.9.21.

-(देह)-प्रकृतयः पञ्चमहाभूतानि, मनः, बुद्धिः and अहङ्कारः.

-प्रधानाः, वैद्य, उपाध्याय, सचिव, मन्त्री, प्रतिनिधि, राजाध्यक्ष, प्रधान and अमात्य. (of शिवाजी) प्रधान, अमात्य, सचिव, मन्त्री, डबीर, न्यायाधीश, न्यायशास्त्री and सेनापति.

-भावाः (a) स्तम्भ, स्वेद, रोमाञ्च, वैस्वर्य, कम्प, वैवर्ण्य, अश्रुपात, and प्रलय (b) कम्प, रोमाञ्च, स्फुरण, प्रेमाश्रु, स्वेद, हास्य, लास्य, and गायन.

-भैरवाः (शिवगणाः) असिताङ्ग, संहार, रुरु, काल, क्रोध, ताम्रचूड, चन्द्रचूड and महाभैरव, (इतरे- कपाल, रुद्र, भीषण उन्मत्त, कुपित इत्यादयः).

-भोगाः अन्न, उदक, ताम्बूल, पुष्प, चन्दन, वसन, शय्या, and अलंकार.

-मङ्गलः a horse with a white face, tail, mane, breast and hoofs. (

-लम्) [अष्ट- गुणितं मङ्गलं शा. क. त.] a collection of eight lucky things; according to some they are:-- मृगराजो वृषो नागः कलशो व्यञ्जनं तथा । वैजयन्ती तथा भेरी दीप इत्यष्टमङ्गलम् ॥ according to others लोके$स्मिन्मङ्गलान्यष्टौ ब्राह्मणो गौर्हुताशनः । हिरण्यं सर्पि- रादित्य आपो राजा तथाष्टमः ॥

-मङ्गलघृत Ghee mixed with Orris-root (Mar. वेखंड), Costus Arabicus (कोष्ट), ब्राह्मी Siphonanthus Indica, mustard, सैन्धव, पिप्पली, and (Mar. उपळसरी).

-मधु Eight Kinds of honey माक्षिक, भ्रामर, क्षौद्र, पोतिका, छात्रक, अर्घ्य, औदाल, दाल.

-महारसाः Eight रसs in Āyurveda, namely वैक्रान्तमणि, हिंगूळ, पारा, हलाहल, कान्तलोह, अभ्रक, स्वर्णमाक्षी, रौप्यमाक्षी.

-महारोगाः वातव्याधि, अश्मरी, कुष्ट, मेह, उदक, भगन्दर, अर्श, and संग्रहणी.

-महासिद्धयः (n.) अणिमा, महिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकाश्य, ईशिता, वशिता, and प्राकाम्य. (b) अणिमा, महिमा, मघिमा, गरिमा, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशिता and वशिता.

-मातृकाः ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इन्द्राणी, कौबेरी, and चामुण्डा.

-मुद्राः सुरभी, चक्र, ध्यान, योनि, कूर्म, पङ्कज, लिङ्ग and निर्याण.

-मानम् one kuḍava.

-मासिक a. occurring once in 8 months.

-मुष्टिः a. measure called कुञ्चि; अष्टमुष्टिर्भवेत् कुञ्चिः कुञ्चयो$ष्टौ च पुष्कलः । हेमाद्रिः

-मूत्राणि Urines of a cow, a sheep, a goat, a buffallo, a horse, an elephant, a camel, an ass.

-मूर्तिः the 'eight-formed', an epithet of Śiva; the 8 forms being, the 5 elements (earth, water, fire, air and ether), the Sun and the Moon and the sacrificing priest; cf. Ś.1.1 -या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री । ये द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् । यामाहुः सर्वभूत- प्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवन्तः । प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः ॥; or briefly expressed, the names in Sanskrit (in the above order) are:-- जलं वह्निस्तथा यष्टा सूर्याचन्द्रमसौ तथा । आकाशं वायुरवनी मूर्तयो$ष्टौ पिनाकिनः ॥. ˚धरः 'having 8 forms', Śiva.

-मूर्तयः Eight kinds of idols शैली, दारुमयी, लौही, लेप्या, लेख्या, सैकती, मनोमयी, and मणिमयी

-योगिन्यः (Friends of पार्वती) (a) मङ्गला, पिङ्गला, धन्या, भ्रामरी, भद्रिका, उल्का, सिद्धा, and सङ्कटा. (b) मार्जनी, कर्पूर- तिलका, मलयगन्धिनी, कौमुदिका, भेरुण्डा, मातालि, नायकी and जया (शुभाचारा) (sometimes सुलक्षणा and सुनन्दा).

-रत्नम् the eight jewels taken collectively; the title of a collection of 8 Ślokas on morality.

-रसाः the 8 sentiments in dramas &c.; शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाटये रसाः स्मृताः ॥ K. P.4 (to which is sometimes added a 9th Rasa called शान्त; निर्वेदस्थायिभावो$स्ति शान्तो$पि नवमो रसः ibid.); ˚आश्रय a. embodying or representing the eight sentiments; V.2.18.

-लवणानि अजमोदा, आम्लवेतस, एलची (cardamom), Black salt (Mar. पादेलोण), Garcinia Mangostona (Mar. आमसोल), Cinnamo- mum aromaticum (Mar. दालचिनी), Black peppar (Mar. मिरीं).

-लोहकम् a class of 8 metals; सुवर्णं रजतं ताम्रं सीसकं कान्तिकं तथा । वङ्गं लौहं तीक्ष्णलौहं लौहान्यष्टाविमानि तु ॥

-वर्गः 1 a sort of diagram (चक्र) showing the good or bad stars of a person.

-2 the 8 classes of letters; (अवर्ग, क˚, च˚, ट˚, त˚, प˚, य˚, श˚,).

-3 a class of three principal medicaments, Namely ऋषभ, जीवक, मेद, महामेद, ऋद्धि, वृद्धि, काकोली, and क्षीरकाकोली cf. जीवकर्षभकौ मेदौ काकोल्यावृद्धिवृद्धिकी.

-वक्रः (ष्टा) See below.

-वर्ष a. Eight years old; त्र्यष्टवर्षो$ष्टवर्षां वा धर्मे सीदति सत्वरः Ms.9.94.

-वसु The eight वसुs in the present मन्वन्तर are (a) धर, ध्रुव, सोम, आप, अनिल, अनल, प्रत्यूष, प्रभास. (b) द्रोण, प्राण, ध्रुव, अर्क, अग्नि, दोष, वसु, विभावसु.

-वायनानि हरिद्रा, पूगीफल, दक्षिणा, शूर्प, कङ्कण, काचमणि, धान्य, वस्त्र (Mar. खण).

-विना- यकाः The eight Gaṇapatis at मोरगांव (Dist. Poona), पाली (Dist. कुलाबा), भढ (near Karjat, dist. कुलाब), थेऊर (near लोणी, dist. Poona), जुन्नर (dist. Poona), ओझर (near जुन्नर, Dist. Poona). रांजणगांव (Poona- Nagar Road). सिद्धटेक (near दौंड, Dist. Ahmednagar).

-विवाहाः बाह्य, दैव, आर्ष, गान्धर्व, राक्षस, प्राजापत्य, आसुर, पैशाच.

-विध a. [अष्टाविधाः प्रकाराः अस्य] eight-fold, of eight kinds.

-विंशतिः f. (˚ष्टा˚) [अष्टाधिका विंशतिः शाक. त.] the number twentyeight.

-शतम् 1 One hundred and eight.

-2 eight hundred.

-श्रवणः, -श्रवस् N. of Brahmā (having 8 ears or four heads.)

-समाधयः यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, and समाधि.

-सिद्धयः (See --महा- सिद्धयः).

अहि a. Killing; pervaded, pervading.

-हिः [आहन्ति, आ-हन्-इण् स च डित् आङो ह्रस्वश्च Uṇ.4.137]

1 A serpent, snake; अहयः सविषाः सर्वे निर्विषा डुण्डुमाः स्मृताः Ks. 14.84.

-2 The sun.

-3 The planet Rāhu.

-4 A traveller

-5 The demon Vṛitra; रोमहर्षणमत्युग्रं शक्रस्य त्वहिना यथा (युद्धमासीत्) Mb.11.23.12.

-6 A wicked man.

-7 A cheat, rogue.

-8 The Āśleṣā Nakṣatra.

-9 Water.

-1 Earth.

-11 A milch cow.

-12 Lead.

-13 The navel.

-14 A cloud. अहिर्वृत्रासुरे सर्पे... च दुर्जने । Nm.

-ही (du.) Heaven and earth. [cf., L. anguis, Gr. ehis].

-Comp. -अर्षु a. gliding away like a snake, not facing the enemy.

-कान्तः air, wind.

-कोषः the slough of a snake.

-क्षत्रः, -क्षेत्रः N. of a country in the east.

-गोप a. Ved. guarded by a serpent; दासपत्नीरहिगोपा अतिष्ठन् Rv.1.32.11.

-घ्नम् the slaying of the serpent or demon Vṛitra. अनु त्वाहिघ्ने अध देव देवा Rv.6.18.14.

-घ्नी m. killing snakes.

-चक्रम् A certain Tantric diagram.

-च्छत्रः 1 N. of a country, conquered by Arjuna and given to Droṇa.

-2 a kind of vegetable poison.

(-त्रः) 1 sugar.

-2 the plant मेषशृङ्गी.

-3 (Mar. बडीशेप)

-4 N. of the city अहिच्छत्र.

-छत्रकम् a mushroom; Nir.5.16.

-च्छत्रकः A variety of inferior gems. Kau. A.2.11.

-जित् m.

1 N. of Kṛiṣṇa (the slayer of the serpent Kāliyā).

-2 N. of Indra.

-जिह्वा N. of a plant (नागजिह्वालता; Mar. महाशतावरी or श्वेत उपळसरी)

-तुण्डिकः [अहेस्तुण्ड मुखं तेन दीव्यति ठन्, ठञ् वा] a snake- catcher, conjurer, juggler. कुसीदवृत्तयः काण्डकारिणश्चाहि- तुण्डिकाः Śiva. B.31.22.

-देवम् N. of the Nakṣatra आश्लेषा.

-द्विष्, -द्रुह्, -मार, -रिपु, -विद्विष् m.

1 N. of Garuḍa.

-2 an ichneumon.

-3 a peacock.

-4 Indra. द्रुतं धनुष्खण्डमिवाहिविद्विषः Ki.4.27; अहिद्विषस्तद्भवता निशम्य- ताम् Śi.1.41.

-5 Kṛiṣṇa.

-नकुलम् snakes and ichneu- mons.

-नकुलिका [अहिनकुलयोर्वैरम् वुन् P.II.4.9, P.IV. 3.125] the natural antipathy between a serpent and an ichneumon.

-नामभृत् m. N. of Baladeva.

-निर्मोकः, -निर्व्लयनी the slough of a snake.

-पताकः a kind of snake (not venomous).

-पतिः 1 'the lord of snakes', Vāsuki; सज्जं धनुर्वहति यो$हिपतिस्थवीयः Ki.14.71.

-2 any large serpent.

-पुत्रकः a kind of boat (serpent shaped).

-पुष्पः The plant Mesua Roxbur- ghii (Mar. नागकेशर).

-पूतनम्, -ना a kind of disease.

-फेनः, -नम् 'the saliva or venom of a snake', opium. जातीफलं मातुलानीमहिफेनं च पत्रकम् Śiva. B.3.15.

-बु (वु) ध्नः, -ब्रध्नः, -अहिर्बुध्नः, -ध्न्यः 1 one of the Rudras.

-2 Śiva.

-3 Uttarābhādrapadā Nakṣatra.

-4 a name of a Muhūrta. ˚देवता the twenty-sixth lunar mansion.

-द्विष् N. of a plant (Mar. मुंगुसवेल).

-बीजम् (Mar. खसखस).

-भयम् 1 the fear of a lurking snake.

-2 appre- hension of treachery, danger arising from one's own allies; ˚दा [अहिं भयं द्यति खण़्डयति दो क] N. of the plant भूम्यामलकी (Mar. भुयआंवळी).

-भानु a. Ved.

1 shining like serpents.

-2 causing the motion of the sun (सूर्यगतिहेतु) as the wind; an epithet of the Maruts; मरुतो अहिभानवः Rv. 1.175.1.

-भुज् m.

1 N. of Garuḍa.

-2 a peacock.

-3 ichneumon.

-4 N. of a plant (Mar. मुंगुसवेल). m. Śiva.

-मन्यु a.

1 having destructive anger; with unimpaired knowledge.

-2 enraged like serpents; epithet of the Maruts. (

-न्युः) the anger of a serpent.

-मर्दनी N. of a plant (गन्धनाकुली; Mar. मुंगुसवेल).

-माय a. having multiform or versatile forms like a snake, showing a variety of colour and shape, such as Vṛitra.

-मारकः, -मेदकः 1 N. of a plant (अरिमेद; Mar. गन्धीहिवर)

-2 = ˚द्विष् q. v.

-लता 1 the betel-nut plant.

-2 N. of a plant (गन्धनाकुली.)

-विषापहा f. 'Neutralizing the poison of snakes', The ichneumon plant (Mar. मुंगुसवेल).

-शुष्म a. having all pervading strength; ˚सत्वन् Ved. one whose men hiss like serpents (N. of Indra); आस्माञ्जगम्यादहिशुष्म सत्वा Rv.5.33.5.

-सक्थ n. having a long thigh like a serpent. (

-क्थः) N. of a country.

-हत्यम् Ved. the slaying of the serpent or demon Vṛitra.

-हन् a. Killing serpents or Vṛitra, Garuḍa, Indra.

आक्षिक a. (

-की. f.) [अक्षेण दीव्यति जयति जितं वा; अक्ष ठक् P.IV.4.2.]

1 One who plays at dice. -One who uses loaded dice. (भारभूतानक्षानाहरति, वहति).

-3 One who gains by gambling.

-4 Won by gambling.

-5 Relating to dice or gambling; आक्षिकं ऋणम्Ms.8.159 incurred in gambling.

-कः N. of a tree (= अक्षिक q. v.)

-कम् 1 Money gained by gambling.

-2 Gambling debt, money lost at play.

-की f. A kind of spirituous liquor prepared from the seeds of Teroninabia Bellerica (बिभीतक; Mar. बेहडा).

-Comp. -पणः a stake, a wager.

आश्वभारिक a. (

-की f.) = अश्वभारं हरति, वहति आवहति वा.

उद्वह् 1 P.

1 To marry, lead home (as a bride); पार्थिवीमुदवहद्रघूद्वहः R.11.54; नोद्वहेत्कपिलां कन्याम् Ms.3.8, 1,15; अविप्लुतब्रह्मचर्यो लक्षण्यां स्त्रियमुद्वहेत् Y.1.52; Bk. 2.48; Bhāg.1.52.41.

-2 To bear up, raise up, elevate.

-3 To hold up, sustain, support; पदमुद्वहन्ती Ku.5.85; उद्वह धुरम् K.19; Ku.6.3; आत्मानमुद्वोढुम- शक्नुवत्यः R.16.6,11.66; Śi.9.73; Bk.9.7; भारम् &c.

-4 To suffer, experience, feel; वात्सल्यमोहपरिदेवितमुद्वहामि Māl.6.9; स्वाम्यर्थमुद्वहन् Mu.2.21. Adhering to his master's cause.

-5 To possess, have, assume, be endowed with; पुरुषाभिमानमुद्वहद्भिः Mu.4; यौवनमुद्वहन्त्या Ku.1.19; श्रियमुद्वहति मुखं ते बालातपरक्तकमलस्य V.4.73; M.5.14; so शब्दम्, अङ्गुलिम्, पाणिम्, ज्ञानम्, गर्वम्, प्रमोदम् &c.

-6 To carry off or away, take or lead away; तमुद्वहन्तं पथि भोजकन्याम् R.7.35,7.

-7 To lead to termination, finish; प्रारब्धमुत्तमजनास्त्वमिवोद्वहन्ति Mu.2.17 v. l.

-8 To respect, honour, uphold; स्वयंभुवो वाक्यमथोद्वहन्तौ Rām.6.74.3. -Caus.

1 To cause to marry.

-2 To spread above; उत्कर्णमुद्वाहितधीरकन्धरैः Śi.12.73.

उपनिधा 3 U.

1 To put or place near; to bring or lead near to; कर्णयोरुपनिधाय (मुखम्) Āśval.; वहति समीरे मदनमुपनिधाय Gīt.5.

-2 To produce, cause; भयमुपनिदधे स राक्षसानाम् Bk.4.45.

-3 To present; उद्दिष्टामुपनिहितां भजस्व पूजाम् Māl.5.25.

-4 To deposit, entrust दृष्ट्वा पूर्वोपनिहितं निधिम् Ms.8.37,196.

कार्पण्यम् 1 Poverty, indigence, wretchedness; व्यक्तकार्पण्या Dk.

-2 Compassion; pity; कार्पण्यात्स्कन्धेनोद्वहति Bhāg.5.8.13.

-3 Niggardliness, imbecility; कार्पण्य- दोषोपहतस्वभावः Bg.2.

-4 Levity, lightness of spirit.

गर्भः [गॄ-भन् Uṇ.3.152]

1 The womb, the belly; गर्भेषु वसतिः Pt.1; पुनर्गर्भे च संभवम् Ms.6.63.

-2 A fœtus, embryo; act of conception, pregnancy; conception; नरपतिकुलभूत्यै गर्भमाधत्त राज्ञी P.2.75; गर्भो$भवद्भूधरराज- पत्न्याः Ku.1.19; गर्भं वहति Pt.1.3 bears a child in the womb.

-3 The time of conception; गर्भाष्टमे$ब्दे कुर्वित ब्राह्मणस्योपनायनम् Ms.2.36.

-4 The child (in the womb); Ś.6; ततः कुमारं सुरगर्भकल्पम् Bu. Ch.2.19; cf. 'गर्भो भ्रूणे$- र्भके कुक्षौ' Medinī.

-5 A child, brood or offspring of birds.

-6 The inside, middle, or interior of anything (in comp. in this sense and translated by 'full of', 'filled with', 'containing' &c); हिमगर्भैर्मयूखैः Ś.3.4; शुक˚ कोटर 1.14;7.7; ˚पत्रम् U.3.5. inwardly situated; अग्निगर्भां शमीमिव Ś.4.4; R.3.9;5.17;9.55; Śi.9.62; Māl.3.12; Mu.1.12.

-7 The offspring of the sky, i. e. the vapours and fogs drawn upwards by the rays of the sun during 8 months and sent down again in the rainy season; cf. Ms.9.35; नवमासधृतं गर्भं भास्करस्य गभस्तिभिः Rām.4.28.3.

-8 An inner apartment, a lying-in-chamber.

-9 Any interior chamber.

-1 A hole.

-11 Fire.

-12 Food.

-13 The rough coat of the jack-fruit (पनसकण्टक).

-14 the bed of a river, especially of the Ganges on the fourteenth day of the dark half of Bhādrapada or in the very height of the rains when the river is fullest.

-15 The fruit (of plants).

-16 Joining, union.

-17 The calyx of the lotus.

-18 (In dramas) One of the Sandhis q. v.

-Comp. -अङ्कः (also गर्भे$ङ्कः) an interlude during an act, as the scene of the birth of Kuśa and Lava in U.7, or the सीतास्वयंवर in Bālarāmāyaṇa. The S. D. thus defines it:-- अङ्कोदर- प्रविष्टो यो रङ्गद्वारामुखादिमान् । अङ्को$परः स गर्भाङ्कः सबीजः फलवानपि ॥ 279.

-अवक्रान्तिः f. descent of the soul into the womb.

-अवटः see गर्भभाजनम्.

-अष्टमः 1 the eighth month from conception.

-2 the eighth year from conception.

-अस्पन्दनम् non-quickening of the fœtus.

-आगारम् 1 uterus.

-2 an inner and private room, the female apartments.

-3 a lying-in-chamber.

-4 the body or sanctuary of a temple, the chamber where the image of a deity is placed; एकैव देवं द्रष्टुं च गर्भागारमथाविशत् Ks.7.71.

-आधानम् 1 impregnation; गर्भाधानक्षणपरिच- यान्नूनमाबद्धमालाः (बलाकाः) Me.9.

-2 one of the Saṁskāras or purificatory ceremonies performed after men- struation to ensure or facilitate conception; (this cere- mony legalizes in a religious sense the consummation of marriage); Y.1.11.

-आशयः the uterus, the womb.

-आस्रावः mis-carriage, abortion.

-ईश्वरः one born rich (cf. 'born in the purple'); a sovereign or rich man by birth. ˚ता sovereignty attained by inheritance; प्राप्तैश्वर्यो भवेन्मूढो गर्भेश्वरतयान्यथा Rāj. T.5.199.

-उत्पत्तिः f. the formation of the embryo.

-उपघातः miscarriage of the embryo (applied to the sky); Bṛi. S.21.25.

-उपघातिनी a cow or female miscarrying from unsea- sonable gestation.

-उपपत्तिः f. formation of the embryo.

-कर, -कार a. impregnating, procreative.

-कालः 1 time of impregnation.

-2 the time when the vapour collected in the air shows the first signs of life.

-कोशः, -षः uterus.

-क्लेशः pains caused by the embryo, the throes of partu- rition or childbirth.

-क्षयः miscarriage.

-गृहम्, -भवनम्, -वेश्मन् n.

1 an inner apartment, the body of a house; Mb.5.118.19; R.19.42.

-2 a lying-in-chamber.

-3 the sanctuary or body of a temple; निर्गत्य गर्भभवनात् Māl.1.

-ग्रहणम् impregnation, conception.

-ग्राहिका a midwife; Ks.34.

-घातिन् a. causing abortion.

-चलनम् quickening, motion of the fœtus in the uterus.

-चेटः a servant by birth; नर्मभिर्गर्भचेटानां द्वास्थानां विक्रियाक्रमैः Rāj. T.3.153.

-च्युत a.

1 fallen from the womb (as a child).

-2 miscarrying.

-च्युतिः f.

1 birth; delivery.

-2 miscarriage.

-दासः, -सी a slave by birth; (often used as a term of abuse or reproach.); यथा गर्भदासः कर्मार्थ एव स्वामिनो$नड्वाँश्च क्रीयते । ŚB. on MS.3.1.2.

-दिवसाः certain days on which the vapours collected in the air show signs of life; Bṛi.21.5.

-द्रुह् a. (nom. sing. ˚ध्रुक्-ड्) causing abortion.

-धम् Ved. semen virile.

-धरा pregnant.

-धारणम्, -धारणा gestation, impregnation.

-धिः Ved.

1 a breeding place, a nest; कपोत इव गर्भधिम् Rv.1.3.4.

-2 cohabitation.

-ध्वंसः abortion.

-नाडी the umbilical cord.

-नुद् a. causing abortion.

-न्यासः 1 laying the foundation.

-2 the foun- dations.

-परिस्रवः secundines or fœtal membranes collectively.

-पाकिन् m. rice ripening in sixty days.

-पातः miscarriage after the fourth month of pregnancy.

-पोषणम्, -भर्मन् n. nourishment of the fœtus, gesta- tion; अनुष्ठिते भिषग्भिराप्तैरथ गर्भभर्मणि R.3.12.

-भाजनम् the foundation pit, the excavation.

-मण्डपः an inner apartment, a bed-chamber.

-मासः month of pregnancy.

-मोचनम् delivery, birth.

-योपा a pregnant woman; (fig.) the Ganges overflowing its banks.

-रक्षणम् protecting the fœtus.

-रन्धिः complete cooking; स्थाल्य- ग्नितापात्पयसो$मितापस्तत्तापतस्तण्डुलगर्भरन्धिः Bhāg.5.1.22.

-रूप a. childish, youthful, juvenile.

-रूपः, -रूपकः a child, an infant, a youth.

-लक्षण a. observing the signs of the rainy season. (

-णम्) a symptom of preg- nancy.

-लम्भनम् a ceremony performed for the sake of facilitating and developing pregnancy.

-वसतिः f.,

-वासः 1 the womb; असकृद्गर्भवासेषु वासं जन्म च दारुणम् Ms.12.78.

-2 being in the womb.

-विच्युतिः f. abor- tion in the beginning of pregnancy.

-विपत्तिः death of the fœtus.

-वेदना throes of child-birth.

-व्याकरणम् the formation of the embryo.

-शङ्कुः a kind of instrument for extracting the dead fœtus.

-शय्या the abode of the fœtus or uterus.

-संभवः, -संभूतिः f. becoming preg- nant; वर्षद्वयं प्रविष्टस्य वर्तत$न्तःपुरे$त्र मे । तदेषा गर्भसंभूतिः कुतः संप्रति कथ्यताम् Ks.5.61.

-संभवा a kind of cardamoms (Mar. एलची).

-स्थ a.

1 situated in the womb.

-2 inte- rior, internal.

-स्रावः abortion, miscarriage; वरं गर्भस्रावः Pt.1; Y.3.2; Ms.5.66.

चापः [चपस्य वंशभेदस्य विकारः अण् Tv.]

1 A bow; ताते चापद्वितीये वहति रणधुरां को भयस्यावकाशः Ve.3.5; so चापपाणिः 'with a bow in hand'.

-2 The rain-bow.

-3 (In geom.) An arc of a circle.

-4 The sign of the zodiac called Sagittarius..

जारः [जीर्यत्यनेन जॄ करणे घञ्; जरयतीति जारः Nir.]

1 A paramour, gallant, lover; रथकारः स्वकां भार्यां सजारां शिरसावहत् Pt.4.54.

-2 A confidential friend.

-री N. of Durgā.

-Comp. -जः, -जन्मन्, -जातः a bastard; न जारजातस्य ललाटशृङ्गम् Udb.

-भरा an adulteress.

त्रि num. a. [Uṇ.5.66] (declined in pl. only, nom. त्रयः m., तिस्त्रः f., त्रीणि n.) Three; त एव हि त्रयो लोकास्त एव त्रय आश्रमाः &c. Ms.2.229; प्रियतमाभिरसौ तिसृभिर्बभौ R.9.18; त्रीणि वर्षाण्युदीक्षेत कुमार्यृतुमती सती Ms.9.9 [cf. L. tres; Gr. treis; A. S., Zend thri; Eng. three].

-Comp. -अंशः 1 a three-fold share; त्र्यंशं दायाद्धरेद्विप्रः Ms.9.151.

-2 a third part.

-3 three-fourths.

-अक्ष a. triocular.

-अक्षः, -अक्षकः an epithet of Śiva; शुष्कस्नायु- स्वराह्लादात्त्र्यक्षं जग्राह रावणः Pt.5.57.

-अक्षरः 1 the mystic syllable ओम् consisting of three letters; see under अ. आद्यं यत्त्र्यक्षरं ब्रह्म Ms.11.265.

-2 a match- maker or घटक (that word consisting of three syllables).

-3 a genealogist. (

-री) knowledge, learning; see विद्या.

-अङ्कटम्, -अङ्गटम् 1 three strings suspended to either end of a pole for carrying burdens.

-2 a sort of colly- rium. (

-टः) N. of Śiva.

-अङ्गम् (pl.) a tripartite army (chariots, cavalry and infantry).

-अङ्गुलम् three fingers' breadth.

-अञ्जनम् the three kinds of collyrium; i. e. कालाञ्जन, रसाञ्जन and पुष्पाञ्जन.

-अञ्जलम्, -लिः three handfuls taken collectively.

-अधिपतिः (the lord of the 3 guṇas or worlds), an epithet of Viṣṇu; Bhāg.3.16.24.

-अधिष्ठानः the soul. (

नम्) spirit, life (चैतन्य). -a. having three stations; Ms.12.4.

-अध्वगा, -मार्गगा, -वर्त्मगा epithets of the river Ganges (flowing through the three worlds).

-अनीक a. having the three properties of heat, rain and cold; त्यनीकः पत्यते माहिनावान् Rv.3.56.3. (

-का) an army consisting of horses, elephants and chariots.

-अब्द a. three years old.

-ब्दम् three years taken collectively.

-अम्बकः (also त्रियम्बक in the same sense though rarely used in classical literature) 'having three eyes', N. of Śiva.; त्रियम्बकं संयमिनं ददर्श Ku.3.44; जडीकृतस्त्र्यम्बकवीक्षणेन R.2. 42;3.49. ˚सखः an epithet of Kubera; कुबेरस्त्र्यम्बकसखः Ak.

-अम्बका an epithet of Pārvatī

-अशीत a. eighty-third.

-अशीतिः f. eighty-three.

-अष्टन् a. twenty-four.

-अश्र, -अस्र a. triangular. (

-स्रम्) a triangle.

-अहः 1 a period of three days.

-2 a festival lasting three days.

-आर्षेयाः deaf, dumb and blind persons.

-आहिक a.

1 performed or produced in three days.

-2 recurring after the third day, tertian (as fever).

-3 having provision for three days कुशूलकुम्भीधान्यो वा त्र्याहिको$श्वस्तनो$पि वा Y.1.128.

-ऋचम् (

तृचम् also) three Riks taken collectively; Ms.8.16.

-ऐहिक a. having provision for three days.

-ककुद् m.

1 N. of the moun- tain Trikūṭa.

-2 N. of Viṣnu or Kṛiṣṇa.

-3 the highest, chief.

-4 a sacrifice lasting for ten nights.

-ककुभ् m. Ved.

1 Indra.

-2 Indra's thunderbolt.

-कटु dry ginger, black pepper and long pepper taken together as a drug; शिरामोक्षं विधायास्य दद्यात् त्रिकटुकं गुडम् Śālihotra 62.

-कण्टः, -कण्टकः a kind of fish.

-करणी the side of a square 3 times as great as another.

-कर्मन् n. the chief three duties of a Brāhmaṇa i. e. sacrifice, study of the Vedas, and making gifts or charity. (-m.) one who engages in these three duties (as a Brāhmaṇa).

-काण्डम् N. of Amarsiṁha's dictionary.

-कायः N. of Buddha.

-कालम् 1 the three times; the past, the pre- sent, and the future; or morning, noon and evening.

-2 the three tenses (the past, present, and future) of a verb. (

-लम् ind. three times, thrice; ˚ज्ञ, ˚दर्शिन् a. omniscient (m.)

1 a divine sage, seer.

-2 a deity.

-3 N. of Buddha. ˚विद् m.

1 a Buddha.

-2 an Arhat (with the Jainas).

-कूटः N. of a mountain in Ceylon on the top of which was situated Laṅkā, the capital of Rāvaṇa.; Śi.2.5.

-कूटम् sea-salt.

कूर्चकम् a knife with three edges.

-कोण a. triangular, forming a triangle.

(-णः) 1 a triangle.

-2 the vulva.

-खम् 1 tin.

-2 a cucumber.

-खट्वम्, -खट्वी three bed- steads taken collectively.

-क्षाराणि n. (pl.) salt-petre, natron and borax.

-गणः an aggregate of the three objects of worldly existence; i. e. धर्म, अर्थ and काम; न बाधते$स्य त्रिगणः परस्परम् Ki.1.11; see त्रिवर्ग below.

-गत a.

1 tripled.

-2 done in three days.

-गर्ताः (pl.)

1 N. of a country, also called जलन्धर, in the north- west of India.

-2 the people or rulers of that country.

-3 a particular mode of calculation.

-गर्ता 1 a lascivious woman, wanton.

-2 a woman in general.

-3 a pearl.

-4 a kind of cricket.

-गुण a.

1 consisting of three threads; व्रताय मौञ्जीं त्रिगुणां बभार याम् Ku.5.1.

-2 three-times repeated, thrice, treble, threefold, triple; सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य (दिनानि) R.2. 25.

-3 containing the three Guṇas सत्त्व, रजस् and तमस्. (

-णम्) the Pradhāna (in Sāṅ. phil.); (-ind.) three times; in three ways.

-णाः m. (pl.) the three quali- ties or constituents of nature; त्रयीमयाय त्रिगुणात्मने नमः K.1.

(-णा) 1 Māyā or illusion (in Vedānta phil.).

-2 an epithet of Durgā.

-गुणाकृतम् ploughed thrice.

-चक्षुस् m. an epithet of Śiva.

-चतुर a. (pl.) three or four; गत्वा जवात्त्रिचतुराणि पदानि सीता B.R.6.34.

-चत्वा- रिंश a. forty-third.

-चत्वारिंशत् f, forty-three.

-जगत् n.

-जगती the three worlds, (1) the heaven, the atmos- phere and the earth; or (2) the heaven, the earth, and the lower world; त्वत्कीर्तिः...... त्रिजगति विहरत्येवमुर्वीश गुर्वी Sūkti.5.59.

-जटः an epithet of Śiva.

-जटा N. of a female demon, one of the Rākṣasa attendants kept by Rāvaṇa to watch over Sītā, when she was retained as a captive in the Aśoka-vanikā. She acted very kindly towards Sītā and induced her companions to do the same; सीतां मायेति शंसन्ति त्रिजटा समजीवयत् R.12.74.

-जातम्, जातकम् The three spices (mace, cardamoms, cinnamon).

-जीवा, -ज्या the sine of three signs or 9˚, a radius.

-णता a bow; कामुकानिव नालीकांस्त्रिणताः सहसामुचन् Śi.19.61.

-णव, -णवन् a. (pl.) three times nine; i. e. 27.

-णाकः the heaven; तावत्त्रिणाकं नहुषः शशास Bhāg.6.13.16.

-णाचिकेतः 1 a part of the Adhvaryu-sacrifice or Yajur- veda, or one who performs a vow connected therewith (according to Kull. on Ms.3.185); Mb.13.9.26.

-2 one who has thrice kindled the Nāchiketa fire or studied the Nāchiketa section of Kāṭhaka; त्रिणाचिकेत- स्त्रिभिरेत्य सन्धिम् Kaṭh.1.17.

-णीता a wife ('thrice married'; it being supposed that a girl belongs to Soma, Gandharva and Agni before she obtains a human husband).

-णेमि a. with three fellies; विचिन्वतो$भूत् सुमहांस्त्रिणेमिः Bhāg.3.8.2.

-तक्षम्, तक्षी three carpen- ters taken collectively.

-दण्डम् 1 the three staves of a Saṁnyāsin (who has resigned the world) tied togethar so as to form one.

-2 the triple subjection of thought, word, and deed. (

-ण्डः) the state of a religious ascetic; ज्ञानवैराग्यरहितस्त्रिदण्डमुपजीवति Bhāg.11.18.4.

-दण्डिन् m.

1 a religious mendicant or Saṁnyāsin who has renounced all worldly attachments, and who carries three long staves tied together so as to form one in his right hand; तल्लिप्सुः स यतिर्भूत्वा त्रिदण्डी द्वारका- मगात् Bhāg.1.86.3.

-2 one who has obtained command over his mind, speech, and body (or thought, word, and deed); cf. वाग्दण्डो$थ मनोदण्डः कायदण्डस्तथैव च । यस्यैते निहिता बुद्धौ त्रिदण्डीति स उच्यते ॥ Ms.12.1.

-दशाः (pl.)

1 thirty.

-2 the thirty-three gods:-- 12 Ādityas, 8 Vasus, 11 Rudras and 2 Aśvins. (

-शः) a god, an immortal; तस्मिन्मघोनस्त्रिदशान्विहाय सहस्रमक्ष्णां युगपत्पपात Ku.3.1. ˚अङ्कुशः (-शम्) the heaven. ˚आयुधम् Indra's thunder- bolt; R.9.54. ˚आयुधम् rainbow; अथ नभस्य इव त्रिदशायुधम् R.9.54. ˚अधिपः, ˚ईश्वरः, ˚पतिः epithets of Indra. ˚अधिपतिः N. of Śiva. ˚अध्यक्षः, ˚अयनः an epithet of Viṣṇu. ˚अरिः a demon. ˚आचार्यः an epithet of Bṛihas- pati. ˚आधार Nectar. ˚आलयः, ˚आवासः

1 heaven.

-2 the mountain Meru.

-3 a god. ˚आहारः 'the food of the gods', nectar. ˚इन्द्रः

1 Indra.

-2 Śiva.

-3 Brahman. ˚गुरुः an epithet of Bṛihaspati, ˚गोपः a kind of insect; (cf. इन्द्रगोप) श्रद्दधे त्रिदशगोपमात्रके दाहशक्तिमिव कृष्णवर्त्मनि R.11.42. ˚दीर्घिका an epithet of the Ganges. ˚पतिः Indra; एषो$प्यैरावतस्थस्त्रिदशपतिः Ratn.4.11. ˚पुङ्गवः Viṣṇu; Rām.1. ˚मञ्जरी the holy basil. ˚वधू, ˚वनिता, an Apsaras or heavenly damsel; कैलासस्य त्रिदशवनितादर्पणस्यातिथिः स्याः Me.6. ˚वर्त्मन् the sky. ˚श्रेष्ठः

1 Agni.

-2 Brahman. ˚दशीभूत Become divine; त्रिदशीभूतपौराणां स्वर्गान्तरमकल्पयत् R.15.12.

-दिनम् three days collectively. ˚स्पृश् m. concurrence of three lunations with one solar day.

-दिवम् 1 the heaven; त्रिमार्गयेव त्रिदिवस्य मार्गः Ku.1.28; Ś.7.3.

-2 sky, atmosphere.

-3 paradise.

-4 happi- ness. (

-वा) cardamoms. ˚अधीशः, ˚ईशः

1 an epithet of Indra.

-2 a god. ˚आलयः the heaven; अश्वमेधजिताँल्लोका- नाप्नोति त्रिदिवालये Mb.13.141.53. ˚उद्भवा

1 the Ganges.

-2 small cardamoms. ˚ओकस् m. a god; वपुषि त्रिदिवौकसां परं सह पुष्पैरपतत्र्छिलीमुखाः Vikr.15.72. ˚गत dead; त्रिदिवगतः किमु वक्ष्यते पिता मे Vikr.6.62.

-दृश् m. an epithet of Śiva.

-दोषम् vitiation or derangement of the three humours of the body, i. e. वात, पित्त and कफ.

-धा ind. in 3 parts, ways or places; triply, ˚त्वम् tripartition; Ch. Up.

-धातुः an epithet of Gaṇeśa;

-तुम् 1 the triple world.

-2 the aggregate of the 3 minerals or humours.

-धामन् m.

1 N. of Viṣṇu.

-2 of Vyāsa;

-3 of Śiva.

-4 of Agni.

-5 death. -n. the heaven; हंसो हंसेन यानेन त्रिधाम परमं ययौ Bhāg.3.24.2.

-धारा the Ganges.

-नयन, -नेत्रः, -लोचनः epithets of Śiva; R.3. 66; Ku.3.66;5.72.

- नवत a. ninety-third.

-नवतिः f. ninety three.

-नयना Pārvat&imacr.

-नाभः Viṣṇu; Bhāg.8. 17.26.

-नेत्रचूडामणिः the moon.

-नेत्रफलः the cocoa-nut tree.

-पञ्च a. three-fold five, i. e. fifteen.

-पञ्चाश a. fiftythird.

-पञ्चाशत् f. fifty-three.

-पुटः glass (काच).

-पताकः 1 the hand with three fingers stretched out or erect.

-2 the forehead marked naturally with three horizontal lines.

-पत्रकः the Palāśa tree.

-पथम् 1 the three paths taken collectively, i. e. the sky, atmosphere, and the earth, or the sky, earth and the lower world.

-2 a place where three roads meet. (

-था) an epithet of Mathura. ˚गा, ˚गामिनी an epithet of the Ganges; गङ्गा त्रिपथगामिनी; धृतसत्पथस्त्रिपथगामभितः स तमारुरोह पुरुहूतसुतः Ki.6.1; Amaru.99.

-पद्, -पाद्, -पात् m. Ved.

1 Viṣṇu.

-2 fever (personified).

-पद a. three-footed. (

-दम्) a tripod; त्रिपदैः करकैः स्थालैः...... Śiva. B.22. 62.

-पदिका 1 a tripod.

-2 a stand with three feet.

-पदी 1 the girth of an elephant; नास्रसत्करिणां ग्रैवं त्रिपदी- च्छेदिनामपि R.4.48.

-2 the Gāyatrī metre.

-3 a tripod.

-4 the plant गोधापदी.

-परिक्रान्त a. one who walks thrice round a sacred fire.

-पर्णः Kiṁśuka tree.

-पाटः 1 intersection of a prolonged side and perpendicular (in a quadrangular figure).

-2 the figure formed by such intersection.

-पाटिका a beak.

पाठिन् a.

1 familiar with Saṁhitā, Pada, and Krama.

-2 one who learns a thing after three repetitions.

-पादः 1 the Supreme Being.

-2 fever.

-पाद् a.

1 having three feet.

-2 con- sisting of three parts, having three fourths; राघवः शिथिलं तस्थौ भुवि धर्मस्त्रिपादिव R.15.96.

-3 trinomial. (-m.)

1 an epithet of Viṣṇu in his dwarf incarnation.

-2 the Supreme Being.

-पिटकम् the 3 collections of Buddhistic sacred writings (सुत्त, विनय and अभिधम्म).

-पुट a. triangular.

(-टः) 1 an arrow.

-2 the palm of the hand.

-3 a cubit.

-4 a bank or shore.

-पुटकः a triangle.

-पुटा an epithet of Durgā.

-पुटिन् m. the castor-oil plant.

-पुण्ड्रम्, -पुण्ड्रक a mark on the forehead consisting of three lines made with cowdung ashes.

-पुरम् 1 a collection of three cities.

-2 the three cities of gold, silver, and iron in the sky, air and earth built for demons by Maya; (these cities were burnt down, along the demons inhabiting them, by Śiva at the request of the gods); Ku.7.48; Amaru.2; संरक्ताभिस्त्रिपुरविजयो गीयते किन्नरीभिः Me.56; Bh.3.123; (

-रः) N. of a demon or demons presiding over these cities. ˚अधिपतिः N. of Maya, ˚अन्तकः, ˚अरिः, ˚घ्नः, ˚दहनः, ˚द्विष् m., हरः &c. epithets of Śiva; अये गौरीनाथ त्रिपुरहर शम्भो त्रिनयन Bh.3.123; R.17.14. ˚दाहः burning of the three cities; मुहुरनुस्मरयन्तमनुक्षपं त्रिपुरदाहमुमापतिसेविनः Ki.5.14. ˚सुन्दरी Durgā.

(-री) 1 N. of a place near Jabalpura, formerly capital of the kings of Chedi.

-2 N. of a country.

-पुरुष a

1 having the length of three men.

-2 having three assistants. (

-षम्) the three ancestors- father, grand-father and great-grand-father.

-पृष्ठम् the highest heaven; Bhāg.1.19.23. (

ष्ठः) Viṣṇu.

-पौरुष a.

1 belonging to, or extending over, three generations of men.

2 offered to three (as oblations).

-3 inherited from three (as an estate).

-प्रस्रुतः an elephant in rut.

-फला (1) the three myrobalans taken collectively, namely, Terminalia Chebula, T. Bellerica, and Phyllanthus (Mar. हिरडा, बेहडा and आंवळकाठी). Also (2) the three sweet fruits (grape, pomegranate, and date); (3) the three fragrant fruits (nutmeg, areca- nut, and cloves).

-बन्धनः the individual soul.

-बलिः, बली, -वलिः, -वली f.

1 the three folds or wrinkles of skin above the navel of a woman (regarded as a mark of beauty); क्षामोदरोपरिलसत्त्रिवलीलतानाम् Bh.1.93,81; cf. Ku.1.39.

-2 the anus.

-बलीकम् the anus.

-बाहुः a kind of fighting with swords.

-ब्रह्मन् a. with ब्रह्मा, विष्णु and महेश.

-भम् three signs of the zodiac, or ninety degrees.

-भङ्गम् a pose in which the image is bent at three parts of the body.

-भद्रम् copulation, sexual union, cohabitation.

-भागः 1 the third part; त्रिभागं ब्रह्महत्यायाः कन्या प्राप्नोति दुष्यती Mb.12.165.42.

-2 the third part of a sign of the zodiac.

-भुक्ल a. one possessed of learning, good conduct and good family-descent (Dānasāgara, Bibliotheca Indica,274, Fasc.1, p.29).

-भुजम् a triangle.

-भुवनम् the three worlds; पुण्यं यायास्त्रिभुवन- गुरोर्धाम चण्डीश्वरस्य Me.35; Bh.1.99. ˚गुरु Śiva. ˚कीर्तिरसः a patent medicine in Āyurveda. ˚पतिः Viṣṇu.

-भूमः a palace with three floors.

-मद the three narcotic plants; the three-fold haughtiness; Bhāg.3.1.43.

-मधु n.

-मधुरम् 1 sugar, honey, and ghee.

-2 three verses of the Ṛigveda (1.9.6-8; मधु वाता ऋतायते˚).

-3 a ceremony based on the same; L. D. B.

-4 threefold utterance of a vedic stanza ˚मधु वाता -m. a reciter and performer of the above ceremony; L. D. B.

-मार्गा the Ganges; त्रिमार्गयेव त्रिदिवस्य मार्गः Ku.1.28.

-मुकुटः the Trikūṭa mountain.

-मुखः an epithet of Buddha.

-मुनि ind. having the three sages पाणिनि, कात्यायन and पतञ्जलि; त्रिमुनि व्याकरणम्.

-मूर्तिः 1 the united form of Brahmā, Viṣṇu, and Maheśa, the Hindu triad; नमस्त्रिमूर्तये तुभ्यं प्रांक्सृष्टेः केवलात्मने । गुणत्रयविभायाय पश्चाद्भेदमुपेयुषे ॥ Ku.2.4.

-2 Buddha, or Jina.

-मूर्धन् m.

1 a demon; त्रयश्च दूषण- खरस्त्रिमूर्धानो रणे हताः U.2.15.

-2 a world called महर्लोक; G&imac;rvāṇa; cf. अमृतं क्षेममभयं त्रिमूर्ध्नो$धायि मूर्धसु Bhāg.2.6.19.

-यव a. weighing 3 barley corns; Ms.8.134.

-यष्टिः a necklace of three strings.

-यामकम् sin.

-यामा 1 night (consisting of 3 watches of praharas, the first and last half prahara being excluded); संक्षिप्येत क्षण इव कथं दीर्घयामा त्रियामा Me.11, Ku.7.21,26; R.9.7; V.3. 22.

-2 turmeric.

-3 the Indigo plant.

-4 the river Yamuṇā.

-युगः an epithet of Viṣṇu; धर्मं महापुरुष पासि युगानुवृत्तं छन्नः कलौ यदभवस्त्रियुगो$थ सत्त्वम् Bhāg.7.9.38; the god in the form of यज्ञपुरुष; Bhāg.5.18.35.

-योनिः a law-suit (in which a person engages from anger, cove- tousness, or infatuation).

-रसकम् spirituous liquor; see त्रिसरकम्.

-रात्र a. lasting for three nights. (

-त्रः) a festival lasting for three nights. (

-त्रम्) a period of three nights.

-रेखः a conch-shell.

-लिङ्ग a. having three genders, i. e. an adjective.

-2 possessing the three Guṇas. (

-गाः) the country called Telaṅga. (

-गी) the three genders taken collectively.

-लोकम् the three worlds. (

-कः) an inhabitant of the three worlds; यद्धर्मसूनोर्बत राजसूये निरीक्ष्य दृक्स्वस्त्ययनं त्रिलोकः Bhāg.3. 2.13. ˚आत्मन् m. the Supreme Being. ˚ईशः the sun. ˚नाथः 'lord of the three worlds', an epithet of

1 Indra; त्रिलोकनाथेन सदा मखद्विषस्त्वया नियम्या ननु दिव्यचक्षुषा R.3.45.

-2 of Śiva; Ku.5.77. ˚रक्षिन् a. protecting the 3 worlds; त्रिलोकरक्षी महिमा हि वज्रिणः V.1.6.

-लोकी the three worlds taken collectively, the universe; सत्यामेव त्रिलोकीसरिति हरशिरश्चुम्बिनीविच्छटायाम् Bh.3.95; Śānti.4.22.

-लोचनः Śiva.

(-ना) 1 an unchaste woman.

-2 an epithet of Durgā.

-लोहकम् the three metals:-- gold, silver, and copper.

-वर्गः 1 the three objects of wordly existence, i. e. धर्म, अर्थ, and काम; अनेन धर्मः सविशेषमद्य मे त्रिवर्गसारः प्रतिभाति भाविनि Ku.5.38; अन्योन्यानुबन्धम् (त्रिवर्गम्) Kau. A.1.7; प्राप त्रिवर्गं बुबुधे$त्रिवर्गम् (मोक्षम्) Bu. Ch.2.41.

-2 the three states of loss, stability, and increase; क्षयः स्थानं च वृद्धिश्च त्रिवर्गो नीतिवेदिनाम् Ak.

-3 the three qualities of nature, i. e. सत्त्व, रजस्, and तमस्.

-4 the three higher castes.

-5 the three myrobalans.

-6 propriety, decorum.

-वर्णकम् the first three of the four castes of Hindus taken collectively.

-वर्ष a. three years old; Ms.5.7.

-वलिः, -ली f. (in comp.) three folds over a woman's navel (regarded as a mark of beauty)

-वली the anus.

-वारम् ind. three times, thrice.

-विक्रमः Viṣṇu in his fifth or dwarf incarnation. ˚रसः a patent medicine in Āyurveda.

-विद्यः a Brāhmaṇa versed in the three Vedas.

-विध a. of three kinds, three-fold.

-विष्टपम्, -पिष्टपम् 1 the world of Indra, heaven; त्रिविष्टपस्येव पतिं जयन्तः R.6.78.

-2 the three worlds. ˚सद् m. a god.

-वृत् a.

1 threefold; मौञ्जी त्रिवृत्समा श्लक्ष्णा कार्या विप्रस्य मेखला Ms.2.42.

-2 consisting of three parts (as three गुणs, विद्याs); Bhāg.3.24.33;1.23.39; (consisting of three letters- ओङ्कार); हिरण्यगर्भो वेदानां मन्त्राणां प्रणवस्त्रिवृत् Bhāg.11.16.12. (-m.)

1 a sacrifice.

-2 a girdle of three strings; Mb.12.47.44.

-3 an amulet of three strings. (-f.) a plant possessing valuable purgative properties. ˚करण combining three things, i. e. earth, water, and fire.

-वृत्तिः livelihood through 3 things (sacrifice, study and alms).

-वेणिः, -णी f. the place near Prayāga where the Ganges joins the Yamunā and receives under ground the Sarasvatī; the place called दक्षिणप्रयाग where the three sacred rivers separate.

-वेणुः 1 The staff (त्रिदण्ड) of a Saṁnyāsin; केचित् त्रिवेणुं जगृहुरेके पात्रं कमण्डलुम् Bhāg.11.23.34.

-2 The pole of a chariot; अथ त्रिवेणुसंपन्नं...... बभञ्ज च महारथम् Rām.3. 51.16; Mb.7.156.83; a three bannered (chariot); Bhāg.4.26.1.

-वेदः a Brāhmaṇa versed in the three Vedas.

-शक्तिः a deity (त्रिकला), Māyā; Bhāg.2.6.31.

-शङ्कुः 1 N. of a celebrated king of the Solar race, king of Ayodhyā and father of Hariśchandra. [He was a wise, pious, and just king, but his chief fault was that he loved his person to an inordinate degree. Desiring to celebrate a sacrifice by virtue of which he could go up to heaven in his mortal body, he requested his family-priest Vasiṣṭha to officiate for him; but being refused he next requested his hundred sons who also rejected his absurd proposal. He, therefore, called them cowardly and impotent, and was, in return for these insults, cursed and degraded by them to be a Chāṇḍāla. While he was in this wretched condition, Viśvāmitra, whose family Triśaṅku had in times of famine laid under deep obligations, undertook to celebrate the sacrifice, and invited all the gods to be present. They, however, declined; whereupon the enraged Viśvāmitra. by his own power lifted up Triśaṅku to the skies with his cherished mortal body. He began to soar higher and higher till his head struck against the vault of the heaven, when he was hurled down head-foremost by Indra and the other gods. The mighty Viśvāmitra, however, arrested him in his downward course, saying 'Stay Triśaṅku', and the unfortunate monarch remained suspended with his head towards the earth as a constellation in the southern hemisphere. Hence the wellknown proverb:-- त्रिशङ्कुरिवान्तरा तिष्ठ Ś.2.]

-2 the Chātaka bird.

-3 a cat.

-4 a grass-hopper.

-5 a fire- fly. ˚जः an epithet of Hariśchandra. ˚याजिन् m. an epithet of Viśvāmitra.

-शत a. three hundred.

(-तम्) 1 one hundred and three.

-2 three hundred.

-शरणः a Buddha.

-शर्करा three kinds of sugar (गुडोत्पन्ना, हिमोत्था, and मधुरा).

-शाख a. three-wrinkled; भ्रुकुट्या भीषणमुखः प्रकृत्यैव त्रिशाखया Ks.12.72.

-शालम् a house with three halls or chambers.

-शिखम् 1 a trident; तदापतद्वै त्रिशिखं गरुत्मते Bhāg.1.59.9.

-2 a crown or crest (with three points).

-शिरस् m.

1 N. of a demon killed by Rāma.

-2 an epithet of Kubera.

-3 fever. त्रिशिरस्ते प्रसन्नो$स्मि व्येतु ते मज्ज्वराद्भयम् Bhāg.1.63.29.

-शीर्षः Śiva.

-शीर्षकम्, -शूलम् a trident. ˚अङ्कः, ˚धारिन् m. an epithet of Śiva.

-शुक्लम् the holy combination of 'three days' viz. Uttarāyaṇa (day of the gods), the bright half of the moon (day of the manes) and day- time; त्रिशुक्ले मरणं यस्य, L. D. B.

-शूलिन् m. an epithet of Śiva.

-शृङ्गः 1 the Trikūṭa mountain.

-2 a triangle.

-शोकः the soul.

-षष्टिः f. sixty-three.

-ष्टुभ् f. a metre of 4 x 11 syllables.

-संध्यम्, -संध्यी the three periods of the day, i. e. dawn, noon, and sunset; also

-त्रिसवनम् (

-षवणम्); Ms.11.216.

-संध्यम् ind. at the time of the three Sandhyas; सान्निध्यं पुष्करे येषां त्रिसन्ध्यं कुरुनन्दन Mb.

-सप्तत a. seventy-third.

-सप्ततिः f. seventy-three.

-सप्तन्, -सप्त a. (pl.) three times 7, i. e. 21.

-सम a. (in geom.) having three equal sides, equilateral.

-सरः milk, sesamum and rice boiled together.

-सरकम् drinking wine thrice ('सरकं शीधुपात्रे स्यात् शीधुपाने च शीधुनि' इति विश्वः); प्रातिभं त्रिसरकेण गतानाम् Śi.1.12.

-सर्गः the creation of the 3 Guṇas; Bhāg.1.1.1.

-साधन a. having a threefold causality; R.3.13.

-सामन् a. singing 3 Sāmans (an उद्गातृ); उद्गाता तत्र संग्रामे त्रिसामा दुन्दुभिर्नृप Mb.12.98.27.

-साम्यम् an equilibrium of the three (qualities); Bhāg.2.7.4.

-सुपर्णः, -र्णम् 1 N. of the three Ṛigvedic verses (Rv.1.114.3-5).

-2 N. of T. Ār.1.48-5; -a. familiar with or reciting these verses; Ms.3.185.

-स्थली the three sacred places: काशी, प्रयाग, and गया.

-स्थानम् the head, neck and chest to- gether; तन्त्रीलयसमायुक्तं त्रिस्थानकरणान्वितम् Rām.7.71.15. -a.

1 having 3 dwelling places.

-2 extending through the 3 worlds.

-स्रोतस् f. an epithet of the Ganges; त्रिस्रोतसं वहति यो गगनप्रतिष्ठाम् Ś.7.6; R.1.63; Ku.7.15.

-सीत्य, -हल्य a. ploughed thrice (as a field).

-हायण a. three years old.

दैव a. (

-वी f.) [देवादागतः अण्]

1 Relating to gods, caused by or coming from gods, divine, celestial; संस्कृतं नाम दैवी वागन्वाख्याता महर्षिभिः Kāv.1.33; दैवीनां मानुषीणां च प्रतिहर्ता त्वमापदाम् R.1.6; Y.2.235; Bg.4.25; 9.13;16.3; Ms.3.75.

-2 Royal; दैवी वाग्यस्य नाभवत् Rāj. T.5.26.

-3 Depending on fate, fatal.

-4 Possessing the quality of सत्त्व.

-वः 1 (i. e. विवाहः) One of the eight forms of marriage, that in which the daughter is given away at a sacrifice to the offi- ciating priest; यज्ञस्य ऋत्विजे दैवः Y.1.59 (for the eight forms of marriage see उद्वाह or Ms.3.21).

-2 A worshipper of god (देवभक्त); दैवान् सर्वे गुणवन्तो भवन्ति Mb. 12.158.35.

-वम् 1 Fate, destiny, luck, fortune; पूर्वजन्म- कृतं कर्म तद्दैवमिति कथ्यते H. दैवमविद्वांसः प्रमाणयन्ति Mu.3; विना पुरुषकारेण दैवमत्र न सिध्यति 'God helps those who help themselves'; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361. (दैवात् by chance, luckily, accidentally.)

-2 A god, deity.

-3 A religious rite or offering, an oblation to gods; उत्तिष्ठ नरशार्दूल कर्तव्यं दैवमाह्निकम् Rām.1.23.2.

-4 A kind of Śrāddha ceremony.

-5 Parts of the hands sacred to the gods, i. e. the tips of the fingers; cf. Ms.2.59.

-6 Royal duties; न तु केवलदैवेन प्रजाभावेन रेमिरे Mb.1.222.1.

-7 A science phenomena, unusuals (उत्पातs); Ch. Up. 7.1.2.

-वी 1 A woman married according to the form of marriage called daiva q. v. above.

-2 a. Divine, super-human; दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता Bg.16.5.

-3 A division of medicine (the medical use of charms, prayers &c.).

-Comp. -अत्ययः evil resulting from un- usual natural phenomena.

-अधीन, -आयत्त a. depen- dent on fate; दैवायत्तं कुले जन्म मदायत्तं तु पौरुषम् Ve.3.33.

-अहोरात्रः a day of the gods i. e. the human year.

-इज्य a. sacred to Jupiter (गुरु), -topaz.

- उपहत a. ill- fated, unfortunate; दैवेनोपहतस्य बुद्धिरथवा सर्वा विपर्यस्यति Mu.6.8.

-ऊढा a woman married according to the Daiva ritual. ˚ज the son of such a woman; दैवोढाजः सुतश्चैव सप्त सप्त परावरान् Ms.3.38.

-कर्मन् n. offering, oblations to gods.

-कृत a.

1 fated.

-2 natural.

-कोविद्, -चिन्तकः, -ज्ञः an astrologer, a fortune-teller, पुरोहित प्रकुर्वीत दैवज्ञमुदितोदितम् Y.1.313; Kām.9,25.

-गतिः f. turn or course of fate; मुक्ताजालं चिरपरिचितं त्याजितो दैवगत्या Me.96.; Pt.3.174.

-चिन्ता fatalism; astrology.

-ज्ञ a. knowing fate or men's destinies.

-तन्त्र a. dependent on fate.

-दत्त a. innate, natural.

-दीपः the eye.

-दुर्विपाकः hardness of fortune, adverseness or unpropitiousness of fate, an evil turn of fate; U.1.4.

-दोषः badness of fate.

-पर a.

1 trusting to fate, fatalist.

-2 fated. predestined.

-प्रश्नः 1 fortune-telling, astrology.

-2 a voice from heaven. नक्तं निर्गत्य यत्किञ्चिच्छुभाशुभकरं वचः । श्रूयते तद्विदुर्धीरा दैवप्रश्नमुपश्रुतिम् ॥

-युगम् 'a Yuga of the gods' said to consist of 12 divine years, but see Kull. on एतद् द्वादशसाहस्रं देवानां युगमुच्यते Ms.1.71.

-योगः a lucky coincidence, fortuitous combination, fortune, chance. (दैवयोगेन, दैवयोगात् fortunately, accidentally.)

-रक्षित a. guarded by the gods; अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितम् Subhāṣ.

-लेखकः a fortune-teller, an astrologer.

-वशः, -शम् the power of destiny, subjection to fate.

-वाणी 1 a voice from heaven.

-2 the Sanskrit language; cf. Kāv.1.33. quoted above.

-विद् m. an astrologer.

-सभेयम् a variety of sandal-wood red and smelling like a lotus-flower; Kau. A.2.11.

-हत a. ill-fated; सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति Subhāṣ.

-हीन a. ill-fated, unfortu- nate, unlucky.

धुरीण धुरीय a. [धुरं वहति, अर्हति वा, धुर् ख छ वा]

1 Able to bear or carry a burden.

-2 Fit to be harnessed.

-3 Charged with important duties.

-णः, -यः 1 A beast of burden.

-2 A man of business, or one charged with important duties.

-3 A chief, head, leader.

धुर्य a. [धुरं वहति, यत्]

1 Fit for a burden, able to bear a burden &c.

-2 Fit to be entrusted with import- ant duties.

-3 Standing at the head, chief, foremost; see below.

-र्यः 1 A beast of burden.

-2 A horse or bullock yoked to the pole of a carriage; नाविनीतैर्व्रजेद् धुर्यैः Ms.4.67; येनेदं ध्रियते विश्वं धुर्यैर्यानमिवाध्वनि Ku.6.76; धुर्यान् विश्रामयेति R.1.54;6.78;17.19.

-3 One who carries a burden (of responsibility); तस्या भवानपरधुर्यपदावलम्बी R.5.66.

-4 A chief, leader, head; न हि सति कुलधुर्ये सूर्यवंश्या गृहाय R.7.71.

-5 A minister, one charged with important duties; ततो युगंधराख्यस्य हस्ते धुर्यस्य मन्त्रिणः Ks.9.14.

-6 An epithet of Viṣṇu.

-र्यम् The forepart of a pole.

-Comp. -वाहः a beast for draught.

धौरेय a. (

-यी f.) [धुरं वहति ढक्] Fit for a burden.

-यः 1 A beast of burden.

-2 A horse.

-3 A chief, leader; वयं वसिष्ठधौरेयाः सर्वे प्रतिभुवो$त्र वः Mv.3.46.

नखः खम् 1 A nail of a finger or of a toe, claw, talon; नखानां पाण्डित्यं प्रकटयतु कस्मिन् मृगपतिः Bv.1.2; R.2.31;12.22.

-खम् A kind of perfume; Nm.

-2 The number 'twenty'.

-3 A eunuch; L. D. B.

-खः A part, portion.

-Comp. -अङ्कः a scratch, nail-mark; Mv.5.19; कुचकलशयुगान्तर्मामकीनं नखाङ्कम् (आलोकमाना) Bv.2.32.

-आघातः a scratch, nail-wound; Māl.5.23 नखाघातः प्रदातव्यो यथास्थानानि नर्मसु Kāmaśāstra.

-आयुधः 1 a tiger; प्राचण्ड्यं वहति नखायुधस्य मार्गः Māl.3.17.

-2 a lion.

-3 a cock.

-आशिन् m. an owl.

-कुट्टः a barber.

-जाहम् the root of a nail.

-दारणः a falcon, hawk. (

-णम्) a pair of nail-scissors.

-निकृन्तनम्, -रञ्जनी a pair of nail-scissors, nail-parer; यथा सोम्यैकेन नखनिकृन्तनेन सर्वं कार्ष्णायसं विज्ञातम् Ch. Up.6.1.6.

-न्यासः inserting the claws.

-पदम्, -व्रणः a nail-mark, or scratch; नखपदसुखान् प्राप्य वर्षाग्र- बिन्दून् Me.37.

-मुचः a bow.

-लेखकः a nail-painter.

-लेखा 1 a nail-mark.

-2 nail-painting.

-विषः a man; नखविषा नरादयः.

-विष्किरः a bird of prey (tearing with claws); Ms.5.13.

-शङ्खः a small shell.

निकट a. Near, close, hard by, proximate.

-टः, -टम् Proximity. (निकटे is used adverbially in the sense of 'near', 'at hand', 'hard' or 'close by', वहति निकटे कालस्रोतः समस्तभयावहम् Śānti 3.2.).

-Comp. -ग, -वर्तिन्, -स्थ a. near, at hand.

निवह् 1 U.

1 To bring or lead near.

-2 To bear up, sustain, support; वेदानुद्धरते जगन्निवहते Gīt.1.

-3 To flow.

पटीर a.

1 Beautiful, lovely.

-2 High, tall.

-रः [पट् ईरन्]

1 A ball for playing with.

-2 Sandal-wood.

-3 Cupid, the god of love.

-रम् 1 Catechu.

-2 A Sieve.

-3 The belly.

-4 A field.

-5 A cloud.

-6 Height

-7 A radish.

-8 Rheumatism.

-9 Catarrh.

-Comp. -जन्मन् m. sandal-tree; वहति विषधरान् पटीरजन्मा Bv.1.74.