श्वेतपर्वत

परिश्रमण a. Free from fatigue; चरितमहामृताब्धिपरि- वर्तपरिश्रमणाः Bhāg.1.87.21.

परिस्रुत a. Flowed, trickled; शयानः शरतल्पे$स्मिन् सशोणितपरिस्रुतः Rām.6.49.15.

परीष्टिः f.

1 Research, inquiry, investigation; तस्य निमित्तपरीष्टिः MS.1.1.3.

-2 Service, attendance; वार- सुन्दरीपरीष्टिभिस्तुष्टिमुपेयुषां निशि N.16.112.

-3 Respect, worship, homage.

-4 Willingness, readiness.

पर्पटः 1 A kind of medicinal plant.

-2 A thin crisp cake made of flour (Mar. पाप़ड); Gaṇeśa P.; stuffed with seasamum; तिलतिलकितपर्पटाभमिन्दुं वितर N.16.149.

-टी 1 A kind of fragrant earth.

-2 A kind of perfume.

-Comp. -ओदनः rice mixed with पर्पट (Mar. वडाभात); पर्पटौदनपूजायां जलहोमेन सिद्धिदा D. Purāṇa. Chap.5.

-द्रुमः a kind of tree. (कुम्भीवृक्ष).

पर्याणम् A saddle; दत्तपर्याणम् K.126 'saddled'; पर्याणतः स्रस्तमुरोविलम्बिनः Śi.12.22.

पर्षद् f. [पृष्-अदि]

1 An assembly, a meeting, con- clave; परीतो भूतपर्षद्भिः Bhāg.3.14.23;1.83.21.

-2 Particularly, a religious synod or assembly; चत्वारो वेदधर्मज्ञाः पर्षत् Y.1.9. ˚वलः A member of an assembly; पर्षद्वलान् महाब्रह्मैराट नैकटिकाश्रमान् Bk.4.12.

पादः [पद्यते गम्यते$नेन करणे कर्मणि वा घञ्]

1 The foot (whether of men or animals); तयोर्जगृहतुः पादान् R.1.57; पादयोर्निपत्य, पादपतित &c. (The word पाद at the end of comp. is changed to पाद् after सु and numerals; i. e. सुपाद्, द्विपाद्, त्रिपाद् &c.; and also when the first member is used as a standard of comparison, but is a word other than हस्ति &c.; see P.V.4.138-14; e. g. व्याघ्रपाद्. The nom. pl. of पाद is often added to names of persons or titles of address to show great respect or veneration; मृष्यन्तु लवस्य बालिशतां तातपादाः U.6; जीवत्सु तातपादेषु 1.19; देवपादानां नास्माभिः प्रयोजनम् Pt.1; so एवमाराध्यपादा आज्ञापयन्ति Prab.1; so कुमारिलपादाः &c.

-2 A ray of light; बालस्यापि रवेः पादाः पतन्त्युपरि भूभृताम् Pt.1.328; Śi.9.34; R.16.53 (where the word has sense 1 also).

-3 The foot or leg of an inanimate object, as of a bed-stead; चतुष्पदी हि निःश्रेणी ब्रह्मण्येव प्रतिष्ठिता Mb.12.2.4.

-4 The foot or root of a tree; as in पादप.

-5 The foot of a mountain, a hill at the foot of a mountain (पादाः प्रत्यन्तपर्वताः); रेवां द्रक्ष्यस्युपलविषमे विन्ध्यपादे विशीर्णाम् Me.19; Ś.6.17.

-6 A quarter, fourth part; as in सपादो रूपकः 'one and one fourth rupee'; Ms.8.241; Y.2.174; कार्षापणे दीयमाने पादो$पि दत्तो भवति ŚB. on MS.6.7.2.

-7 The fourth part of a stanza, a line.

-8 The fourth part of a chap- ter or book, as of the Adhyāyas of Pāṇini, or of the Brahma-sūtras.

-9 A part in general.

-1 A column, pillar; सहस्रपादं प्रासादं......अधिरोहन्मया दृष्टः Mb.5.143.3.

-11 A foot as a measure equal to twelve Aṅgulis.

-12 The quadrant of a circle.

-13 The foot-hole or bottom of a water-skin; इन्द्रियाणां तु सर्वेषां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् । तेनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम् ॥ Ms.2.99.

-14 A wheel; गिरिकूबरपादाक्षं शुभवेणु त्रिवेणुमत् Mb.3.175.4; Ki.12 21.

-15 A golden coin (weighing one tola); स ह गवां सहस्रमव- रुरोध दश दश पादा एकैकस्याः शृङ्गयोराबद्धा बभुवुः Bṛi. Up.3.1.1.

-Comp. -अग्रम् the point or extremity of the foot; पादाग्रस्थितया मुहुः स्तनभरेणानीतया नम्रताम् Ratn.1.1.

-अङ्कः a foot-mark.

-अङ्गदम्, -दी an ornament for the foot, an anklet.

-अङ्गुलिः, -ली f. a toe.

-अङ्गुष्ठः the great toe.

-अङ्गुष्ठिका a ring worn on the great toe.

-अन्तः the point or extremity of the feet.

-अन्तरम् the interval of a step, distance of a foot. (

-रे) ind.

1 after the interval of a step.

-2 close or near to.

-अन्तिकम् ind. near to, towards any one.

-अम्बु n. butter-milk containing a fourth part of water.

-अम्भस् n. water in which the feet (of revered persons) have been washed.

-अरविन्दम्, -कमलम्, -पङ्कजम्, -पद्मम् a lotus-like foot.

-अर्घ्यम् a gift to a Brāhmāṇa or a venerable person.

-अर्धम् 1 half a quarter, an eighth; पादं पशुश्च योषिच्च पादार्धं रिक्तकः पुमान् Ms.8.44.

-2 half a line of a stanza.

-अलिन्दी a boat.

-अवनामः bowing to a person's feet; इति कृतवचनायाः कश्चिदभ्येत्य बिभ्यद्गलितनयनवारेर्याति पादावनामम् Śi.11.35.

-अवनेजः washing another's feet; विभ्व्यस्तवा- मृतकथोदवहास्त्रिलोक्याः पादावनेजसरितः शमलानि हन्तुम् Bhāg. 11.6.19.

-अवसेचनम् 1 washing the feet.

-2 the water used for washing the feet; दूरात् पादावसेचनम् Ms. 4.151.

-अष्ठीलः the ankle; मर्मस्वभ्यवधीत् क्रुद्धः पादाष्ठालैः सुदारुणैः Mb.1.8.24.

-आघातः a kick.

- आनत a. prostrate, fallen at the feet of; कयासि कामिन् सुरतापराधात् पादानतः कोपनयावधूतः Ku.3.8.

-आवर्तः 1 a wheel worked by the feet for raising up water from a well.

-2 a square foot.

-आसनम् a foot-stool.

-आस्फालनम् tram- pling or motion of the feet, floundering.

-आहतः a. kicked.

-आहति f.

1 treading or trampling.

-2 a kick.

-उदकम्, -जलम् 1 water for washing the feet.

-2 water in which the feet of sacred and revered persons are washed, and which is thus considered holy; विष्णु- पादोदकं तीर्थं जठरे धारयाम्यहम्.

-उदरः a serpent; यथा पादो- दरस्त्वचा विनिर्मुच्यते Praśna. Up.5.5.

-उद्धूतम् stamping the feet.

-कटकः, -कम्, -कीलिका an anklet.

-कृच्छ्रम् a vow in which taking of meals and observing a fast are done on alternate days; Y.

-क्षेपः 1 a foot- step.

-2 a kick with the foot.

-गण्डीरः a morbid swel- ling of the legs and feet.

-ग्रन्थिः the ankle.

-ग्रहणम् seizing or clasping the feet (as a mark of respectful salutation); अकारयत् कारयितव्यदक्षा क्रमेण पादग्रहणं सतीनाम् Ku.7.27.

-चतुरः, -चत्वरः 1 a slanderer.

-2 a goat.

-3 the fig-tree.

-4 a sand-bank.

-5 hail.

-चापल्यम् shuffling of the feet.

-चारः going on foot, walking; यदि च विहरेत् पादचारेण गौरी Me.62 'if Gaurī should walk on foot'; R.11.1

-2 the daily position of the planets.

-चारिन् a.

1 walking or going on foot.

-2 fighting on foot. (-m.)

1 a pedestrian.

-2 a foot-soldier.

-च्छेदनम् cutting off a foot; पादेन प्रहरन् कोपात् पादच्छेदन- मर्हति Ms.8.28.

-जः a sūdra; पादजोच्छिष्टकांस्यं यत्...... विशुद्धेद् दशभिस्तु तत् Mb.12.35.31.

-जलम् 1 butter-milk mixed with one fourth of water.

-2 water for the feet.

-जाहम् the tarsus.

-तलम् the sole of the foot.

-त्रः, -त्रा, -त्राणम् a boot or shoe.

-दारी, -दारिका a chap in the feet, chilblain.

-दाहः a burning sensation in the feet.

-धावनिका sand used for rubbing the feet.

-नालिका an anklet.

-निकेतः a foot-stool.

-न्यासः move- ment of the feet; पादन्यासो लयमनुगतः M.2.9.

-पः 1 a tree; निरस्तपादपे देशे एरण्डो$पि द्रुमायते H.1.67; अनुभवति हि मूर्ध्ना पादपस्तीव्रमुष्णम् Ś.5.7.

-2 a foot-stool. (

-पा) a shoe. ˚खण्डः, -ण्डम् a grove of trees. ˚रुहा a climbing plant.

-पद्धतिः f. a track.

-परिचारकः a humble servant.

-पालिका an anklet.

-पाशः 1 a foot-rope for cattle.

-2 an anklet of small bells &c.

(-शिकः, -शी) 1 a fetter; हस्तिपक-पादपाशिक-सैमिक-वनचर-पारिकर्मिकसखः Kau. A.

-2 a mat.

-3 a creeper.

-पीठः, -ठम् a foot-stool; चूडामणिभि- रुद्घृष्टपादपीठं महीक्षिताम् R.17.28; Ku.3.11.

-पीठिका 1 a vulgar trade (as that of a barber).

-2 white stone.

-पूरणम् 1 filling out a line; P.VI.1.134.

-2 an ex- pletive; तु पादपूरणे भेदे समुच्चये$वधारणे Viśva.

-प्रक्षालनम् washing the feet; पादप्रक्षालने वज्री Subhāṣ.

-प्रणामः prostration (at the feet).

-प्रतिष्ठानम् a foot-stool.

-प्रधारणम् a shoe.

-प्रसारणम् stretching out the feet.

-प्रहारः a kick.

-बद्ध a. consisting of verses (as a metre).

-बन्धनम् 1 a chain, fetter.

-2 a stock of cattle.

-भटः a foot soldier.

-भागः a quarter.

-मुद्रा a footprint. ˚पङ्क्तिः a track, trail.

-मूलम् 1 the tarsus.

-2 the sole of the foot.

-3 the heel.

-4 the foot of a mountain.

-5 a polite way of speaking of a person; देवपादमूलमागताहम् K.8.

-यमकः paronomasia within the Pādas.

-रक्षः 1 a shoe.

-2 a foot-guard; (pl.) armed men protecting the feet of an elephant in battle; शिरांसि पादरक्षाणां बीजवत् प्रवपन् मुहुः Mb.3.271.1.

-रक्षणम् 1 a cover for the feet.

-2 a leather boot or shoe.

-रजस् n. the dust of the feet.

-रज्जुः f. a tether for the foot of an elephant.

-रथी a shoe, boot.

-रोहः, -रोहणः the (Indian) fig-tree.

-लग्नः a. lying at a person's feet.

-लेपः an unguent for the feet.

-वन्दनम् saluting the feet.

-वल्मीकः elephantiasis.

-विरजस् f. a shoe, boot. (-m.) a god.

-वेष्टनिकः, -कम् a stocking.

-शाखा a toe.

-शैलः a hill at the foot of a mountain.

-शोथः swelling of the foot; अन्योन्योपद्रवकृतः शोथः पादसमुत्थितः । पुरुषं हन्ति नारीं तु मुखजो गुह्यजो ह्ययम् ॥ Mādhava.

-शौचम् cleaning the feet by washing, washing the feet; पादशौचेन गोविन्दः (तृप्तः) Pt.1.172.

-संहिता the junction of words in a quarter of a stanza.

-सेवनम्, -सेवा 1 showing respect by touching the feet.

-2 service.

-स्तम्भः a supporting beam, pillar, post.

-स्फोटः 'cracking of the feet', chilblain.

-हत a. kicked.

-हर्षः numbness of the feet after pressure upon the crural nerves; हृष्यतः चरणौ यस्य भवतश्च प्रसुप्तवत् । पादहर्षः सः विज्ञेयः कफवातप्रकोपजः ॥ Suśruta.

-हीनजलम् Water with a portion boiled,

-हीनात् ind.

1 without division or transition

-2 all at once.

पादाकुलकम् N. of a metre; यदतीतकृतविविधलक्ष्मयुतैर्मात्रा- समदिपादैः कलितम् । अनियतवृत्तपरिमाणसहितं प्रथितं जगत्सु पादा- कुलमम् ॥ Vṛittaratnākara.

प्रति ind.

1 As a prefix to verbs it means (a) towards, in the direction of; (b) back, in return, again; तष्ठेदानीं न मे जीवन् प्रतियास्यसि दुर्मते Rām.7.18.13; (c) in opposition to, against, counter; (d) upon, down upon; (see the several roots with this preposition).

-2 As a prefix to nouns not directly derived from verbs it means (a) likeness, resemblance, equality; (b) opposite, of the opposite side; प्रतिबल Ve.3.5. 'the opposing force'; so प्रतिद्विपाः Mu.2.13; (c) rivalry; as in प्रतिचन्द्रः 'a rival moon'; प्रतिपुरुषः &c.

-3 As a separable preposition (with acc.) it means (a) towards, in the direction of, to; तौ दम्पती स्वां प्रति राजधानीं प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठः R.2.7;1. 75; प्रत्यनिलं विचेरु Ku.3.31; वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् Sk.; (b) against, counter, in opposition to, opposite; तदा यायाद् रिपुं प्रति Ms.7.171; प्रदुदुवुस्तं प्रति राक्षसेन्द्रम् Rām.; ययावजः प्रत्यरिसैन्यमेव R.7.55; (c) in comparison with, on a par with, in proportion to, a match for; त्वं सहस्राणि प्रति Ṛv.2.1.8; (d) near, in the vicinity of, by, at, in, on; समासेदुस्ततो गङ्गां शृङ्गवेरपुरं प्रति Rām.; गङ्गां प्रति; (e) at the time, about, during; आदित्यस्योदयं प्रति Mb; फाल्गुनं वाथ चैत्रं वा मासौ प्रति Ms.7.182; (f) on the side of, in favour of, to the lot of; यदत्र मां प्रति स्यात् Sk.; हरं प्रति हलाहलं (अभवत्) Vop.; (g) in each, in or at every, severally (used in a distributive sense); वर्षं प्रति, प्रतिवर्षम्; यज्ञं प्रति Y.1.11; वृक्षं वृक्षं प्रति सिञ्चति Sk.; (h) with regard or reference to, in relation to, regarding, concerning, about, as to; न हि मे संशीतिरस्या दिव्यतां प्रति K.132; चन्द्रोपरागं प्रति तु केनापि विप्रलब्धासि Mu.1; धर्मं प्रति Ś.5.18; मन्दौत्सुक्यो$स्मि नगरगमनं प्रति Ś.1; Ku.6.27; 7.83; त्वयैकमीशं प्रति साधु भाषितम् 5.81; Y.1.218; R.6. 12;1.29;12.51; (i) according to, in conformity with; मां प्रति in my opinion; (j) before, in the presence of; (k) for, on account of.

-4 As a separable preposi- tion (with abl.) it means either (a) a representative of, in place of, instead of; प्रद्युम्नः कृष्णात् प्रति Sk.; संग्रामे यो नारायणतः प्रति Bk.8.89; or (b) in exchange or return for; तिलेभ्यः प्रति यच्छति माषान् Sk.; भक्तेः प्रत्यमृतं शंभोः Vop.

-5 As the first member of Avyayībhāva compound it usually means (a) in or at every; as प्रतिसंवत्सरम् 'every year', प्रतिक्षणम्, प्रत्यहम् &c.; (b) towards, in the direction of; प्रत्यग्नि शलभा डयन्ते.

-6 प्रति is sometimes used as the last member of Avyayī. comp. in the sense of 'a little'; सूपप्रति, शाकप्रति. [ Note:-- In the com- pounds given below all words the second members of which are words not immediately connected with verbs, are included; other words will be found in their proper places.]

-Comp. -अंशम् ind. on the shoulders.

-अक्षरम् ind. in every syllable or letter; प्रत्यक्षरश्लेषमयप्रबन्ध Vās.

-अग्नि ind. towards the fire.

-अग्र = प्रत्यग्र q. v.

-अङ्गम् 1 a secondary or minor limb (of the body), as the nose.

-2 a division, chapter, section.

-3 every limb.

-4 a weapon. (

-ङ्गम्) ind.

1 on or at every limb of the body; as in प्रत्यङ्ग- मालिङ्गितः Gīt.1.

-2 for every subdivision.

-3 in each case (in grammar).

-अधिदेवता a tutelary deity who stays in front or near one; Hch.

-अधिष्ठानम्, -आधानम् the principal place of residence; Bṛi. Up.2.2.1.

-2 repository.

-अनन्तर a.

1 being in immediate neigh- bourhood; दानमानादिसत्कारैः कुरुष्व प्रत्यनन्तरम् Rām.4.15.27. (com. प्रत्यनन्तरं स्वाधीनम्).

-2 standing nearest (as an heir).

-3 immediately following, closely connected with; जीवेत् क्षत्रियधर्मेण स ह्यस्य (ब्राह्मणस्य) प्रत्यनन्तरः; Ms.1. 82;8.185. (

-रम्) ind.

1 immediately after.

-2 next in succession.

-रीभू to betake oneself close to; P. R.

-अनिलम् ind. towards or against the wind.

-अनीक a

1 hostile, opposed, inimical.

-2 resisting, opposing.

-3 opposite.

-4 equal, vying with. (

-कः) an enemy.

(-कम्) 1 hostility, enmity, hostile attitude or position; न शक्ताः प्रत्यनीकेषु स्थातुं मम सुरासुराः Rām.

-2 a hostile army; यस्य शूरा महेष्वासाः प्रत्यनीकगता रणे Mb.; ये$वस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः Bg.11.32. (प्र˚ may have here sense 1 also).

-3 (in Rhet.) a figure of speech in which one tries to injure a person or thing connected with an enemy who himself cannot be injured; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुं तिरस्क्रिया । या तदीयस्य तत्स्तुत्यै प्रत्यनीकं तदुच्यते K. P.1.

-अनुप्रासः a kind of alliteration.

-अनुमानम् an opposite conclusion.

-अन्त a. contiguous, lying close to, adjacent, bordering.

(-न्तः) 1 a border, frontier; स गुप्तमूलप्रत्यन्तः R.4.26.

-2 a bordering country; especi- ally, a country occupied by barbarian or Mlechchhas. ˚देशः a bordering country. ˚पर्वतः an adjacent hill; पादाः प्रत्यन्तपर्वताः Ak.

-अन्धकार a. spreading shadow; Buddh.

-अपकारः retaliation, injury in return; शाम्येत् प्रत्यप- कारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4.

-अब्दम् ind. every year

-अमित्र a. hostile. (

-त्रः) an enemy. (

-त्रम्) ind. towards as enemy.

-अरिः 1 a well-matched opponent.

-2 the 9th, 14th or 23rd asterism from the जन्मनक्षत्र.

-3 a particular asterism; दारुणेषु च सर्वेषु प्रत्यरिं च विवर्जयेत् Mb.13.14.28 (com. प्रत्यरिं स्वनक्षत्राद् दिननक्षत्रं यावद् गणयित्वा नवभिर्भागे हृते पञ्चमी तारा प्रत्यरिः ।).

-अर्कः a mock sun; parhelion.

-अर्गलम् the rope by which a churning stick is moved.

-अवयवम् ind.

1 in every limb.

-2 in every particular, in detail.

- अवर a.

1 lower, less honoured; पुरावरान् प्रत्यवरान् गरीयसः Mb.13.94.12.

-2 very low or degrading, very insignificant; Ms.1.19.

-अश्मन् m. red chalk.

-अष्ठीला a kind of nervous disease.

-अहम् ind. every day, daily; day by day; गिरिशमुपचचार प्रत्यहं सा सुकेशी Ku.1.6.

-आकारः a scabbard, sheath.

-आघातः 1 a counter-stroke.

-2 reaction.

-आचारः suitable conduct or behaviour.

-आत्मम् ind. singly, severally.

-आत्मक a. belonging to oneself.

-आत्म्यम् similarity with oneself.

-आत्मेन ind. after one's own image; स किंनरान् कुंपुरुषान् प्रत्यात्म्येना- सृजत् प्रभुः Bhāg.3.2.45.

-आदित्यः a mock sun.

-आरम्भः 1 recommencement, second beginning.

-2 pro- hibition.

-आर्द्र a. fresh.

-आशा 1 hope, expectation; न यत्र प्रत्याशामनुपतति नो वा रहयति Māl.9.8.

-2 trust, con- fidence.

-आसङ्गः Connection, contact; अथ प्रत्यासङ्गः कमपि महिमानं वितरति Mv.1.12.

-आस्वर 1 returning.

-2 reflecting; Ch.Up.1.3.2.

-आह्वयः echo, resonance; छाया प्रत्याह्वयाभासा ह्यसन्तो$प्यर्थकारिणः Bhāg.11.28.5.

-उत्तरम् a reply, rejoinder.

-उलूकः 1 a crow; मृत्युदूतः कपोतो$यमुलूकः कम्पयन्मनः । प्रत्युलूकश्च कुह्वानैरनिद्रौ शून्यमिच्छतः ॥ Bhāg.1.14.14.

-2 a bird resembling an owl.

-ऋचम् ind. in each Rik.

-एक a. each, each one, every single one. (

-कम्) ind.

1 one at a time, severally; singly, in every one, to every one; oft. with the force of an adjective; विवेश दण्डकारण्यं प्रत्येकं च सतां मनः R.12.9. 'entered the mind of every good man'; 12.3;7.34; Ku.2.31.

-एनस् m.

1 an officer of justice (who punishes criminals); Bṛi. Up.4.3.7.

-2 a heir responsible for the debts of the deceased; surety.

-कञ्चुकः 1 an adversary.

-2 a critic.

-कण्ठम् ind.

1 severally, one by one.

-2 near the throat.

-कलम् ind. constantly, perpetually.

-कश a. not obeying the whip.

-कष्ट a. comparatively bad.

-कामिनी a female rival; Śi.

-कायः 1 an effigy, image, picture, likeness.

-2 an adversary; स वृषध्वजसायकावभिन्नं जयहेतुः प्रतिकाय- मेषणीयम् Ki.13.28.

-3 a target, butt, mark.

-कितवः an opponent in a game.

-कुञ्जरः a hostile elephant.

-कूपः a moat, ditch.

-कूल a.

1 unfavourable, adverse, contrary, hostile, opposite, प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्व- मेति बहुसाधनता Śi.9.6; Ku.3.24.

-2 harsh, discordant. unpleasant, disagreeable; अप्यन्नपुष्टा प्रतिकूलशब्दा Ku.1. 45.

-3 inauspicious.

-4 contradictory.

-5 reverse, inverted.

-6 perverse, cross, peevish, stubborn. ˚आचार- णम्, ˚आचरितम् any offensive or hostile action or conduct; प्रतिकूलाचरितं क्षमख मे R.8.81. ˚उक्तम्, -क्तिः f. a contra- diction. ˚कारिन्, -कृत, -चारिन्, -वत्ति a. opposing. ˚दर्शन a. having an inauspicious or ungracious appearance. ˚प्रवर्तिन्, -वर्तिन् a. acting adversely, taking an adverse course. ˚भाषिन् a. opposing, contradicting. ˚वचनम् dis- agreeable or unpleasant speech. ˚वादः contradiction. (प्रतिकूलता, -त्वम् adverseness, opposition, hostility. प्रति- कूलयति 'to oppose'.).

-कूल ind.

1 adversely, contrarily.

-2 inversely, in inverted order.

-कूलय Den. P. to resist, oppose.

-कूलिक a. hostile, inimical.

-क्षणम् ind. at every moment or instant, constantly; प्रतिक्षणं संभ्रमलोलदृष्टि- र्लीलारविन्देन निवारयन्ती Ku.3.56.

-क्षपम् ind. everynight.

-गजः a hostile elephant

-गात्रम् ind. in very limb.

-गिरिः 1 an opposite mountain.

-2 an inferior mountain.

-गृहम्, -गेहम् ind. in every house.

-ग्रामम् ind. in every village.

-चक्रम् a hostile army.

-चन्द्रः a mock moon; paraselene.

-चरणम् ind.

1 in every (Vedic) school or branch.

-2 at every foot-step.

-छाया, -यिका 1 a reflected image, reflection, shadow; रूपं प्रतिच्छायिक- योपनीतम् N.6.45.

-2 an image, picture.

-जङ्घा the forepart of the leg.

-जिह्वा, -जिह्विका the soft palate,

-तन्त्रम् ind. according to each Tantra or opinion.

-तन्त्र- सिद्धान्तः a conclusion adopted by one of the disputants only; (वादिप्रतिवाद्येकतरमात्राभ्युपगतः).

-त्र्यहम् ind. for three days at a time.

-दण्ड a. Ved. disobedient.

-दिनम् ind. every day; राशीभूतः प्रतिदिनमिव त्र्यम्बकस्याट्टहासः Me.6.

-दिशम् ind. in every direction, all round, every- where.

-दूतः a messenger sent in return.

-देवता a corresponding deity; गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा देवाश्च सर्वे प्रतिदेवतासु Muṇḍa.3.2.7.

-देशम् ind. in every country.

-देहम् ind. in every body.

-दैवतम् ind. for every deity.

-द्वन्द्वः 1 an antagonist, opponent, adversary, rival.

-2 an enemy. (

-द्वम्) opposition, hostility.

-द्वन्द्विन् a.

1 hostile, inimical.

-2 adverse (प्रतिकूल); कृतान्तदुर्वृत्त इवापरेषां पुरः प्रतिद्वन्द्विनि पाण्डवास्त्रे Ki.16.29.

-3 rivalling, vying with; किसलयोद्भेदप्रतिद्वन्दिभिः (करतलैः) Ś.4.5. (-m.) an opponent, adversary, rival; तुल्यप्रति- द्वन्द्वि बभूव युद्धम् R.7.37.;15.25.

-द्वारम् ind. at every gate.

-धुरः a horse harnessed by the side of another.

-नप्तृ m. great-grandson, a son's grandson.

-नव a.

1 new, young, fresh.

-2 newly blown budded; सान्ध्यं तेजः प्रतिनवजपापुष्परक्तं दधानः Me.38.

-नाडी a branch-vein.

-नायकः the adversary of the hero of any poetic com- position; धीरोद्धतः पापकारी व्यसनी प्रतिनायकः S. D., as रावण in the Rāmāyaṇa, शिशुपाल in Māgha-Kāvya &c.

-नारी, -पत्नी, -युवतिः a female rival; Śi.7.45.

-निनादः = प्रतिध्वनिः q. v.

-न्यायम् ind. in inverted order; पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति स्वप्नायैव Bṛi. Up.4.3.15.

-पक्ष a. like, similar.

(-क्षः) 1 the opposite side, party or faction, hostility; विमृश्य पक्षप्रतिपक्षाभ्यामवधारणं नियमः Gaut. S,

-2 an adversary, enemy, foe, rival; प्रति- पक्षकामिनी, -लक्ष्मी 'a rival wife'; Bv.2.64; दासीकृतायाः प्रति- पक्षलक्ष्याः Vikr.1.73; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुम् K. P.1; Vikr.1.7; often used in comp. in the sense of 'equal' or 'similar'.

-3 remedy, expiation; यादवस्य पापस्य प्रतिपक्षमुपदिशामि Nāg.5.

-4 a defendant or respondent (in law). ˚ता

1 hostility, opposition.

-2 obstacle.

-पक्षित a.

1 containing a contradiction.

-2 nullified by a contradictory premise; (as a hetu in न्याय); cf. सत्प्रतिपक्ष.

-पक्षिन् m. an opponent, adversary.

-पण्यम् merchandise in exchange; Buddh.

-प्रथम् ind. along the road, towards the way; प्रतिपथगतिरासीद् वेगदीर्घीकृताङ्गः Ku.3.76.

-पदम् ind.

1 at evry stop.

-2 at every place, everywhere.

-3 expressly.

-4 in every word; प्रतिपदाख्याने तु गौरवं परिहरद्भिर्वृत्तिकारैः सर्वसामान्यः शब्दः प्रति- गृहीतः प्रकृतिवदिति ŚB. on MS.8.1.2.

-पल्लवः an opposite or outstretched branch; R.

-पाणः 1 a stake.

-2 a counter-pledge.

-3 a counter-stake; Mb.3.

-पादम् ind. in each quarter.

-पात्रम् ind. with regard to each part, of each character; प्रतिपात्रमाधीयतां यत्नः Ś.1 'let care be taken of each character'.

-पादपम् ind. in every tree.

-पाप a. returning sin for sin, requiting evil for evil.

-पु(पू)रुषः 1 a like or similar man.

-2 a substitute, deputy.

-3 a companion.

-4 the effigy of a man pushed by thieves into the interior of a house before entering it themselves (to ascertain if any body is awake).

-5 an effigy in general. (

-षम्) ind. man by man, for each man.

-पुस्तकम् a copy of an original manuscript.

-पूर्वाह्णम् ind. every forenoon.

-प्रति a. counter-balancing, equal to.

-प्रभातम् ind. every morning.

-प्रसवः 1 (As opposed to अनुप्रसव) tracing causes back to the origin as -- a pot, a lump of mud, mud, clay, Pātañjala Yogadarśana.

-2 Negation of (or exception to) a negation. The force of a प्रतिप्रसव is positive, limiting as it does the scope of a प्रतिषेध or negation. Hence it is just the opposite of परिसंख्या whose force is negative or exclusive since it limits the scope of a positive statement. प्रतिप्रसवो$यं न परिसंख्या ŚB. on MS.1.7.45.

-प्रकारः an outer wall or rampart.

-प्रियम् a kindness or service in return; प्रतिप्रियं चेद् भवतो न कुर्यां वृथा हि मे स्यात् स्वपदोपलब्धिः R.5.56.

-बन्धुः an equal in rank or station; Mb.5.121.13.

-बलः a.

1 able, powerful.

-2 equal in strength, equally matched or powerful.

(-लम्) 1 a hostile army; अस्त्रज्वालावलीढप्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve.3.7.

-2 strength.

-बाहु 1 the forepart of the arm.

-2 an opposite side (in a square or polygon).

-बि (वि) म्बः, -म्बम् 1 a reflection, reflected image; ज्योतिषां प्रतिबिम्बानि प्राप्नु- वन्त्युपहारताम् Ku.6.42; Śi.9.18.

-2 an image, a picture.

-बीजम् a rotten seed.

-भट a. vying with, rivalling; घटप्रतिभटस्तनि N.13.5.

(-टः) 1 a rival, an opponent; निवासः कन्दर्पप्रतिभटजटाजूटभवने G. L.21.

-2 a warrior on the opposite side; समालोक्याजौ त्वां विदधति विकल्पान् प्रतिभटाः K. P.1.

-भय a.

1 fearful, formidable, terrible, frightful.

-2 dangerous; स्वगृहोद्यानगते$पि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् । किमु दृष्टबह्वपायप्रतिभयकान्तारमध्यस्थे ॥ Pt.2.171; Nāg.5.1.; Bhāg.1.6.14. (

-यम्) a danger; सुनन्द, श्रुतं मया संनिहितगरुडप्रतिभयमुद्देशं जामाता जीमूतवाहनो गतः Nāg.5.

-भैरव a. dreadful.

-मञ्चः a kind of measure (in music.)

-मञ्चाः Platforms opposite to each other; दशभागिकौ द्वौ प्रतिमञ्चौ Kau. A.2.3.21.

-मण्डलम् 1 a secondary disc (of the sun &c.).

-2 an eccentric orbit.

-मन्दिरम् ind. in every house.

-मल्लः an antagonist, a rival; उपेयिवांसं प्रतिमल्लतां रयस्मये जितस्य प्रसभं गरुत्मतः N.1.63; पातालप्रतिमल्लगल्ल &c. Māl.5.22.

-मानना worship (पूजा); स्पर्शमशुचिवपुरर्हति न प्रतिमाननां तु नितरां नृपोचिताम् Śi.15.35.

-माया a counter-spell or charm; प्रतिमाया कृतं च तत् Mb.1.34.22.

-मार्गः the way back; Mb.4.

-मार्गम् ind. back, back- wards.

-माला capping verses (Mar. भंडी).

-मासम् ind. every month, monthly.

-मित्रम् an enemy, adversary.

-मुख a. standing before the face, facing; प्रतिमुखागत Ms.8.291.

-2 near, present. (

-खम्) a secondary plot or incident in a drama which tends either to hasten or retard the catastrophe; see S. D.334 and 351-364. (

-खम्) ind.

1 towards.

-2 in front, before.

-मुखरी a particular mode of drumming.

-मुद्रा 1 a counter- seal.

-2 the impression of a seal.

-मुहूर्तम् ind. every moment.

-मूर्तिः f. an image, a likeness.

-मूषिका f. a musk-rat (Mar. चिचुंदरी).

-यूथपः the leader of a hostile herd of elephants.

-रथः an adversary in war (lit. in fighting in a war-chariot); दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं निवेश्य Ś.4.2.

-रथ्यम् in every road; अस्मिन् नगरे प्रतिरथ्यं भुजङ्गबद्धसंचारे Udb.

-रवः, -ध्वनिः 1 an echo; प्रतिरवविततो वनानि चक्रे Ki.1.4.

-2 quarrel; controversy.

-3 (Ved.) life (प्राण).

-रसितम् an echo; केनास्मत् सिंह- नादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताड्यते$यम् Ve.1.22.

-राजः a hostile king.

-रात्रम् ind. every night.

-रूप a.

1 corresponding, similar, having a counter-part in; अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव Kaṭh.2.2.9.

-2 beautiful.

-3 suitable, proper; इदं न प्रतिरूपं ते स्त्रीष्वदाक्षिण्यमीदृशम् Bu. Ch.4.66; आत्मनः प्रतिरूपं सा बभाषे चारुहासिनी Rām.4. 19.17.

-4 facing (अभिमुख); प्रतिरूपं जनं कुर्यान्न चेत् तद् वर्तते यथा Mb.12.97.16 (com. प्रतिरूपं युद्धाभिमुखम्).

(-पम्) 1 a picture, an image, a likeness.

-2 a mirror-like reflecting object; अदर्शनं स्वशिरसः प्रतिरूपे च सत्यपि Bhāg. 1.42.28.

-4 an object of comparison (उपमान); भवान्मे खलु भक्तानां सर्वेषां प्रतिरूपधृक् Bhāg.7.1.21.

-रूपक a. resembling, similar (at the end of comp.); जहीमान् राक्षसान् पापानात्मनः प्रतिरूपकान् Mb.3.29.11; चेष्टाप्रतिरूपिका मनोवृत्तिः Ś.1.

(-कम्) 1 a picture, an image; अग्निदैर्गर- दैश्चैव प्रतिरूपककारकैः Mb.12.59.49.

-2 a forged edict; जर्जरं चास्य विषयं कुर्वन्ति प्रतिरूपकैः Mb.12.56.52.

-3 a reflec- tion.

-लक्षणम् a mark, sign, token.

-लिपिः f. a tran- script, a written copy.

-लेखः a writ of reply; प्रावृत्तिकश्च प्रतिलेख एव Kau. A.2.1.28.

-लोम a.

1 'against the hair or grain', contray to the natural order, inverted, reverse (opp. अनुलोम); नववर्षसहस्राक्षः प्रतिलोमो$भवद् गुरुः Bhāg.12.14.15.

-2 contrary to caste (said of the issue of a woman who is of a higher caste than her husband).

-3 hostile.

-4 low, vile, base.

-5 left (वाम).

-6 obstinate, perverse; अपरिचितस्यापि ते$प्रतिलोमः संवृत्तः Ś.7.

-7 disagreeable, unpleasant. (

-मम्) any injurious or unpleasant act. (

-मम्) ind. 'against the hair or grain', inversely, invertedly. ˚ज a. born in the inverse order of the castes; i. e. born of a mother who is of a higher caste than the father; cf. Ms.1.16,25.

-लोमक a. reverse, inverted; राजन्यविप्रयोः कस्माद् विवाहः प्रतिलोमकः Bhāg.9.18.5.

-कम् inverted order.

-लोमतः ind.

1 in consequence of the inverted order or course; Ms.1.68.

-2 in an unfriendly manner; यदा बहुविधां वृद्धिं मन्येत प्रतिलोमतः Mb.12.13.39.

-वत्सरम् ind. every year.

-वनम् ind. in every forest.

-वर्णिक a. similar, corresponding.

-वर्धिन् a. being a match for.

-वर्षम् ind. every year.

-वस्तु n.

1 an equivalent, a counter- part.

-2 anything given in return.

-3 a parallel. ˚उपमा a figure of speech thus defined by Mammaṭa:-- प्रतिवस्तूपमा तु सा ॥ सामान्यस्य द्विरेकस्य यत्र वाक्यद्वये स्थितिः । K. P.1; e. g. तापेन भ्राजते सूर्यः शूरश्चापेन राजते Chandr.5. 48.

-वातः a contrary wind; प्रतिवाते$नुवाते च नासीत गुरुणा सह Ms.2.23. (

-तम्) ind. against the wind; चीनांशुक- मिव केतोः प्रतिवातं नीयमानस्य Ś.1.33.

-वारणः a hostile elephant.

-वासरम् ind. every day.

-विटपम् ind.

1 on every branch.

-2 branch by branch.

-विषम् an anti- dote. (

-षा) a birch tree.

-विष्णुकः a Muchakunda tree.

-वीरः an opponent, antagonist.

-वीर्यम् being equal to or a match for.

-वृषः a hostile bull.

-वेलम् ind. at each time, on every occasion.

-वेशः 1 a neighbouring house, neighbourhood.

-2 a neighbour.

-वेशिन् a. a neigh- bour; दृष्ट्वा प्रभातसमये प्रतिवेशिवर्गः Mk.3.14.

-वेश्मन् n. a neighbour's house.

-वेश्यः a neighbour.

-वैरम् re- quital of hostilities revenge.

-शब्दः 1 echo, reverbera- tion; वसुधाधरकन्दराभिसर्पी प्रतिशब्दो$पि हरेर्भिनत्ति नागान् V. 1.16; Ku.6.64; R.2.28.

-2 a roar.

-शशिन् m. a mock-moon.

-शाखम् ind. for every branch or school (of the Veda).

-शाखा a side-branch; महाभूतविशेषश्च विशेषप्रतिशाखवान् Mb.14.35.21.

-संवत्सरम् ind. every year.

-सङ्गक्षिका 1 a cloak to keep off the dust; Buddh.

-संदेशः a reply to the message; दर्पसारस्य प्रति- संदेशमावेदयत् D. K.2.1.

-सम a. equal to, a match for.

-सव्य a. in an inverted order.

-सामन्तः an enemy.

-सायम् ind. every evening.

-सूर्यः, -सूर्यकः 1 a mock-sun.

-2 a lizard, chameleon; 'कृकलासस्तु सरटः प्रतिसूर्यः शयानकः ।' Hemchandra; तृष्यद्भिः प्रतिसूर्यकैरजगरस्वेदद्रवः पीयते U.2.16.

-सेना, सैन्यम् a hostile army; निहतां प्रतिसैन्येन वडवामिव पातिताम् Rām.2.114.17.

-स्थानम् ind. in every place, everywhere.

-स्मृतिः N. of parti- cular kind of magic; गृहाणेमां मया प्रोक्तां सिद्धिं मूर्तिमतीमिव । विद्यां प्रतिस्मृतिं नाम Mb.3.36.3.

-स्रोतस् ind. against the stream; सरस्वतीं प्रतिस्रोतं ययौ ब्राह्मणसंवृतः Bhāg.1.78. 18. -a. going against the stream; अथासाद्य तु कालिन्दी प्रतिस्रोतः समागताम् Rām.2.55.5.

-हस्तः, -हस्तकः a deputy, an agent, substitute, proxy; आश्रितानां भृतौ स्वामिसेवायां धर्मसेवने । पुत्रस्योत्पादने चैव न सन्ति प्रतिहस्तकाः ॥ H.2.33.

-हस्तीकृ to take; Pratijñā 3.

-हस्तिन् the keeper of a brothel; Dk.2.2.

भद्र a. [भन्द्-रक् नि˚ नलोपः Uṇ.2.28]

1 Good, happy, prosperous.

-2 Auspicious, blessed; as in भद्रमुख.

-3 Foremost, best, chief; पप्रच्छ भद्रं विजितारिभद्रः R.14. 31.

-4 Favourable, propitious; भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः Ṛv.1.89.8.

-5 Kind, gracious, excellent, friendly, good; often used in voc. sing. in the sense of 'my good sir', or 'my good friend', 'my good lady', 'my dear madam'.

-6 Pleasant, enjoy- able, lovely, beautiful; न तु कृच्छ्रादपि भद्रं निजकान्तं सा भजत्येव Pt.1.181.

-7 Laudable, desirable, praiseworthy.

-8 Beloved, dear.

-9 Specious, plausible, hypocritical.

-1 Skilful, expert; भद्रो$स्मि नृत्ये कुशलो$स्मि गीते Mb.4. 11.8.

-द्रम् 1 Happiness, good fortune, welfare, blessing, prosperity; भद्रं भद्रं वितर भगवन् भूयसे मङ्गलाय Māl.1.3; 6.7; त्वयि वितरतु भद्रं भूयसे मङ्गलाय U.3.48; oft. used in pl. in this sense; सर्वो भद्राणि पश्यतु; भद्रं ते 'god bless you', 'prosperity to you'.

-2 Gold.

-3 A fragrant grass.

-4 Iron, steel.

-5 The seventh Karaṇa.

-द्रः- 1 A bullock.

-2 A species of wag-tail.

-3 A term applied to a particular kind of elephants.

-4 An im- postor, a hypocrite; Ms.9.258.

-5 N. of Śiva.

-6 An epithet of mount Meru.

-7 The Devadāru tree.

-8 A kind of Kadamba. (भद्राकृ means 'to shave'; भद्राकरणम् shaving).

-Comp. -अङ्गः an epithet of Bala- rāma.

-अश्वः N. of a Dvīpa.

-आकार, -आकृति a. of auspicious features.

-आत्मजः a sword.

-आश्रयः the sandal tree.

-आसनम् 1 a chair of state, splendid seat, a throne.

-2 a particular posture in meditation.

-ईशः an epithet of Śiva.

-एला large cardamoms.

-कपिलः an epithet of Śiva.

-कल्पः N. of the present age; Buddh.

-कान्तः a beautiful lover or husband.

-कारक a. propitious.

-काली N. of Durgā; जयन्ती मङ्गला काली भद्रकाली कपालिनी Durgāpūjāmantra; भद्रकाल्यै पुरुषपशु- मालभतापत्यकामः Bhāg.5.9.12.

-काष्ठम् the tree called Devadāru.

-कुम्भः a golden jar filled with water from a holy place, particularly from the Ganges (esp. used at the consecration of a king).

-गणितम् The construction of magical diagrams.

-गौरः N. of a mountain; Mark. P.

-घटः, -घटकः a vessel from which a lottery is drawn

-दारु m., n. a sort of pine.

-नामन् m.

1 a wag-tail.

-2 the wood-pecker.

-निधिः certain vessels of copper etc. fashioned for gifts; एवं तु तं भद्रनिधिं सुविद्वान् कृत्वासने प्रावरणोपयुक्ते Vāman P.

-नृपतिः a gracious king.

-पीठम् 1 a splendid seat, chair of state, throne; औदुम्बरं भद्रपीठमभिषेकार्थमाहृतम् Rām.2.14.34; उपतस्थुः प्रकृतयो भद्रपीठोपवेशितम् R.17.1.

-2 a kind of winged insect.

-बलनः an epithet of Balarāma.

-मुख a. 'of an auspicious face', used as a polite address, 'good sir', 'gentle sir'; Ś.7; ततो भद्रमुखात्राहं स्थास्ये स्थाणु- रिवाचलः Mark. P. (

-खी) good lady; V.2.

-मुस्तकः (-मुस्ता) Cyperus Rotunda (Mar. नागरमोथा).

-मृगः an epithet of a particular kind of elephant.

-रेणुः N. of Indra's elephant.

-वर्मन् m. a kind of jasmine.

-वाच् f. a kind or friendly speech.

-विराज् N. of a metre; ओजे तपरौ जरौ गुरुश्चेन् म्सौ जूगौ भद्रविराट् V. Ratna.

-शाखः an epithet of Kārtikeya.

-श्रयम्, -श्रियम् sandal- wood.

-श्रीः f. the sandal tree.

-सोमा an epithet of the Ganges.

रासः 1 An uproar, a din, confused noise.

-2 A sound in general.

-3 Speech.

-4 A kind of dance practised by Kṛiṣṇa and the cowherds but particularly the gopis or cowherdesses of Vrindāvana; तत्रारभत गोविन्दो रासक्रीडामनुव्रतैः । स्त्रीरत्नैरन्वितः प्रीतैरन्योन्याबद्धबाहुभिः ॥ Bhāg.1.33.2; उत्सृज्य रासे रसं गच्छन्तीम् Ve.1.2; रासे हरिमिह विहितविलासं स्मरति मनो मम कृतपरिहासम् Gīt.2; also Gīt.1.

-5 A chain.

-6 A sport, play.

-Comp. -ईश्वरी N. of Rādhā.

-उत्सवः, -क्रीडा, -मण्डलम् a sportive dance, the circular dance of Kṛiṣṇa and the cowherdesses of Vrindāvana; रासोत्सवः संप्रवृत्तो गोपीमण्डलमण्डितः Bhāg.1. 33.3.

-गोष्ठी = रासक्रीडा q. v.

-यात्रा f. a festival in honour of Kṛiṣṇa on the Kārtikī Paurṇimā.

लयः [ली-अच्]

1 Sticking, union, adherence.

-2 Lurking, hiding.

-3 Fusion, melting, solution.

-4 Disappearance, dissolution, extinction, destruction; universal destruction (प्रलय); लयं या 'to be dissolved or destroyed'.

-5 Absorption of the mind, deep concentra- tion, exclusive devotion (to any one object); पश्यन्ती शिवरूपिणं लयवशादात्मानमभ्यागता Māl.5.2,7; ध्यानलयेन Gīt.4.

-6 Time in music (of three kinds- द्रुत, मध्य, and विलम्बित); किसलयैः सलयैरिव पाणिभिः R.9.35; पादन्यासो लय- मनुगतः M.2.9; मध्यलम्बितपरिच्छिन्नस्त्रिधायं लयः Nāg.1.14.

-7 A pause in music.

-8 Rest, repose.

-9 A place of rest, abode, habitation; अलया Śi.4.57 'having no fixed abode, wandering'.

-1 Slackness of mind, men- tal inactivity; (also used in adjectival sense; यदा जये- द्रजः सत्त्वं तमो मूढं लयं जडम् Bhāg.11.25.15.).

-11 An embrace.

-12 The Supreme Being.

-13 The union of song, dance, and instrumental music; गायतं मधुरं गेयं तन्त्रीलयसमन्वितम् Rām.7.93.15.

-14 A swoon.

-15 The quick (downward) movement of an arrow.

-Comp. -अर्कः the sun at the destruction of the universe.

-आरम्भः, -आलम्भः an actor, a dancer.

-कालः the time of destruction (of the world.).

-गत a. dissolved, melted away.

-नालिकः a Buddhist or Jain temple.

-पुत्री an actress, a female dancer.

-मध्य a. to be performed in moderate time (a piece of music).

-शुद्ध a. to be performed in right time.

-स्थानम् a place of dissolution.

लोकः [लोक्यते$सौ लोक्-घञ्]

1 The world, a division of the universe; (roughly speaking there are three lokas स्वर्ग, पृथ्वी and पाताल, but according to fuller classifica- tion the lokas are fourteen, seven higher regions rising from the earth one above the other, i. e. भूर्लोक, भुवर्लोक, स्वर्लोक, महर्लोक, जनर्लोक, तपर्लोक, and सत्यलोक or ब्रह्मलोक; and seven lower regions, descending from the earth one below the other; i. e. अतल, वितल, सुतल, रसातल, तलातल, महातल, and पाताल).

-2 The earth, terrestrial world (भूलोक); इह- लोके in this world (opp. परत्र).

-3 The human race, mankind, men, as in लोकातिग, लोकोत्तर &c. q. v.

-4 The people or subjects (opp. the king); स्वसुखनिरभिलाषः खिद्यसे लोकहेतोः Ś.5.7; R.4.8.

-5 A collection, group, class, com- pany; आकृष्टलीलान् नरलोकपालान् R.6.1; or शशाम तेन क्षितिपाल- लोकः 7.3.

-6 A region, tract, district, province.

-7 Common life, ordinary practice (of the world); लोकवत्तु लीलाकैवल्यम् Br. Sūt.II.1.33; यथा लोके कस्यचिदाप्तैषणस्य राज्ञः &c. S. B. (and diverse other places of the same work).

-8 Common or worldly usage (opp. Vedic usage or idiom); वेदोक्ता वैदिकाः शब्दाः सिद्धा लोकाच्च लौकिकाः, प्रियतद्धिता दाक्षिणात्या यथा लोके वेदे चेति प्रयोक्तव्ये यथा लौकिक- वैदिकेष्विति प्रयुञ्जते Mbh. (and in diverse other places); अतो$स्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः Bg.15.18.

-9 Sight, looking.

-1 The number 'seven', or 'fourteen'.

-11 Ved. Open space; space, room.

-12 One's own nature (निजस्वरूप); नष्टस्मृतिः पुनरयं प्रवृणीत लोकम् Bhāg.3. 31.15.

-13 Enlightenment (प्रकाश); इच्छामि कालेन न यस्य विप्लवस्तस्यात्मलोकावरणस्य मोक्षम् Bhāg.8.3.25.

-14 Recom- pense (फल); अग्नावेव देवेषु लोकमिच्छन्ते Bṛi. Up.1.4.15.

-15 An object of enjoyment (भोग्यवस्तु); अथो अयं वा आत्मा सर्वेषां भूतानां लोकः Bṛi. Up 1.4.16.

-16 Sight, the faculty of seeing (चक्षुरिन्द्रिय); अग्निर्लोकः Bṛi. Up.3.9. 1.

-17 An object of sense (विषय); उपपत्त्योपलब्धेषु लोकेषु च समो भव Mb.12.288.11. (In compounds लोक is often translated by 'universally', 'generally', 'popularly'; as लोकविज्ञात so ˚विद्विष्ट).

-Comp. -अक्षः space, sky.

-अतिग a. extraordinary, supernatural.

-अतिशय a. superior to the world, extraordinary.

-अधिक a. ex- traordinary, uncommon; सर्वं पण्डितराजराजितिलकेनाकारि लोकाधिकम् Bv.4.44; Ki.2.47.

-अधिपः 1 a king.

-2 a god or deity.

-अधिपतिः a lord of the world.

-अनुग्रहः prosperity of mankind.

-अनुरागः 'love of mankind', universal love, general benevolence, philanthropy.

-अनुवृत्तम् obedience of the people.

-अन्तरम् 'another world', the next world, future life; लोकान्तरसुखं पुण्यं तपोदानसमुद्भवम् R.1.69;6.45; लोकान्तरं गम्-प्राप् &c. 'to die'.

-अन्तरित a. dead.

-अपवादः public scandal, po- pular censure; लोकापवादो बलवान् मतो मे R.14.4.

-अभि- भाविन् a.

1 overcoming the world.

-2 pervading the whole world (as light).

-अभिलक्षित a. generally liked.

-अभ्युदयः public weal or welfare.

-अयनः N. of Nārāyaṇa.

-अलोकः N. of a mythical mountain that encircles the earth and is situated beyond the sea of fresh water which surrounds the last of the seven conti- nents; beyond लोकालोक there is complete darkness, and to this side of it there is light; it thus divides the visible world from the regions of darkness; प्रकाशश्चा- प्रकाशश्च लोकालोक इवाचलः R.1.68; लोकालोकव्याहतं धर्मराशेः शालीनं वा धाम नालं प्रसर्तुम् Śi.16.83; Mv.5.1,45; ऊर्ध्व- मालोकयामासुः लोकालोकमिवोच्छ्रितम् Parṇāl.3.3; (for further explanation see Dr. Bhāṇḍārkar's note on l. 79 of Māl. 1th Act). (

-कौ) the visible and the invisible world.

-आकाशः 1 space, sky.

-2 (with Jains) a worldly region.

-आचारः common practice, popular or general custom, ways of the world; अपि शास्त्रेषु कुशला लोकाचारविवर्जिताः Pt.5.43.

-आत्मन् m. the soul of the universe.

-आदिः 1 the beginning of the world.

-2 the creator of the world.

- आयत a. atheistical, materialistic. (

-तः) a materialist, an atheist, a follower of Chārvāka. (

-तम्) materialism, atheism; (for some account see the first chapter of the Sarvadarśanasaṁgraha).

-आयतिकः an atheist, a materialist; कच्चिन्न लोकायतिकान् ब्राह्मणांस्तात सेवसे Rām. 2.1.38.

-ईशः 1 a king (lord of the world).

-2 Brahman.

-3 quick-silver.

-उक्तिः f.

1 a proverb, popular saying; लोके ख्यातिमुपागतात्र सकले लोकोक्तिरेषा यतो दग्धानां किल वह्निना हितकरः सेको$पि तस्योद्भवः Pt.1.371.

-2 common talk, public opinion.

-उत्तर a. extraordinary, uncommon, unusual; लोकोत्तरा च कृतिः Bv.1.69.7; U.2.7. (

-रः) a king. ˚वादिन् m. pl. N. of a Buddhist school.

-उपक्रोशनम् circulating evil reports among the people; असारस्य वाक्संतक्षणैर्लोकोपक्रोशनैः... अपवाहनम् Dk.2.2.

-एकबन्धुः an epithet of Śākyamuni.

-एषणा 1 desire for heaven; या वितैषणा सा लोकैषणोभे ह्येते एषणे एव भवतः Bṛi. Up.3.5.1.

-2 desire for the good opinion of the public.

-कण्टकः 1 a troublesome or wicked man, the curse of mankind.

-2 an epithet of Rāvaṇa; see कण्टक.

-कथा a popular legend, folk-tale.

-कर्तृ, -कृत् m. the creator of the world.

-कल्प a.

1 resembling the world.

-2 regarded by the world. (

-ल्पः) a period or age of the world.

-कान्त a. liked by the people, popular; भव पितुरनुरूपस्त्वं गुणैर्लोककान्तैः V.5.21. (

-न्ता) a kind of medical herb (Mar. मुरुढशेंग).

-कारणकारणः an epithet of Śiva.

-क्षित् a. inhabiting heaven.

-गतिः f. actions of men.

-गाथा a song handed down among people, folk-song.

-चक्षुस् n. the sun.

-चारित्रम् the ways of the world.

-जननी an epithet of Lakṣmī.

-जित् m.

1 an epithet of Buddha.

-2 any conqueror of the world.

-3 a sage. -a. winning heaven; तद्धैतल्लोकजिदेव Bṛi. Up.1.3.28.

-ज्ञ a. knowing the world.

-ज्येष्ठः an epithet of Buddha.

-तत्त्वम् knowledge of mankind.

-तन्त्रम् course of the world; निर्मितो लोकतन्त्रो$यं लोकेषु परिवर्तते Bhāg.12.11.29.

-तुषारः camphor.

-त्रयम्, -त्रयी the three worlds taken collectively; उत्खात- लोकत्रयकण्टकेपि R.14.73.

-दम्भक a. cheating mankind; Ms.4.195.

-द्वारम् the gate of heaven.

-धर्मः 1 a worldly matter.

-2 (with Buddhists) worldly condi- tion.

-धातुः a particular division of the world (जम्बु- द्वीप).

-धातृ m. an epithet of Śiva.

-धारिणी N. of the earth.

-नाथः 1 Brahman.

-2 Viṣṇu.

-3 Śiva.

-4 a king, sovereign.

-5 a Buddha

-6 the sun.

-नेतृ m. an epithet of Śiva.

-पः, -पालः 1 a regent or guardian of a quarter of the world; ललिताभिनयं तमद्य भर्ता मरुतां द्रष्टुमनाः सलोकपालः V.2.18; R.2.75;12.89;17.78; (the lokapālas are eight; see अष्टदिक्पाल).

-2 a king, sovereign.

-पक्तिः f. esteem of mankind, general respectability.

-पतिः 1 an epi- thet of Brahman.

-2 of Viṣṇu.

-3 a king, sovereign.

-पथः, -पद्धतिः f. the general or usual way, the univer- sally accepted way.

-परोक्ष a. hidden from the world.

-पितामहः an epithet of Brahman.

-प्रकाशनः the sun.

-प्रत्ययः universal prevalence.

-प्रवादः general rumour, current report, popular talk.

-प्रसिद्ध a. well-known, universally known.

-बन्धुः, -बान्धवः 1 the sun.

-2 Śiva.

-बाह्य, -वाह्य 1 excluded from society, excom- municated.

-2 differing from the world, eccentric, singular; उन्मादवन्नृत्यति लोकबाह्यः Bhāg.11.2.4. (

-ह्यः) an outcast.

-भर्तृ a. supporter of the people.

-भावन, -भाविन् a. promoting the welfare of the world.

-मर्यादा an established or current custom.

-मातृ f. an epithet of Lakṣmī.

-मार्गः an established custom.

-यज्ञः desire for the good opinion of the people (लोकैषणा); Mb.1. 18.5. (com. लोकयज्ञो लोकैषणा सर्वो मां साधुमेव जानात्विति वासनारूपः).

-यात्रा 1 worldly affairs, the course of world- ly life, business of the world; तस्माल्लोकयात्रार्थी नित्यमुद्यत- दण्डः स्यात् Kau. A.1.4; Mb.3.15.31; Dk.2.8; एवं किलेयं लोकयात्रा Mv.7; यावदयं संसारस्तावत् प्रसिद्धैवेयं लोकयात्रा Ve.3.

-2 a popular usage or custom; एषोदिता लोकयात्रा नित्यं स्त्रीपुंसयोः शुभा Ms.9.25

-3 worldly existence, career in life; Māl.4,6.

-4 support of life, maintenance.

-रक्षः a king, sovereign.

-रञ्जनम् pleasing the world, popularity.

-रवः popular talk or report.

-रावण a. tormentor of the people; रावणं लोकरावणम् Rām.3.33.1; Mb.3.148.12.

-लेखः 1 a public document.

-2 an ordi- nary letter.

-लोचनम् the sun.

-वचनम् a popular rumour or report.

-वर्तनम् the means by which the world subsists.

-वादः public rumour; common talk, popular report; मां लोकवादश्रवणादहासीः R.14.61.

-वार्ता popular report, public rumour; कश्चिदक्षर्धूतः कलासु कवित्वेषु लोकवार्तासु चातिवैचक्षण्यान्मया समसृज्यत Dk.2.2.

-विद्विष्ट a. disliked by men, generally or universally disliked.

-विधिः 1 a mode of proceeding prevalent in the world.

-2 the creator of the world.

-विनायकाः a class of deities presiding over diseases.

-विभ्रमः see लोकव्यवहार; हृष्यत्तनुर्विस्मृतलोकविभ्रमः Bhāg.1.71.26.

-विरुद्ध a. op- posed to public opinion; यद्यपि शुद्धं लोकविरुद्धं नाकरणीयम् नाचरणीयम्.

-विश्रुत a. farfamed, universally known, famous, renowned.

-विश्रुतिः f.

1 world-wide fame.

-2 unfounded rumour, mere report.

-विसर्गः 1 the end of the world; Mb.

-2 the creation of the world; Bhāg.

-वृत्तम् 1 the way of the world, a custom prevalent in the world; लोकवृत्तमनुष्ठेयं कृतं वो बाष्पमोक्षणम् Rām.4.25.3.

-2 an idle talk or gossip; न लोकवृत्तं वर्तेत वृत्तिहेतोः कथंचन Ms.4.11.

-वृत्तान्तः, -व्यवहारः 1 the course or ways of the world, general custom; Ś.5.

-2 course of events.

-व्यवहार a. commonly used, universally current.

-व्रतम् general practice or way of the world.

-श्रुतिः f.

1 a popular report.

-2 world-wide fame.

-संसृतिः f.

1 fate, destiny.

-2 course through the world.

-संकरः general confusion in the world.

-संग्रहः 1 the whole universe.

-2 the welfare of the world; लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन् कर्तुमर्हसि Bg.3.2.

-3 worldly experience.

-4 propitiation of mankind.

-संपन्न a. possessed of worldly wisdom.

-संबाधः a throng of men, going and coming; इतस्ततः प्रवेशनिर्गमप्रवृत्तलोकसंबाधम् Dk.2.3.

-साक्षिक a.

1 having the world as a witness; in the face of the world; प्रत्यक्षं फलमश्नन्ति कर्मणां लोकसाक्षिकम् Mb.3.32.6.

-2 attested by witnesses.

-साक्षिन् m.

1 an epithet of Brahman.

-2 fire.

-साधक a. creating worlds.

-साधारण a. common (as a topic); Dk.

-सिद्ध a.

1 cur- rent among the people, usual, customary.

-2 generally received or accepted.

-सीमातिवर्तिन् a. extraordinary, supernatural.

-सुन्दर a. generally admired.

-स्थलम् common occurrence.

-स्थितिः f.

1 existence or conduct of the universe, worldly existence; the stability or perma- nence of the world; ये चैवं पुरुषाः कलासु कुशलास्तेष्वेव लोकस्थितिः Bh.2.22.

-2 a universal law.

-हास्य a. world-derided, the butt of general ridicule.

-हित a. beneficial to mankind or to the world. (

-तम्) general welfare.

वप्रः प्रम् [उप्यते अत्र वप्-रन् Un.2.27]

1 A rampart, earth-work, mud-wall; वेलावप्रवलयाम् (उर्वीम्) R.1.3; द्वितीयामिव मामत्र वप्रमालम्ब्य तिष्ठत Śiva B.

-2 A bank or mound of any kind (against which bulls and elephants butt); शृङ्गाग्रलग्नाम्बुदवप्रपङ्कः R.13.47; see वप्रक्रीडा below.

-3 The slope or declivity of a hill or rocky place; बृहच्छिलावप्रघनेन वक्षसा Ki.14.4.

-4 A summit, peak, table-land on a mountain; तीव्रं महाव्रतमिवात्र चरन्ति वप्राः Śi.4.58;3.37; Ki.5.36;6.8.

-5 The bank of a river, side, shore, bank in general; ध्वनयः प्रतेनुरनुवप्रमपाम् Ki.6. 4;7.11;17.58.

-6 The foundation of a building.

-7 The gate of a fortified town.

-8 A ditch.

-9 The circum- ference of a sphere.

-1 A field in general; विकासि वप्राम्भसि गन्धसूचितम् Ki.4.26.

-11 The butting of an ele- phant or bull.

-12 Dust.

-13 A multitude, a heap; L. D.B.

-प्रः 1 A father.

-2 A Prajāpati.

-प्रम् 1 Lead.

-2 Gold; L. D. B.

-प्रा 1 A flat bank of earth.

-2 Garden-bed.

-Comp. -अभिघातः butting against the bank or side (as of a hill, river &c.); वप्राभिघातपरि- मण्डलितोरुदेहः Ki.5.42; cf. तटाघात.

-अवनी cultivated land.

-क्रिया, -क्रीडा the palyful butting of an elephant (or bull) against a bank or mound; वप्रक्रियामृक्षवतस्तटेषु R.5.44; वप्रक्रीडापरिणतगजप्रेक्षणीयं ददर्श Me.2.

-क्षेत्रफलम् the circumference of a sphere.

विषम a. [विगतो विरुद्धो वा समः]

1 Uneven, rough, rugged; पथिषु विषमेष्वप्यचलता Mu.3.3; व्यालाकीर्णाः सुविषमाः Pt.1.64; Me.19.

-2 Irregular, unequal; तोषं ततान विषमग्रथितो$पि भागः Māl.9.44.

-3 Odd, not even.

-4 Difficult, hard to understand, mysterious; विषमो$पि विगाह्यते नयः Ki.2.3; विषमाः कर्मगतयः Pt.4.5.

-5 Impas- sable, inaccessible; Ki.2.3; भ्रान्तं देशमनेकदुर्गविषमम् Bh.3.5.

-6 Coarse, rough.

-7 Oblique; ईषत्तिर्यग्वलन- विषमम् Māl.4.2.

-8 Painful, troublesome; कान्ताविश्लेषदुःख- व्यतिकरविषमे यौवने विप्रयोगः Bh.3.16; H.4.3.

-9 Very strong, vehement; व्यनक्त्यन्तस्तापं तदयमतिधीरो$पि विषमम् Māl.3.9.

-1 Dangerous, fearful; सर्वंकषः कषति हा विषमः कृतान्तः Mv.5.56; Mk.8.1,27; Mu.1.18; 2.2.

-11 Bad, adverse, unfavourable; येन च हसितं दशासु विषमासु Pt.4.16.

-12 Odd, unusual, unparalleled.

-13 Dishonest, artful.

-14 Intermittent (as fever).

-15 Wicked.

-16 Different.

-17 That which cannot be equally divided; अजाविकं सैकशफं न जातु विषमं भजेत् Ms.9.119.

-18 Unsuitable, wrong; Suśr.

-मः 1 N. of Viṣṇu.

-2 (In music) A kind of measure.

-मम् 1 Unevenness.

-2 Oddness.

-3 An inaccessible place, precipice, pit &c.

-4 A difficult or dangerous position, difficulty, misfortune; सुप्तं प्रमत्तं विषमस्थितं वा रक्षन्ति पुण्यानि पुरा कृतानि Bh.2.97; कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् Bg.2.2.

-5 Rough or uneven ground.

-6 N. of a figure of speech in which some unusual or incompatible rela- tion between cause and effect is described; (said to be of four kinds; see K. P. Kārikās 126 and 127).

-7 A kind of stanza or verse; भिन्नचिह्नचतुष्पादं विषमं परिकीर्तितम्.

-मम् ind. Unequally, unevenly, unfairly, dangerously &c.

-Comp. -अक्षः, -ईक्षणः, -नयनः, -नेत्रः, -लोचनः epithets of Śiva.

-अन्नम् unusual or irregular food.

-अवतारः descent on uneven ground, perhaps also 'un- dertaking or embarking in an adventure'; V.1.

-आयुधः, -इषुः, -शरः epithets of the god of love; उन्मिमील विशदं विषमेषुः Śi.1.72.

-कर्णः 1 a quadrangle or tetragon with unequal diagonals.

-2 the hypotenuse of a right-angled triangle.

-कर्मन् (in maths.) the finding of two quantities when the difference of their squares is given and either the sum or the difference of the quantities (Colebrooke).

-कालः an unfavourable season.

-चक्रवालम् (in maths). an ellipse.

-चतुरस्रः, -चतुर्भुजः an unequal quadrilateral figure; trapezium.

-छदः the tree सप्तपर्ण q. v.

-छाया the shadow of the gnomon at noon.

-ज्वरः remittent fever; दोषो$ल्पो$हितसंभूतो ज्वरो- त्सृष्टस्य वा पुनः । धातुमन्यतमं प्राप्य करोति विषम़ज्वरम् ॥

-त्रिभुजः a scalene triangle.

-पत्रः the Saptaparṇa tree; विषम- पत्रमहीरुहसंभवम् Rām. ch.4.68.

-बाणः N. of the god of love; also विषमविशिखः, -शरः.

-लक्ष्मी f. ill-luck.

-विभागः unequal distribution (of property).

-वृत्तम् a kind of metre with unequal Pādas.

-शील a. cross-tempered, peevish, perverse.

-स्थ a.

1 being in an inaccessible position.

-2 being in difficulty or misfortune; विश्वामित्र- स्ततस्तां तु विषमस्तामनिन्दिताम् Mb.1.72.5.

वेदिका 1 A sacrificial altar or ground; इति प्रिये वादिनि वेदिकोदरी Rām. ch.2.57.

-2 A raised seat; an elevated spot of ground (usually for sacred purposes); सप्तपर्णवेदिका Ś.1; सदेवदारुद्रुमवदिकायाम् Ku.3.44.

-3 A seat in genearal.

-4 An altar, a heap, mound; मन्दाकिनी- सैकतवेदिकाभिः Ku.1.29 'by making altars or heaps of sand &c'.

-5 A quadrangular open shed in the middle of a court-yard; a pavilion, balcony; तप्तकाञ्चन- वेदिकम् (जग्राह); Rām.7.15.37; सुरवेश्मवेदिका Ki.7.12.

-6 An arbour, a bower.

व्यावृत् 1 Ā.

1 To turn away from, turn back; सहभुवा व्यावर्तमाना ह्रिया Ratn.1.2.

-2 To be turned or with- drawn from, to be averse to; विषयव्यावृतकौतूहलः V.1.8.

-3 To become separate or distinct from, to get rid of; न स पाम्मनो व्यावर्तते Bṛi. Up.1.5.2.

-4 To turn round, revolve.

-5 To go down, set (as the sun).

-6 To cease to exist, perish.

-7 To be opened or split asunder.

-8 To recur, to be repeated again; देशपृथक्त्वात् मन्त्रो व्यावर्तते MS.12.1.42. -Caus.

1 To restrict, limit, exclude, arrest; overrule, annual (as a rule &c.). तु शब्दः पूर्वपक्षं व्यावर्तयति Ś. B.; अपवाद इवोत्सर्गं व्यावर्तयितुमीश्वरः R.15.7.

-2 To dissuade from, cause to turn away from; नेयमस्माद्व्यवसायात् कथंचिदपि शक्यते व्यावर्तयितुम् K.172.

-3 To destroy, remove; व्यावर्तितातपरुजः प्रथमाभ्रवृष्ट्या V.5.16.

-4 To turn round, cause to revolve.

-5 To separate from.

-6 To scatter, strew.

शुभ् I. 1 (शोभते)

1 To shine, be splendid, look beautiful or handsome; सुष्ठु शोभसे एतेन विनयमाहात्म्येन U.1; R.8.6.

-2 To appear to advantage; सुखं हि दुःखान्यनुभूय शोभते Mk.1.1.

-3 To suit, become, befit (with gen.); रामभद्र इत्येवोपचारः शोभते तातपरिजनस्य U.1.

-4 To be gay or happy.

-5 To be victorious. -II. 6 P. (शुभति) To shine; L. D. B. -Caus. (शोभयति-ते) To decorate, adorn, grace. -With परि, वि to shine, look splendid.

शुभ् f. Ved.

1 Beauty, splendour.

-2 Radiance, lustre.

-3 Happiness.

-4 Victory.

-5 An ornament.

-6 An auspicious offering.

-7 Water.

-8 A brilliant chariot.

सबीजयोगः A kind of yogic meditation or Samādhi. This is referred to as संप्रज्ञातसमाधिः in N.21.119; मैत्र्यादि- चित्तपरिकर्मविदो विधाय क्लेशप्रहाणमिह लब्धसबीजयोगाः Śi.4.55.

हस्तः [हस्-तन् न इट् Uṇ.3.86]

1 The hand; हस्तं गत 'fallen in the hand or possession of'; गौतमीहस्ते विसर्जयि- ष्यामि Ś.3 'I shall send it by Gautamī'; so हस्ते पतिता; हस्तसंनिहितां कुरु &c.; शंभुना दत्तहस्ता Me.62 'leaning on Śam- bhu's hand'; हस्ते-कृ

1 (हस्तेकृत्य-कृत्वा) 'to take or seize by the hand, take hold of the hand, take in hand, take possession of'; Prov.:--हस्तकङ्कणं किं दर्पणे प्रेक्ष्यते Karpūr. 'sight requires no mirror'.

-2 The truck of an elephant; Ku.1.36; अथवा हस्तिहस्तचञ्चलानि पुरुषभाग्यानि भवन्ति Avimārakam 2.

-3 N. of the 13th lunar mansion consisting of five stars.

-4 The fore-arm, cu- bit, a measure of length (equal to 24 aṅgulas or about 18 inches, being the distance between the elbow and the tip of the middle finger).

-5 Hand-writing, signa- ture; धनी वोपगतं दद्यात् स्वहस्तपरिचिह्नितम् Y.1.319; स्वहस्त- कालसंपन्नं शासनम् 1.32 'bearing date and signature'; धार्यतामयं प्रियायाः स्वहस्तः V.2 'the autograph of my beloved'; 2.2.

-6 (Hence fig.) Proof, in- dication; Mu.3.

-7 Help, assistance, support; वात्या खेदं कृशाङ्ग्याः सुचिरमवयवैर्दत्तहस्ता करोति Ve.2.21.

-8 A mass, quantity, abundance (of hair), in comp. with केश, कच &c.; पाशः पक्षश्च हस्तश्च कलापार्थाः कचात् Ak.; रतिविगलितबन्धे केशहस्ते सुकेश्याः सति कुसुमसनाथे किं करोत्यषे वहीं V.4.22.

-स्तम् 1 A pair of leather-bellows.

-2 Skill (in using the hand); कलासु कौशलमक्षभूमिहस्तादिषु Dk. 2.2.

-Comp. -अक्षरम् one's own hand or signature, one's own sign-manual.

-अग्रम् the finger (being the extremity of the hand).

-अङ्गुलिः f. any finger of the hand.

-अभ्यासः contact with the hand.

-अवलम्बः, आलम्बनम् support of the hand; दत्तहस्तावलम्बे प्रारम्भे Ratn.1.8 'being aided or helped on'.

-आमलकम् 'the fruit of the myrobalan held in the hand', a phrase used to denote that which can be clearly and easily seen or understood; cf. करतलामलकफलवदखिलं जगदालोकयताम् K.43.

-आवापः 1 a finger-guard (ज्याघातवारणम्); V.5; Ś.6.

-2 a hand-fetter; व्यालकुञ्जरदुर्गेषु सर्पचोरभयेषु च । हस्तावापेन गच्छन्ति नास्तिकाः किमतः परम् ॥ Mb.12.181.5.

-कमलम् 1 a lotus carried in the hand.

-2 a lotus-like hand.

-कौशलम् manual dexterity.

-क्रिया manual work or performance, handicraft.

-गत, -गामिन् a. come to hand, fallen into one's possession, obtained, secured; त्वं प्रार्थ्यसे हस्तगता ममैभिः R.7.67;8.1.

-ग्राहः taking by the hand.

-चापल्यम् = हस्तकौशलम् q. v.

-तलम् 1 the palm of the hand.

-2 the tip of an ele- phant's trunk.

-तालः striking the palms together, clap- ping the hands.

-तुला 'hand-balance', weighing in the hand; हस्ततुलयापि निपुणाः पलप्रमाणं विजानन्ति Pt.2.83.

-दक्षिण a.

1 situated on the right hand.

-2 Right, correct.

-दोषः a slip of the hand.

-धारणम्, -वारणम् warding off a blow (with the hand).

-पादम् the hands and feet; न मे हस्तपादं प्रसरति Ś.4.

-पुच्छम् the hand below the wrist.

-पृष्ठम् the back of the hand.

-प्रद a. sup- porting, helping.

-प्राप्त, -वर्तिन्, -स्थ, -स्थित a.

1 held in the hand.

-2 gained, secured.

-प्राप्य a. easily accessible to the hand; that can be reached with the hand; हस्तप्राप्यस्तबकनमितो बालमन्दारवृक्षः Me.77.

-बिम्बम् perfuming the body with unguents.

-भ्रष्ट a. escaped.

-मणिः a jewel worn on the wrist.

-रोधम् ind. in the hands; हस्तरोधं दधद् धनुः Bk.5.32.

-लाघवम् 1 manual readiness or skill.

-2 a sleight of the hand, legerdemain.

-लेखः Sketching practice before producing an object of art, hand-drawing; अस्यैव सर्गाय भवत्करस्य सरोजसृष्टिर्मम हस्तलेखः N.7.72; हस्तलेखमसृजत् खलु जन्मस्थानरेणुकमसौ भवदर्थम् ibid.21.69.

-वापः = हस्तक्षेपः shooting (arrows) with the hand; यस्यैकषष्टिर्निशितास्तीक्ष्णधाराः सुवाससः संमतो हस्तवापः Mb. 5.23.22.

-वाम a. situated on the left (or wrong) hand.

-विन्यासः position of the hands.

-संवाहनम् rub- bing or shampooing with the hands; संभोगान्ते मम समुचितो हस्तसंवाहनानां यास्यत्युरुः सरसकदलीगर्भगौरश्चलत्वम् Me.98.

-सिद्धिः f.

1 manual labour, doing with the hands.

-2 hire, wages.

-सूत्रम् a bracelet or thread-string worn on the wrist; धात्र्यङ्गुलीभिः प्रतिसार्यमाणमूर्णामयं कौतुकहस्त- सूत्रम् Ku.7.25.

-स्वस्तिकः crossing the hands; स्तनविनि- हितहस्तस्वस्तिकाभिर्वधूभिः Māl.4.1.

-हार्य a. manifest.