सनातनसिद्धान्त

तनस् m. Ved. Offspring, posterity; मा शेषसा मा तनसा Rv.5.7.4.

n. offspring RV. V, 70, 4. ;

m. N. of a teacher ( Jain.)

n. a spindle L.

n. a slaughter-house L.

n. dancing-place

m. N. of wk.

mfn. sucking the breast, a suckling AV.

अजा [न जायते इत्यजा]

1 (According to Sāṅkhya Philosophy) Prakṛti or Māyā, the verse which refers to अजा, (अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णाम् &c.) is interpreted by the Vedāntins as referring to the प्रकृति consisting of तेजस्, अप् and अन्न, See Ś. B.

-2 A she-goat.

-Comp. -गलस्तनः the fleshy protuberance or nipple hanging down from the neck of goats: (fig.) an emblem of anything worthless or useless; धर्मार्थकाममोक्षाणां यस्यैको$पि न विद्यते । ˚स्तनस्येव तस्य जन्म निरर्थकम् ॥ स्तनवदवलम्बते यः कण्ठे $जानां मणिः स विज्ञेयः Bṛ. S.65.3.

-जीवः, -पालकः a goat- herd, See अजजीव &c.

-तौल्वलिः [शाक ˚गण] N. of a sage who lived on the milk of goats (अजादुग्धेन वर्तमानः).

अनपकरणम् कर्मन् क्रिया 1 Not injuring.

-2 Non- delivery.

-3 (In law) Non-payment; दत्तस्यानपकर्म च Ms.8.4; दत्तस्य or वेतनस्य ˚क्रिया 214.

अवन्तिः न्ती f. [अव्-बाहु˚ झिच् Uṇ.3.5.]

1 N. of a city, the modern उज्जयिनी, one of the seven sacred cities of the Hindus, to die at which is said to secure eternal happiness; cf. अयोध्या मथुरा माया काशी काञ्चिरव- न्तिका । पुरी द्वारावती चैव सप्तैता मौक्षदायिकाः ॥ The women of Avanti are said to be very skilful in all erotic arts; cf. आवन्त्य एव निपुणाः सुदृशो रतकर्मणि B. R.1.82.

-2 N. of a river. m. (pl.) N. of a country and its inhabitants; its capital being उज्जयिनी on the river सिप्रा; and there is also the temple of महाकाल in the suburbs. [According to Hemachandra अवन्ति is syno- nymous with Mālava or the modern Mālavā; but the latter country covered in ancient times, as now, a wider area than Avanti, as Bāṇa applies the name to a neighbouring kingdom in the east, whose capital was Vidiśā on the Vetravatī or Betvā. In the time of the Mahābhārata Avanti appears to have extended on the south to the banks of the Narmadā and on the west probably to the banks of the Myhe or Mahī]; अवन्तिनाथो$यमुदग्रबाहुः R.6.32; असौ महाकाल- निकेतनस्य वसन्नदूरे किल चन्द्रमौलेः 6.34,35; प्राप्यावन्तीनुदयन- कथाकोविदग्रामवृद्धान् Me.3; अवन्तीषूज्जयिनी नाम नगरी K.52.

-Comp. -पुरम् the city of Avanti उज्जयिनी.

-ब्रह्मः [अवन्तिषु ब्रह्मा अच् समासान्तः ब्रह्मणोजानपदाख्यायाम् P.V. 4.14] a Brāhmaṇa residing in Avanti.

-भूपालः Bhoja, the king of Avanti.

-सोमः [अवन्तिषु सोम इव] sour gruel (prepared from the fermentation of rice- water (काञ्जिकम्).

कर्तन a. Cutting.

-नम् 1 Cutting, lopping off; Y.2.229,286.

-2 Spinning cotton or thread (तर्कुः कर्तनसाधनम्).

चैतन्यम् [चेतनस्य भावः ष्यञ्]

1 Spirit, life, intelligence, vitality, sensation.

-2 Soul, spirit, mind; U.1.36.

-3 Consciousness, feeling, sensation, sense; U.1.48.

-4 (In Vedānta phil.) The Supreme Spirit considered as the essence of all being and source of all sensation.

-Comp. -भैरवी f. N. of a Rāgiṇī.

-न्यः N. of a modern reformer of the Vaiṣṇava faith.

झषः 1 A fish in general; झषाणां मकरश्चास्मि Bg.1.31; cf. words like झषकेतन below.

-2 A large fish.

-3 The sign Pisces of the zodiac.

-4 Heat, warmth.

-5 The sign Capricornus of the zodiac.

-षम् 1 A forest, wood.

-2 A desert, dreary forest.

-Comp. -अङ्कः, -केतनः, -केतुः, -ध्वजः N. of the god of love; स्त्रीमुद्रां झषकेतनस्य Pt.4.34; स्वं कर्म कारयन्नास्ते निश्चिन्तो या झषध्वजः Bk.8.48.

-अशनः a porpoise.

-उदरी an epithet of Satyavatī, mother of Vyāsa.

-राजः a. crocodile,... झषराजकुण्डलत्विषो- ल्लसच्छ्रीवदनाम्बुजः... Bhāg.8.18.2.

तर्कुः -m., f. A spindle, an iron pin upon which cotton is first drawn out; तर्कुः कर्तनसाधनम्.

-Comp. -पिण्डः, -पीठी, पीठः, -पाठी a ball at the lower end of a spindle.

-लासकः a concave shell or saucer serving to hold the lower end of a spindle.

-शाणः a Whetstone for sharpening spindles.

*****

तर्कुटम् (-टी) Cutting; L. D. B.

दिवातन a. (

-नी f.) [दिवा भवः टथु तुद् च] Of or belonging to the day; शशिन इव दिवातनस्य लेखा Ku.4.46; Bk.5.65.

धिक् ind. An interjection of censure, menace or dis- pleasure ('fie'. 'shame', 'out upon', 'what a pity' &c. usually with acc.); धिक् तां च तं च मदनं च इमां च मां च Bh.2.2; धिगिमां देहभृतामसारताम् R.8.5; धिक् तान् धिक् तान् धिगोतान् कथयति सततं कीर्तनस्थो मृदङ्गः; धिक् सानुजं कुरुपतिं धिगजातशत्रुम् Ve.3.11; sometimes with nom., voc. and gen. also; धिङ् मूर्ख, धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1; धिगस्तु हृदय- स्यास्य &c.

-Comp. दण्डः reprimand, censure; वाग्दण्डं प्रथमं कुर्याद् धिगदण्डं तदनन्तरम् Ms.8.129.

-पारुष्यम् abuse, reproach, reviling.

-वादः a reproachful speech, censure.

निस्तारः 1 Crossing or passing over; संसार तव निस्तार- पदवी न दवीयसी Bh.1.69.

-2 Getting rid of, release, escape, rescue.

-3 Final emancipation.

-4 Discharge or payment of a debt, acquittance, requital; वेतनस्य निस्तारः कृतः H.3.

-5 A means, expedient.

नील a. (

ला -ली f.; the former in relation to clothes &c., the latter in relation to animals, plants &c.)

1 Blue, dark-blue; नीलस्निग्धः श्रयति शिखरं नूतनस्तोयवाहः U.1.33.

-2 Dyed with indigo.

-लः 1 the dark-blue or black colour.

-2 Sapphire.

-3 The Indian fig-tree.

-4 N. of a monkey-chief in the army of Rāma.

-5 'The blue mountain', N. of one of the principal ranges of mountains.

-6 A kind of bird, the blue Mainā.

-7 An ox of a dark-blue colour.

-8 One of the nine treasures of Kubera; see नवनिधि.

-9 A mark.

-1 An auspicious sound or proclamation.

-ला 1 The indigo plant.

-2 A Rāgiṇī.

-ले f. (du.)

1 The two arteries in front of the neck.

-2 A black and blue mark on the skin; (for other senses see नीली.)

-लम् 1 Black-salt.

-2 Blue vitriol.

-3 Antimony.

-4 Poison.

-5 Indigo, in- digo dye.

-6 Darkness.

-Comp. -अक्षः 1 a goose.

-अङ्गः the Sārasa bird.

-अञ्जनम् 1 antimony.

-2 blue vitriol.

-अञ्जना, -अञ्जसा lightning.

-अब्जम्, -अम्बुजम्, -अम्बु- जन्मन् n. the blue lotus.

-अभ्रः a dark-cloud.

-अम्बर a. dressed in dark-blue clothes.

(-रः) 1 a demon, goblin.

-2 the planet Saturn.

-3 an epithet of Balarāma.

-अरुणः early dawn, the first dawn of day.

-अश्मन् m. a sapphire.

-उल्पलम् a blue lotus; ध्रुवं स नीलोत्पलपत्रधारया समिल्लतां छेत्तुमृषिर्व्यवस्यति Ś.1.18.

-उपलः the blue stone, lapis lazuli

-कण्ठः 1 a peackock; केकाभिर्निलकण्ठस्तिर- यति वचनम् Māl.9.3; Me.81; कस्त्वं, शृली, मृगय भिषजं, नीलकण्ठः प्रिये$हम् Subhāṣ.

-2 an epithet of Śiva.

-3 a kind of gallinule.

-4 a blue-necked jay.

-5 a wag-tail

-6 a sparrow.

-7 a bee. (

-ठम्) a radish. ˚अक्ष = रुद्राक्ष q. v.

-केशी the indigo plant.

-ग्रीवः an epithet of Śiva.

-छदः 1 the date-tree.

-2 an epithet of Garuḍa.

-जम् blue steel.

-जा N. of the river Vitastā.

-तरु the cocoanut tree.

-तालः, -ध्वजः the Tamāla tree.

-पङ्कः, -पङ्कम् darkness.

-पटलम् 1 a dark mass, a black coating or covering.

-2 a dark film over the eye of a blind man; Pt.5.

-पत्रः the pomegranate tree.

(-त्रम्), -पद्मम् the blue water-lily.

-पिच्छः a falcon.

-पिटः a collection of annals and royal edicts; Buddh.

-पुष्पिका 1 the indigo plant.

-2 linseed.

-फला the egg-plant (Mar. वांगें).

-भः 1 the moon.

-2 a cloud.

-3 a bee.

-मणिः, -रत्नम् 1 the sapphire; नेपथ्योचित- नीलरत्नम् Gīt.5; Bv.2.42.

-2 an epithet of Kṛiṣṇa; also नीलमाधवः.

-मीलिकः a fire-fly.

-मृत्तिका 1 iron pyrites.

-2 black earth.

-राजिः f. a line of darkness, dark mass, thick darkness; निशाशशाङ्कक्षतनीलराजयः Ṛs. 1.2.

-लोहित a. dark-blue, purple. (

-तः) 1 a purple colour.

-2 an epithet of Śiva; ममापि च क्षपयतु नीललोहितः पुनर्भवं परिगतशक्तिरात्मभूः Ś.7.35; Ku.2.57.

-वर्ण a. dark-blue, bluish. (

-र्णम्) a radish.

-वसन, -वासस् a. dressed in dark-blue clothes; see नीलाम्बर.

-वसनः the planet Saturn.

-वृन्तकम् cotton.

-स्नेहः (= दृढस्नेहः) Intense love. (नीलो नीलीरागः तत्सदृशः स्नेहः । नीलीरागः स्थिरप्रेमा इति यादवः) गृहं विक्रयकाले$पि नीलस्नेहेन रक्षति Chārudatta 3.12.

मोक्षः [मोक्ष्-घञ्]

1 Liberation, release, escape, free- dom; सा$धुना तव बन्धे मोक्षे च प्रभवति K.; Me.63; लब्धमोक्षाः शुकादयः R.17.2; धुर्याणां च धुरो मोक्षम् 17.19.

-2 Rescue, deliverance, delivery; ते यतध्वं परं शक्त्या सर्वे मोक्षाय पार्थिवाः Mb.5.173.15.

-3 Final emancipation, deli- verance of the soul from recurring births or transmi- gration, the last of the four ends of human existence; see अर्थ; धर्मार्थकाममोक्षाणां यस्यैको$पि न विद्यते । अजागलस्तनस्येव तस्य जन्म निरर्थकम् ॥; Bg.5.28;18.3; Ms.6.35; R.1.84.

-4 Death.

-5 Falling down, dropping down, falling off; वनस्थलीर्मर्मरपत्रमोक्षाः Ku.3.31.

-6 Loosening, untying, unbinding; वेणिमोक्षोत्सुकानि Me.11; मदकलयुवतीनां नीवि- मोक्षस्तु मोक्षः

-7 Shedding, causing to fall down or flow; बाष्पमोक्ष, अश्रुमोक्ष.

-8 Shooting, casting, discharging; बाणमोक्षः Ś.3.5.

-9 Scattering, strewing.

-1 Acquittance or discharge of an obligation (debt &c.).

-11 (In astr.) The liberation of an eclipsed planet, the end of an eclipse.

-12 N. of a tree (पाटलि).

-13 Utterance (of a curse).

-14 Settling (a question).

-Comp. -उपायः a means of obtaining final emancipa- tion.

-ज्ञानम् knowledge of final emancipation.

-देवः an epithet applied to Hiouen Thsang, the celebrated Chinese traveller.

-द्वारम् the sun.

-पतिः (in music) a kind of measure.

-पुरी an epithet of the town called काञ्ची.

-भावः liberation.

-वार्त्तिक a. reflecting upon final emancipation.