शिल्पसर्वस्वसंग्रह

अनुपसर्गः 1 A word (particle &c.) that is not, or has not the force of, an Upasarga.

-2 That which has no Upasarga.

-3 That which needs no additions (as) a divine being).

अनुपसर्जन a. An independent word, i. e. a word which is not relegated to a subordinate position (by entering into a compound formation) P.IV.1.14.

सोपसर्ग a.

1 Afflicted or visited by any great cala- mity or misfortune.

-2 Portentous.

-3 Possessed by an evil spirit.

-4 Preceded by a prepositional prefix (in gram.).

m. a word that is not an Upasarga q.v., orﾠ destitute of one;

mfn. of little» value Mn. XI, 164 ;

mfn. approaching incautiously Mn. VII, 9.

m. distress of a country, calamity in a country AV. XIX, 9, 9.

mfn. free from portents, auspicious, Var.

n. approaching another, begging Bhām.

m. possession by an evil spirit Subh.

n. walking in a street Yājñ.

m. N. of wk.

P. - bhavati, to become a proper name orﾠ the subordinate member of a compound Pat. on Pāṇ. 1-1, 27 Vārtt. 2.

mfn. easy to be approached W.

mf (ā́)n. easy of access AV.

mf (ā)n. having orﾠ meeting with difficulties orﾠ obstacles R. ;

उपसर्गः 1 Sickness, disease, change occasioned by a disease; also a disease superinduced on another; क्षीणं हन्युश्चोपसर्गाः प्रभूताः Suśr.

-2 Misfortune, trouble, calamity, injury, harm; प्रशमिताशेषोपसर्गाः प्रजाः Ratn.1.1; सोपसर्गं वो नक्षत्रम् M.4. sorrow; आपेदे उपसर्गस्तं तमः सूर्यमिवासुरम् Rām.2.63.2.

-3 Portent, natural phenomenon foreboding evil.

-4 An eclipse.

-5 An indication or symptom of death.

-6 Addition.

-7 Possession by an evil spirit.

-8 A preposition prefixed to roots; निपाताश्चादयो ज्ञेयाः प्रादयस्तूपसर्गकाः । द्योतकत्वात् क्रियायोगे लोकादवगता इमे ॥ उपसर्गास्तु विज्ञेयाः क्रियायोगेन विंशतिः । विवेचयन्ति ते ह्यर्थं नामाख्यातविभक्तिषु ॥ बृहद्देवता; आख्यातमुपगृह्यार्थविशेषमिमे तस्यैव सृजन्तीत्युपसर्गाः । Durga under Nirukta 1.3. उपेत्य नामाख्यातयोरर्थस्य विशेषं सृजन्त्युत्पादयन्ती- त्युपसर्गाः । Skanda. The नाट्यशास्त्र defines उपसर्ग thus: प्रातिपदिकार्थयुक्तं धात्वर्थमुपसृजन्ति ये स्वार्थैः । उपसर्गा उपदिष्टास्तस्मात् संस्कारशास्त्रे$स्मिन् ॥ A poetaster has framed the following समस्यापूरण stanza with the rule उपसर्गाः क्रियायोगे (Pāṇini I.4.59); उपसर्गाः क्रियायोगे पाणिनेरपि संमयम् । निष्क्रियो$पि तवारातिः सोपसर्गः सदा कथम् ॥ Upasargas are 2 in number:- प्र, परा, अप, सम्, अनु, अव, निस् or निर्, दुस् or दुर्, वि, आ (ङ्), नि, अधि, अपि, अति, सु, उत्, अभि, प्रति, परि, उप; or 22 if निस्-निर् and दुस्-दुर् be taken as separate words. There are two theories as to the character of these prepositions. According to one theory roots have various meanings in themselves (अनेकार्था हि धातवः); when prepositions are prefixed to them they simply bring to light those meanings already existent but hidden in them, but they do not express them, being meaningless them- selves; cf. Śi.1.15:- सन्तमेव चिरमप्रकृतत्वादप्रकाशितमदिद्युतदङ्गे । विभ्रमं मधुमदः प्रमदानां धातुलीनमुपसर्ग इवार्थम् ॥ According to the other theory prepositions express their own inde- pendent meanings; they modify, intensify, and sometimes entirely alter, the senses of roots; cf. Sk.:- उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते । प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् ॥ cf. also धात्वर्थं बाधते कश्चित्कश्चित्तमनुवर्तते । तमेव विशिनष्टयन्य उपसर्गगतिस्त्रिधा ॥ (The latter theory appears to be more correct. For a fuller exposition see Nirukta).

-9 An obstacle; ते समाधावुपसर्गा व्युत्थाने सिद्धयः । योगसूत्रs 3.39.

उपसर a. P.III.3.71 Approaching.

-रः 1 App- roaching (as a cow). प्रजनः स्यादुपसरः cf. also उपसरो हि स्त्रीगवीषु पुङ्गवानामभिगमनमुच्यते स च नैरन्तर्येण भवति.

-2 The first pregnancy of a cow; गवामुपसरः Sk.

-3 A continuous line. वीनामुपसरं दृष्ट्वा...... Bk.7.66.

उपसर्जनम् 1 Pouring on.

-2 A misfortune, calamity (as an eclipse), portent; ज्योतिषां चोपसर्जने (अनध्यायान्) Ms.4.15.

-3 Leaving.

-4 Eclipsing.

-5 Any person or thing subordinate to another, a substitute.

-6 (In gram.) A word which either by composition or deriva- tion loses its original independent character, while it also determines the sense of another word (opp. प्रधान); e. g. in पाणिनीयः a pupil of पाणिनि, पाणिनि becomes उपसर्जन; or in राजपुरुषः, राजन् is उपसर्जन, having lost its independent character; P.I.2.43,48,57; II.2.3; IV.1.14,54; VI.3.82; आचार्योपसर्जनश्चान्तेवासी.

-7 A kind of war-manoeuvre; तथा प्राग्भवनं चापसरणं तूपसर्जनम् Śuka.4.115.

अनयः [अप्रशस्तो नयः]

1 Bad management or conduct; injustice; unfairness; समृद्धिरनयाद्विनश्यति Pt.1.169; Bh. 2.42.

-2 Bad policy or course of conduct, evil course; अनयो नयसंकाशो हृदयान्नापसर्पति Pt.3.184.

-3 Adversity, calamity, distress; जीवेदेतेन राजन्यः सर्वेष्वप्यनयं गतः Ms.1.95 reduced to straits; 12.

-4 [अयः शुभावहो विधिस्तदन्यः अनयः] Misfortune, adversity; ill-luck. cf. अनयो व्यसने दैवे चाशुभे चापदि स्मृतः । Nm.

-5 A variety of dice-play, gambling पतञ्जलि on P.V.2.9. शा<?>णा वामवर्तेन अभीष्टस्थाननयनम्

-6 A deceit, fraud; एवं चेदुपसर्पेतामनयं रामलक्ष्मणौ Rām.6.8.18.