वनस्थान

परीणाहः 1 = परिणाह. नल्वमात्रपरीणाहो घनच्छायो वनस्पतिः Mb.12.154.7.

-2 A piece of common land encircling a village.

-3 An epithet of Śiva.

*****

परीताप, -परीपाक -परीवार, -वाह, परीहास &c. See परिताप &c.

पावन a. (

-नी f.) [पू-णिच् ल्यु]

1 Purifying, freeing from sin, purificatory, sanctifying; पादास्तामभितो निषण्ण- हरिणा गौरीगुरोः पावनाः Ś.6.17; R.15.11;19.53; यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् Bg.18.5; Ms.2.26; Y.3.37.

-2 Sacred, holy, pure, purified; तपोवनं तच्च बभूव पावनम् Ku.5.17.

-3 One living on wind (a Sādhu); कुतः क्षीरं वनस्थानां मुनीनां गिरिवासिनाम् । पावनानां वनाशानां वनाश्रम- निवासिनाम् ॥ Mb.13.14.124.

-नः 1 Fire.

-2 Incense.

-3 A kind of demi-god of Siddha.

-4 N. of the poet Vyāsa.

-5 N. of Viṣṇu.

-नम् 1 Purifying, purifica- tion; विष्णोर्भूतानि लोकानां पावनाय चरन्ति हि Bhāg.11.2.28; पदनखनीरजनितजनपावन Gīt.1; Mv.1.26; Ms.11.85.

-2 Penance.

-3 Water.

-4 Cow-dung.

-5 A sectarial mark.

-6 Any means of purification; उत्पत्तिपरिपूतायाः किमस्याः पावनान्तरैः U.1.13.

-7 Atonement, expiation.

-8 Incense (सिह्णक).

-Comp. -ध्वनिः a conch-shell.

पुष्पम् [पुष्प् विकाशे-अच्]

1 A flower, blossom; पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति Bg.9.26.

-2 The menstrual discharge; as in पुष्पवती q. v.

-3 A topaz (पुष्पराग); Rām.2.94.6.

-4 A disease of the eyes (albugo).

-5 The car or vehicle of Kubera; see पुष्पक.

-6 Gallantry, politeness (in love language).

-7 Expanding, blooming, blossoming (said to be m. in this sense).

-Comp. -अग्रम् pistil.

-अञ्जनम् 1 calx of brass used as a collyrium.

-2 A white flower-like substance which appears when zinc is mixed with copper and heated for preparing brass.

-3 Zinc oxide (Mar. जस्तफूल).

-अञ्जलिः a handful of flowers.

-अनुगम् a powder promoting menstruation.

-अभिषेक = ˚स्नान q. v.

-अम्बु the honey of flowers.

-अम्बुजम् the sap of flowers.

-अवचयः col- lecting or gathering flowers.

-अवचायिन् = पुष्पाजीव q. v.

-अस्त्रः an epithet of the god of love.

- आकर a. rich or abounding in flowers; मासो नु पुष्पाकरः V.1.9.

-आगमः the spring.

-आजीवः a florist, garland-maker.

-आननः a kind of liquor.

-आपीडः a chaplet of flowers.

-आयुधः, -इषुः the god of love; पुष्पायुधं दुराधर्षम् Mb.1. 172.17; Mahimna 23.

-आसवम् honey.

-आसारः a shower of flowers; पुष्पासारैः स्नपयतु भवान् व्योमगङ्गाजलार्द्रैः Me.45.

-आस्तरकः, -आस्तरणम् the art of strewing flowers (one of the 64 Kalās).

-उद्गमः appearance of flowers.

-उद्यानम् a flower-garden.

-उपजीविन् m. a florist, gardener, garland-maker.

-करण्डकम् N. of the garden of Ujjayinī.

-करण्डिनी N. of the city, Ujjayinī.

-कालः 1 'flower-time', the spring.

-2 the time of the menses.

-कासीसम् green (or black) sulphate of iron.

-कीटः a large black bee.

-केतनः, -केतुः the god of love. (-n.)

1 calx of flowers.

-2 vitriol (used as a colly- rium).

-गण्डिका N. of a kind of farce (in which men act as women and women as men); S. D.

-गृहम् a flowerhouse, conservatory.

-घातकः the bamboo.

-चयः 1 gathering flowers

-2 a quantity of flowers.

-चापः the god of love.

-चामरः a kind of cane.

-जम् the juice of flowers.

-दः a tree.

-दन्तः 1 N. of an attend- ant of Śiva.

-2 N. of the author of the Mahimna- stotra.

-3 N. of the elephant presiding over the north- west; शुद्धाक्षमैन्द्रं भल्लाटं पुष्पदन्तं तथैव च Hariv.

-4 the sun and moon (dual).

-दामन् n. a garland of flowers.

-द्रवः 1 the sap or exudation of flowers.

-2 an infu- sion of flowers.

-द्रुमः a flowering tree.

-धः the off- spring of an outcast Brāhmaṇa; cf. व्रात्यात् तु जायते विप्रात् पापात्मा भूर्जकण्टकः । आवन्त्यवाटधानौ च पुष्पधः शैख एव च ॥ Ms.1.21.

-धनुस्, -धन्वन् m. the god of love; द्रुतमेत्य पुष्पधनुषो धनुषः Śi.9.41; शतमखमुपतस्थे प्राञ्जलिः पुष्पधन्वा Ku.2.64.

-धरः a. bearing flowers.

-धारणः an epithet of Viṣṇu.

-ध्वजः the god of love.

-निक्षः a bee.

-निर्यासः, -निर्यासकः the sap, nectar, or juice of flowers.

-नेत्रम् the tube of a flower.

-पत्रिन् m. the god of love.

-पथः, -पदवी the vulva.

-पुटः the calyx of a flower.

-2 (in music) a particular position in dancing.

-पुरम् N. of Pāṭaliputra; प्रासादवातायनसंश्रितानां नेत्रोत्सवं पुष्पपुराङ्गनानाम् R.6.24.

-प्रचयः, -प्रचायः the plucking or gathering of flowers.

-प्रचायिका gathering of flowers.

-प्रस्तारः a bed or couch of flowers.

-फलः the wood-apple tree.

-बटुकः a courtier, gallant; (v. l. for पुष्पनाटक),

-बलिः an offering of flowers.

-बाणः, -वाणः an epithet of the god of love.

-भद्रः a kind of pavilion with 62 columns.

-भवः the nectar or juice of flowers.

-मञ्जरिका a blue lotus.

-माला a garland of flowers.

-मासः 1 the month of Chaitra; मम त्वयं विना वासः पुष्पमासे सुदुःसहः Rām.4.1. 41.

-2 the spring; अजितभुवनस्तथा हि लेभे सिततुरगे विजयं न पुष्पमासः Ki.1.35.

-यमकम् a kind of Yamaka; cf. Bk.1.14.

-रजस् n. the pollen.

-रथः a carriage for travelling or for pleasure (but not for war); मुख्यः पुष्परथो युक्तः किं न गच्छति ते$ग्रतः Rām.2.26.15.

-रसः the nectar or juice of flowers. ˚आह्वयम् honey.

-रागः, -राजः a topaz.

-रेणुः pollen; वायुर्विधूनयति चम्पकपुष्पपेणून् Kavirahasya; R.1.38.

-पुष्परोचनः the Nāgakesara tree.

-लावः a flower-gatherer. (

-वी) a female flower- gatherer; Me.26.

-लिक्षः, -लिह् m. a bee.

-लिपिः A particular style of writing.

-वर्षः, -वर्षणम् a shower of flowers; सुरभि सुरविमुक्तं पुष्पवर्षं पपात R.12.12; पुष्पवर्षो महानभूत् Rām.

-वाटिका, -वाटी f. a flower-garden.

-वृक्षः a tree bearing flowers.

-वृष्टिः f. a shower of flowers; परस्परशरव्राताः पुष्पवृष्टिं न सेहिरे R.12.94.

-वेणी a garland of flowers.

-शकटिका, -शकटी a heavenly voice, voice from heaven. ˚निमित्तज्ञानम् Knowledge of the omens which result from heavenly voices (one of the 64 Kalās).

-शय्या a flowery bed, a couch of flowers.

-शरः, -शरासनः, -सायकः the god of love.

-समयः the spring.

-सारः, -स्वेदः the nectar or honey of flowers.

-सारा the holy basil.

-सिता a kind of sugar.

-स्नानम् a kind of inauguration.

-हासः 1 an epithet of Viṣṇu.

-2 the blooming of flowers.

-हासा a woman in her courses.

-हीना a woman past child-bearing.

फलम् [फल्-अच्]

1 Fruit (fig. also) as of a tree; उदेति पूर्वं कुसुमं ततः फलम् Ś.7.3; R.4.43;1.49.

-2 Crop, produce; कृषिफलम् Me.16.

-3 A result, fruit, consequence, effect; अत्युत्कटैः पापपुण्यैरिहैव फलमश्नुते H.1.8; फलेन ज्ञास्यसि Pt.1; न नवः प्रभुराफलोदयात् स्थिरकर्मा विरराम कर्मणः R.8.22;1.33; अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् Bg.18.12.

-4 (Hence) Reward, recompense, meed, retribution (good or bad); फलमस्योपहासस्य सद्यः प्राप्स्यसि पश्य माम् R.12.37.

-5 A deed, act (opp. words); ब्रुवते हि फलेन साधवो न तु कण्ठेन निजोपयोगिताम् N.2.48 'good men prove their usefulness by deeds, not by words'.

-6 Aim, object, purpose; परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः Pt.1.43; किमपेक्ष्य फलम् Ki.2.21, 'with what object in view; Me.56.

-7 Use, good, profit, advantage; जगता वा विफलेन किं फलम् Bv.2.61.

-8 Profit or interest on capital.

-9 Progeny, offspring; तस्यापनोदाय फलप्रवृत्तावुपस्थितायामपि निर्व्यपेक्षः (त्यक्षामि) R.14.39.

-1 A kernel (of a fruit).

-11 A tablet or board (शारिफल).

-12 A blade (of a sword).

-13 The point or head of an arrow, dart &c.; barb; आरामुखं क्षुरप्रं च गोपुच्छं चार्धचन्द्रकम् । सूचीमुखं च भल्लं च वत्सदन्तं द्विभल्लकम् ॥ कर्णिकं काकतुण्डं च तथान्यान्यप्यनेकशः । फलानि देशभेदेन भवन्ति बहुरूपतः ॥ Dhanur.64-5; फलयोगमवाप्य सायकानाम् Ms.7.1; Ki.14.52.

-14 A shield.

-15 A testicle; अकर्तव्यमिदं यस्माद् विफलस्त्वं भविष्यसि Rām.1.48.27.

-16 A gift.

-17 The result of a calculation (in Math.)

-18 Product or quotient.

-19 Menstrual discharge.

-2 Nutmeg.

-21 A ploughshare.

-22 Loss, disadvantage.

-23 The second (or third) term in a rule-of-three sum.

-24 Correlative equation.

-25 The area of a figure.

-26 The three myrobalans (त्रिफला).

-27 A point on a die.

-28 Benefit, enjoyment; ईश्वरा भूरिदानेन यल्लभन्ते फलं किल Pt.2.72.

-29 Compensation; यावत् सस्यं विनश्येत् तु तावत् स्यात् क्षेत्रिणः फलम् Y.2.161.

-3 A counterpart (प्रतिबिम्ब); तन्मायाफलरूपेण केवलं निर्विकल्पितम् Bhāg.11.24.3.

-31 Shoulder-blade; तस्यां स फलके खड्गं निजघान ततो$ङ्गदः Rām.6.76.1.

-Comp. -अदनः = फलाशनः q. v.; a parrot.

-अधिकारः a claim for wages.

-अध्यक्षः Mimu- sops Kauki (Mār. खिरणी).

-अनुबन्धः succession or sequence of fruits or results.

-अनुमेय a. to be inferred from the results or consequences; फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव R.1.2.

-अनुसरणम् 1 rate of profits.

-2 following or reaping consequences.

-अन्तः a bamboo.

-अन्वेषिन् a. seeking for reward or recompense (of actions).

-अपूर्वम् The mystic power which produces the consequences of a sacrificial act.

-अपेक्षा expectation of the fruits or consequences (of acts), regard to results.

-अपेत a. useless, unfertile, unpro- ductive.

-अम्लः a kind of sorrel. (

-म्लम्) tamarind. ˚पञ्चकम् the five sour fruits; bergumot (जम्बीर), orange (नारिङ्ग), sorrel (आम्लवेतस), tamarind (चिञ्चा) and a citron (मातुलुङ्ग, Mar. महाळुंग).

-अशनः a parrot.

-अस्थि n. a cocoa-nut.

-आकाङ्क्षा expectation of (good) re- sults; see फलापेक्षा.

-आगमः 1 production of fruits, load of fruits; भवन्ति नम्रास्तरवः फलागमैः Ś.5.12.

-2 the fruit season, autumn.

-आढ्य a. full of or abounding in fruits. (

-ढ्या) a kind of plantain.

-आरामः a fruit- garden, orchard.

-आसक्त a.

1 fond of fuits.

-2 attach- ed to fruits, fond of getting fruit (of actions done).

-आसवः a decoction of fruit.

-आहारः feeding or living on fruits, fruit-meal.

-इन्द्रः a species of Jambū (Rājajambū).

-उच्चयः a collection of fruits.

-उत्तमा 1 a kind of grapes (having no stones).

-2 = त्रिफला.

-उत्पत्तिः f.

1 production of fruit.

-2 profit, gain. (

-त्तिः) the mango tree (sometimes written फलोत्पति in this sense).

-उत्प्रेक्षा a kind of comparison.

-उदयः 1 ap- pearance of fruit, production of results or consequences, attainment of success or desired object; आफलोदयकर्मणाम् R.1.5;8.22.

-2 profit, gain.

-3 retribution, punishment.

-4 happiness, joy.

-5 heaven.

-उद्गमः appear- ance of fruits; भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमैः Ś.5.12 (v. l.).

-उद्देशः regard to results; see फलापेक्षा.

-उन्मुख a. about to give fruit.

- उपगम a. bearing fruit.

-उपजीविन् a. living by cultivating or selling fruits.

-उपभोगः 1 enjoyment of fruit.

-2 partaking of reward.

-उपेत a. yielding fruit, fruitful, fortile.

-काम a. one who is desirous of fruit; धर्मवाणिजका मूढा फलकामा नराधमाः । अर्चयन्ति जगन्नाथं ते कामं नाप्नुवन्त्युत ॥ (मल. त. Śabda. ch.)

-कामना desire of fruits or consequences.

-कालः fruit- season.

-केसरः the cocoanut tree.

-कोशः, -षः, कोशकः the scrotum (covering of the testicles).

-खण्डनम् frustration of fruits or results, disappointment.

-खेला a quail.

-ग्रन्थः (in astrol.) a work describing the effects of celestial phenomena on the destiny of men; Bṛi. S.

-ग्रहः deriving benefit or advantage.

-ग्रही, -ग्राहिन् a. (also फलेग्रहि and फलेग्राहिन्) fruitful, yielding or bearing fruit in season; श्लाध्यतां कुलमुपैति पैतृकं स्यान्मनोरथतरुः फलेग्रहिः Kir. K.3.6; Māl.9.39; भूष्णुरात्मा फलेग्रहिः Ait. Br. (शुनःशेप legend); फलेग्रहीन् हंसि वनस्पतीनाम् Bk.; द्वितीयो ह्यवकेशी स्यात् प्रथमस्तु फलेग्रहिः Śiva. B.16.27. (-m.) a fruit-tree.

-ग्रहिष्णु a. fruitful.

-चोरकः a kind of perfume (Mar. चोरओवा).

- छदनम a house built of wooden boards.

-तन्त्र a. aiming only at one's advantage.

-त्रयम्, -त्रिकम् the three myrobalans (त्रिफला).

-द, -दातृ, -प्रद a.

1 productive, fruitful, bearing fruit; फलदानां तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृक्शतम् Ms.11.142; गते$पि वयसि ग्राह्या विद्या सर्वात्मना बुधैः ।...... अन्यत्र फलदा भवेत् ॥ Subhāṣ.

-2 bringing in gain or profit.

-3 giving a reward, rewarding. (

-दः) a tree.

-धर्मन् a. ripening soon and then falling on the ground, perishing; फेनधर्मा महाराज फलधर्मा तथैव च। निमेषादपि कौन्तेय यस्यायुरपचीयते Mb.3.35.2-3.

-निर्वृत्ति f. final consequence or reward.

-निवृत्तिः f. cessation of consequences.

-निष्पत्तिः f.

1 production of fruit.

-2 attainment of reward.

-परिणतिः f.,

-परिणामः, -पाकः (

-फलेपाकः also)

1 the ripening of fruit.

-2 the fulness of cousequences.

-पाकः Carissa Carandas (Mar. करवंद).

-पाकान्ता, -पाकावसाना an annual plant; ओषध्यः फलपाकान्ताः Ak.

-पातनम् knocking down or gathering fruit.

-पादपः a fruit-tree.

-पूरः, -पूरकः the common citron tree; एतस्मिन् फलपूरबीजनिकरभ्रान्त्या नितान्तारुणे संप्राप्तेषु शुकेषु पञ्जरशुका निर्गन्तुमुद्युञ्जते । Rām. Ch.7.86.

-प्रजननम् the produc- tion of fruit.

-प्रदानम् 1 the giving of fruits.

-2 a ceremony at weddings.

-प्राप्तिः f. attainment of the desired fruit of object.

-प्रिया 1 the Priyaṅgu plant.

-2 a species of crow.

-प्रेप्सु a. desirous of attaining results.

-बन्धिन् a. forming or developing fruit.

-भागः a share in any product or profit.

-भागिन्, -भाज् a. partaking of a reward or profit; दातॄन् प्रतिग्रहीतॄ प्रतिग्रहीतॄश्च कुरुते फल- भागिनः Ms.3.143.

-भावना The acquisition of a result; success; सुपर्वणां हि स्फुटभावना या सा पूर्वरूपं फलभावनायाः N.14. 7.

-भुज् m. a monkey; P. R.

-भूमन् m. greater fruit; क्रतुवच्चानुमानेनाभ्यासे फलभूमा स्यात् MS.11.1.29.

-भूयस्त्वम् (see फलभूमन् above); यथा कर्मसु सौर्यादिषु फलं कर्मणा क्रियत इति कर्माभ्यासे फलभूयस्त्वमेवमिहापि ŚB. on MS.11.1.29.

-भूमिः f. a place where one receives the reward or recompense of his deeds (i. e. heaven or hell).

-भृत् a. bearing fruit, fruitful.

-भोगः 1 enjoyment of consequences.

-2 usufruct.

-मत्स्या the aloe plant.

-मुख्या a species of plant (अजमोदा).

-मूलम् fruits and roots; फलमूलाशिनौ दान्तौ Rāmarakṣā 18.

-योगः 1 the attainment of fruit or the desired object; Mu.7.1.

-2 wages, remuneration.

-3 a stage in the perform- ance of a drama; सावस्था फलयोगः स्यात् यः समग्रफलागमः S. D.

-राजन् m. a water-melon.

-राशिः m. the 3rd term in the rule of three.

-वन्ध्यः a tree barren of fruit.

-वर्णिका jelly (?); Gaṇeśa P.2.149.

-वर्तिः f. a coarse wick of cloth besmeared with some laxative and inserted into the anus for discharging the bowels, suppository.

-वर्तुलम् a watermelon.

-वल्ली a series of quotients.

-विक्रयिन् a. a fruit-seller.

-वृक्षः a fruit-tree.

-वृक्षकः the bread-fruit tree.

-शाडवः the pome- granate tree.

-शालिन् a.

1 bearing fruit, fruitful.

-2 sharing in the consequences.

-शैशिरः the Badara tree.

-श्रेष्ठः the mango tree.

-संस्थ a. bearing fruit.

-संपद् f.

1 abundance of fruit.

-2 success.

-3 prosperity.

-साधनम् a means of effecting any desired object, realization of an object

-सिद्धिः f.

1 reaping fruit, attainment or realization of the desired object.

-2 a prosperous result.

-स्थानम् the stage in which results are enjoyed; Buddh.

-स्थापनम् the sacrament called सीमन्तोन्नयन; फलस्थापनात् मातापितृजं पाप्मानमपोहति Hārīta.

-स्नेहः a walnut tree.

-हारी an epithet of Kālī or Durgā

-हानिः loss of profit

-हीन a. yielding no fruit or profit.

-हेतु a. acting with a view to results.

फलवत् a.

1 Fruitful, fruit-bearing; अपुष्पाः फलवन्तो ये ते वनस्पतयः स्मृताः Ms.1.47.

-2 Producing or yielding results, successful, profitable.

-3 Containing the result or end of a plot. -m. A fruit-tree.

-ती The plant called प्रियङ्गु.

भञ्ज् I. 7 P. (भनक्ति, बभञ्ज, अभाङ्क्षीत्, भङ्क्ष्यति, भङ्क्तुम्, भग्न; desid. बिभङ्क्षति)

1 To break, tear down, shatter, shiver or break to pieces, split; भनज्मि सर्वमर्यादाः Bk. 6.38; भङ्क्त्वा भुजौ 4.3; बभञ्जुर्वलयानि च 3.22; धनुरभाजि यत्त्वया R.11.76.

-2 To devastate, destroy by pulling down; भनक्त्युपवनं कपिः Bk.9.2.

-2 To make a breach (in a fortress).

-4 To frustrate, foil, disappoint, baffle; पिनाकिना भग्नमनोरथा सती Ku.5.1.

-5 To arrest, check, interrupt, suspend; as in भग्ननिद्रः.

-6 To defeat, vanquish; क्षत्राणि रामः परिभूय रामात् क्षत्राद्यथा$भज्यत स द्विजेन्द्रः N.22.133; नृपा भीष्मादयो भग्नाः Pañch.2.41. - With अव to break down, shatter; वनस्पतिं वज्र इवावभज्य Ku.3. 74.

-प्र 1 To break down, shatter, splinter.

-2 to stop, arrest, suspend.

-3 to frustrate, disappoint. -II. 1 U. (भञ्जयति-ते)

1 To brighten, illuminate.

-2 To speak.

-3 To shine.

मर्मर a. [मृ-अरन् मुट् च]

1 Rustling (leaves, gar- ments &c.); तीरेषु तालीवनमर्मरेषु R.6.57;4.73;19.41; मदोद्धताः प्रत्यनिलं विचेरुर्वनस्थलीर्मर्मरपत्रमोक्षाः Ku.3.31.

-2 Murmuring.

-रः 1 A rustling sound.

-2 A murmur.

-3 A kind of garment.

-रा Coarse ground meal.

मृदु a. [मृद्-कु] (

-दु or -द्वी f.; compar. म्रदीयस्; superl. म्रदिष्ठ)

1 Soft, tender, supple, pliant, delicate; मृदु तीक्ष्णतरं यदुच्यते तदिदं मन्मथ दृश्यते त्वयि M.3.2; अथवा मृदु वस्तु हिंसितुं मृदुनैवारभते प्रजान्तकः R.8.45,57; Ś.1.1; 4.11.

-2 Soft, mild, gentle; न खरो न च भूयसा मृदुः R. 8.9; बाणं कृपामृदुमनाः प्रतिसंजहार 9.57 'with his mind softened with pity'; तं कृपामृदुरवेक्ष्य भार्गवम् 11.83; Ś.6.1; महर्षिर्मृदुतामगच्छत् R.5.54 'relented'; खातमूल- मनिलो नदीरयैः पातयत्यपि मृदुस्तटद्रुमम् 11.76 'even a soft or gentle breeze' &c.

-3 Weak, feeble; सर्वथा मृदुरसौ राजा H.3; ततस्ते मृदवो$भूवन् गन्धर्वाः शरपीडिताः Mb.

-4 Mode- rate.

-5 Blunt.

-6 Slow.

-7 (In astr.) Situated in the upper apsis.

-दुः The planet Saturn.

-दु n.

1 Softness, gentleness.

-2 A kind of iron.

-दु ind. Softly, gently, in a sweet manner; स्वनसि मृदु कर्णान्तिकचरः Ś.1.23; वादयते मृदु वेणुम् Gīt.5.

-Comp. -अङ्ग a. of delicate limbs. (

-ङ्गी) a delicate woman.

-अवग्रहः a particular slight separation of the members of a compound.

-उच्चम् (in astr.) the upper apsis of a planet's course.

-उत्पलम् the soft i. e. blue lotus.

-कण्टकः a kind of sheat-fish.

-कार्ष्णायसम्, -कृष्णायसम् soft-iron, lead.

-कोष्ठ a. having bowels which are relaxed or easily affected by medicines.

- गमन a. having a gentle or lounging gait. (

-ना) a goose, female swan.

-गिर् a. soft-voiced.

-चर्मिन्, -छदः, -त्वच्, -त्वचः m. a kind of birch tree.

-तीक्ष्णम् the नक्षत्रs कृत्तिका and विशाखा.

-पत्रः a rush or reed.

-पर्वकः, -पर्वन् m. a reed, cane.

-पुष्पः the Śir&imacrṣa tree.

-पूर्व a. gentle at first, bland, coaxing.

-फलम् N. of a plant (विकङ्कत).

-भाषिन् a. sweet-speaking.

-युद्ध a. fighting lazily.

-रोमन् m.,

-रोमकः a hare.

-वर्गः, -गणः the group of the Nakṣatras अनुराधा, मृगशिरस्, चित्रा and रेवती.

-सारा, -रम् Thespesia Populnea (Mar. पारसा पिंपळ).

-सूर्य). a. (a day) on which the sun shines mildly; मृदुसूर्याः सुनीहाराः...... दिवसा भान्ति सांप्रतम् Rām.3.16.12.

-स्पर्श a. soft to the touch.

-हृदय a. kind.

मोक्षः [मोक्ष्-घञ्]

1 Liberation, release, escape, free- dom; सा$धुना तव बन्धे मोक्षे च प्रभवति K.; Me.63; लब्धमोक्षाः शुकादयः R.17.2; धुर्याणां च धुरो मोक्षम् 17.19.

-2 Rescue, deliverance, delivery; ते यतध्वं परं शक्त्या सर्वे मोक्षाय पार्थिवाः Mb.5.173.15.

-3 Final emancipation, deli- verance of the soul from recurring births or transmi- gration, the last of the four ends of human existence; see अर्थ; धर्मार्थकाममोक्षाणां यस्यैको$पि न विद्यते । अजागलस्तनस्येव तस्य जन्म निरर्थकम् ॥; Bg.5.28;18.3; Ms.6.35; R.1.84.

-4 Death.

-5 Falling down, dropping down, falling off; वनस्थलीर्मर्मरपत्रमोक्षाः Ku.3.31.

-6 Loosening, untying, unbinding; वेणिमोक्षोत्सुकानि Me.11; मदकलयुवतीनां नीवि- मोक्षस्तु मोक्षः

-7 Shedding, causing to fall down or flow; बाष्पमोक्ष, अश्रुमोक्ष.

-8 Shooting, casting, discharging; बाणमोक्षः Ś.3.5.

-9 Scattering, strewing.

-1 Acquittance or discharge of an obligation (debt &c.).

-11 (In astr.) The liberation of an eclipsed planet, the end of an eclipse.

-12 N. of a tree (पाटलि).

-13 Utterance (of a curse).

-14 Settling (a question).

-Comp. -उपायः a means of obtaining final emancipa- tion.

-ज्ञानम् knowledge of final emancipation.

-देवः an epithet applied to Hiouen Thsang, the celebrated Chinese traveller.

-द्वारम् the sun.

-पतिः (in music) a kind of measure.

-पुरी an epithet of the town called काञ्ची.

-भावः liberation.

-वार्त्तिक a. reflecting upon final emancipation.

यथा ind. [यद् प्रकारे थाल्]

1 Used by itself यथा has the following senses:-- (a) as, in the manner men- tioned; यथाज्ञापयति महाराजः 'as Your Majesty orders;' (b) namely, as follows; तद् यथानुश्रूयते Pt.1; U.2.4; (c) as, like (showing comparison, and used to express the point of similarity); आसीदियं दशरथस्य गृहे यथा श्रीः U.4.6; Ku.4.34; प्रभावप्रभवं कान्तं स्वाधीनपतिका यथा (न मुञ्चति) K. P.1; (d) as, as for example, for instance; यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र वह्निर्यथा महानसे T. S. कुर्युः कृत्यमकृत्यं वा उष्ट्रे काकादयो यथा Pt.1.288; (e) that (used to introduce direct assertions with or without इति at the end); अकथितो$पि ज्ञायत एव यथायमाभोगस्तपोवनस्येति Ś.1; विदितं खलु ते यथा स्मरः क्षणमप्युत्सहते न मां विना Ku.4.36; (f) so that, in order that; दर्शय तं चौरसिंहं यथा व्यापादयामि Pt.1.

-2 Used correlatively with तथा, यथा has the following senses:-- (a) as, so (in which case एवम् and तद्वत् often take the place of तथा); यथा वृक्षस्तथा फलम् or यथा बीजं तथाङ्कुरः; Bg.11.29; in this case एव is frequently added to either यथा or तथा or to both to make the equality of relation more marked or striking; वधूचतुष्के$पि यथैव शान्ता प्रिया तनूजास्य तथैव सीता U.4.16; न तथा बाधते स्कन्धो (or शीतम्) यथा बाधति बाधते; (as much-as, as-as); Ku.6.7; U.2.4; V.4.33. In this sense तथा is often omitted, in which case यथा has sense (c) in 1 above. (b) so-that, तथा standing for 'so', and यथा for 'that'; यथा बन्धुजनशोच्या न भवति तथा निर्वाहय Ś.3; तथा प्रयतेथा यथा <?>पहस्यसे जनैः K.19; तस्मान्मुच्ये यथा तात संविधातुं तथार्हसि R.1.72;3.66;14.66;15.68. (c) since-there- fore, as (because) -so; यथा इतोमुखागतैरपि कलकलः श्रुतस्तथा तर्कयामि &c. Māl.8; sometimes तथा is omitted; मन्दं मन्दं नुदति पवनश्चानुकूलो यथा त्वां... सेविष्यन्ते भवन्तं बलाकाः Me.9. (d) if-then, as surely as-so surely (a strong form of assertion or adjuration); वाङ्मनःकर्मभिः पत्यौ व्यभिचारो यथा न मे । तथा विश्वंभरे देवि मामन्तर्धातुमर्हसि R.15.81; यथा यथा- तथा तथा the more-the more, the less-the less; यथा यथा भाषसि धर्मसंमितं तथा तथा मे त्वयि भक्तिरुत्तमा Mb.; Śi.17.43; यथा यथा यौवनमतिचक्राम तथा तथावर्धतास्य संतापः K.59; Ms. 8.286;12.73; यथा तथा in any manner, in whatever way; यथा तथा यापयंस्तु सा ह्यस्य कृतकृत्यता Ms.4.17; यथैव just as; यथा तथा as much as; यथा तथा भवतु whatever may be the case; यथा कथंचित् anyhow, somehow or other. N. B. As the first member of Avyayībhāva comp. यथा is usually translated by 'according to, according as, in accordance with, in conformity to, in proportion to, not exceeding'; see compounds below.

-Comp. -अंशम्, -अंशतस् ind. in due proportions, proportionately.

-अधिकारम् ind. according to autho- rity.

-अधीत a. as read or studied, conformable to the text. (

-तम्) ind. according to the text.

-अनुपूर्वम्, -अनुपूर्व्यम्, -अनुपूर्व्या ind. in regular order or suc- cession, successively.

-अनुभूतम् ind.

1 according to experience.

-2 by previous experience.

-अनुरूपम् ind. in exact conformity, properly.

-अनूक्तम् ind. as said or told; मया यथानूक्तमवादि ते हरेः कृतावतारस्य सुमित्र चेष्टितम् Bhāg.3.19.32.

-अभिप्रेत, -अभिमत, -अभिलषित, -अभीष्ट a. as wished, intended or desired, agreeably to desire. (

-तम् &c.) ind. according to one's wish, at pleasure, agreeably to one's desire.

-अभिरुचित a. pleasant, agreeable.

-अर्थ a.

1 conformable to truth, true, real, correct; सौम्येति चाभाष्य यथार्थभाषी R.14.44; so यथार्थानुभवः 'correct or right perception'; यथार्थवक्ता &c.

-2 conformable to the true meaning; true to the sense, right, appropriate, significant; करिष्यन्निव नामास्य (i. e. शत्रुघ्न) यथार्थमरिनिग्रहात् R.15.6; (करिष्यते) युधि सद्यः शिशुपालतां यथार्थाम् Śi.16.85; Ki.8.48; Ku.2.16.

-3 fit suitable. (

-र्थम्, -अर्थतः ind. truly, rightly; fitly, suitably, properly.) ˚अक्षर a. signficant or true to the syllable; यस्मिन्नीश्वर इत्यनन्यविषयः शब्दो यथार्थाक्षरः V.1.1. ˚नामन् a. one whose name is true to its meaning or fully significant (whose deeds are according to his name); ध्रुवसिद्धेरपि यथार्थनाम्नः सिद्धिं न मन्यते M.4; परंतपो नाम यथार्थनामा R.6.21. ˚वर्णः a spy (see यथार्हवर्ण). (यथार्थता

1 suitableness, fitness.

-2 propriety.

-3 accu- racy, genuineness, correctness.)

-अर्ह a.

1 according to merit, as deserving.

-2 appropriate, suitable, just.

-3 as agreeable; यथार्हजलेन हृद्यगन्धेन स्नातः Dk.2.7. ˚वर्णः a spy, an emissary.

-अर्हम्, -अर्हतः ind. according to merit or worth; यथार्हमन्यैरनुजीविलोकं संभावयामास यथाप्रधानम् R.16.4.

-अर्हणम् ind.

1 according to propriety.

-2 according to worth or merit.

-अवकाशम् ind.

1 according to room or space.

-2 as occasion may occur, according to occasion, leisure or propriety.

-3 in the proper place; प्रालम्बमुत्कृष्य यथावकाशं निनाय R.6.14.

-अवस्थम् ind. according to the condition or circumstances.

-आख्यात a. as mentioned before, before mentioned.

-आख्यानम् ind. as before stated.

- आगत a. foolish, stupid. (

-तम्) ind. as one came, by the same way as one came; यथागतं मातलिसारथिर्ययौ R.3.67.

-आगमम् ind. according to tradition, as handed down from generation to generation.

-आचारम् ind. as customary or usual.

-आम्नातम्, आम्नायम् ind. as laid down in the Vedas.

-आरम्भम् ind. according to the beginning, in regular order or succession.

-आवासम् ind. according to one's dwelling, each to his own dwelling.

-आशयम् ind.

1 according to wish or intention.

-2 according to the agreement.

-आश्रमम् ind. according to the Āśrama or period in one's religious life.

-आश्रयम् ind. according to substratum; चित्रं यथाश्रयमृते Sāṅkhya K.41.

-इच्छ, -इष्ट, -ईप्सित a. according to wish or desire, agreeably to one's desire, as much as desired, as desir- ed or wished for. (

-च्छम्, -ष्टम्, -तम्) ind.

1 according to wish or desire, at will or pleasure; यथेष्टं चेष्टन्ते स्फुटकुचतटाः पश्य कुलटाः Udb.

-2 as much as may be wanted, to the heart's content; यथेष्टं बुभुजे मांसम् Ch. P.3.

-ईक्षितम् ind. as personally seen, as actually perceived.

-उक्त, -उदित a. as said or told above, aforesaid, above-mentioned; यथोक्ताः संवृत्ताः Pt.1; यथोक्त- व्यापारा Ś.1; R.2.7; ततः स्वगृहमेत्य यथोक्तमर्थत्यागं कृत्वा Dk.2.2.

-उचित a. suitable, proper, due, fit. (

-तम्) ind. duly, suitably, properly; आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः कुर्याद् यथोचितम् H.

-उत्तरम् ind. in regular order or succession, one after another; संबन्धो$त्र यथोत्तरम् S. D. 729; श्रैष्ठ्यमेषां यथोत्तरम् Ms.12.38; यथोत्तरेच्छा हि गुणेषु कामिनः Ki.8.4.

-उत्साहम् ind.

1 according to one's power or might.

-2 with all one's might.

-उद्गत a. without sense, stupid.

-उद्गमनम् in ascending propor- tion.

-उद्दिष्ट a. as indicated or described. (

-ष्टम्) or

-उद्देशम् ind. in the manner indicated.

-उपचारम् ind. as politeness or courtesy requires.

-उपजोषम् ind. according to pleasure or desire; यथोपजोषं वासांसि परिधाया- हतानि ते Bhāg.8.9.15.

-उपदिष्ट a. as indicated.

-उपदेशम् ind. as advised or instructed.

-उपपत्ति ind.

1 as may be fit.

-2 as may happen.

-उपपन्न a. just as happened to be at hand, natural; यथोपपन्नरज्जुबद्धः Dk.2.4.

-उपमा (in Rhet.) a comparison expressed by यथा.

-उप- -योगम् ind. according to use or requirements, according to circumstances.

-उपाधि ind. according to the condition or supposition.

-औचित्यम् propriety, suitableness, fitness.

-ऋतु ind. according to the right season; यथर्तुवर्षी भगवान् न तथा पाकशासनः Mb.3.188.5.

-कथित a. as already mentioned.

-कर्तव्यम् what is right to be done.

-कर्म ind. according to one's duties or circumstances.

-कल्पम् ind. according to rule or ritual.

-काम a. conformable to desire. (

-मम्) ind. agreeably to desire, at will or pleasure, to the heart's content; यथाकामार्चितार्थिनाम् R.1.6;4.51.

-कामिन् a. free, unrestrained.

-कारम् ind. in whatever way; P.III.4.28.

-कालः the right or due time, proper time; यथाकालप्रबोधिनाम् R.1.6. (

-लम्) ind. at the right time, opportunely, season- ably; सोपसर्पैर्जजागार यथाकालं स्वपन्नपि R.17.51.

-कृत a. as agreed upon, done according to rule or custom, custo- mary; स यदि प्रतिपद्येत यथान्यस्तं यथाकृतम् Ms.8.183. (

-तम्) ind. according to the usual practice.

-क्लृप्ति ind. in a suitable way.

-क्रमम्, -क्रमेण ind. in due order or succession, regularly, in due form, properly; यथाक्रमं पुंसवनादिकाः क्रियाः R.3.1;9.26.

-क्षमम् ind. according to one's power, as much as possible.

-क्षिप्रम् ind. as quickly as possible.

-क्षेमेण ind. safely, comfortably.

-खेलम् ind. playfully; V.

-गुणम् ind. according to qualities or endowments; Ch. Up.

-चित्तम् ind. according to will; Māl.

-जात a.

1 foolish, senseless, stupid.

-2 barbarous, outcast.

-ज्ञानम् ind. to the best of one's knowledge or judgment.

-ज्येष्ठम् ind. according to rank, by seniority.

-तत्त्वम् ind.

1 according to actual facts, actually, as the case really may be.

-तथ a.

1 true, right.

-2 accurate, exact. (

-थम्) a narrative of the particulars or details of anything, a detailed or minute account. (

-थम्) ind.

1 exactly, precisely; विभाव्यन्ते यथातथम् Bhāg.

-2 fitly, properly, as the case really may be; Mb.3.

-तथ्यम्, -तथ्येन ind. truly, really.

-तृप्ति ind. to the heart's content.

-दर्शनम् ind. according to observation.

-दिक्, -दिशम् ind. in all directions.

-निकायम् ind. according to body; Śvet. Up.

-निर्दिष्ट a.

1 as mentioned before, as specified above; यथानिर्दिष्टव्यापारा सखी.

-2 as prescribed or laid down; यथानिर्दिष्टं संपादितं व्रतम् V.3.

-न्यायम् ind. justly, rightly, properly; प्रतिपूज्य यथान्यायम् Ms.1.1.

-न्यासम् ind. according to the text of a Śūtra, as written down.

-न्युप्त a. as placed on the ground or offered; अवजिघ्रेच्च तान् पिण्डान् यथान्युप्तान् समाहितः Ms.3.218.

-पण्यम् ind. according to the (value or kind of) commodities; शुल्क- स्थानेषु कुशलाः यथापण्यविचक्षणाः Ms.8.398 (v. l.).

-पुरम् ind. as before, as on previous occasions; यथापुरमविज्ञाय स्वार्थलिप्सुमपण्डिताम् Rām.2.1.2.

-पूर्व, -पूर्वक a. being as before, former; R.12.41.

(-र्वम्) -पूर्वकम् ind.

1 as before; सर्वाणि ज्ञातिकार्याणि यथापूर्वं समाचरेत् Ms.11.187.

-2 in due order or succession, one after another; एते मान्या यथापूर्वम् Y.1.35.

-प्रत्यर्हम् ind. according to merit.

-प्रदिष्टम् ind. as suitable or proper.

-प्रदेशम् ind.

1 in the proper or suitable place; यथाप्रदेशं विनिवेशितेन Ku. 1.49; आसञ्जयामास यथाप्रदेशं कण्ठे गुणम् R.6.83; Ku.7.34.

-2 according to direction or precept.

-3 on all sides.

-प्रधानम्, -प्रधानतः ind. according to rank or position, according to precedence; आलोकमात्रेण सुरानशेषान् संभावया- मास यथाप्रधानम् Ku.7.46.

-प्रयोगम् ind.

1 according to usage or practice.

-2 as found by experiment.

-प्रस्तावम् ind. on the first suitable occasion.

-प्रस्तुतम् ind.

1 at last, at length.

-2 conformably to the circum- stances.

-प्राणम् ind. according to strength with all one's might.

-प्राप्त a.

1 suitable to circumstances.

-2 following from a previous grammatical rule; Kāśi. on P.III.2.135. (

-प्तम्) ind. regularly, properly.

-प्रार्थितम् ind. as requested.

-बलम् ind.

1 to the best of one's power, with all one's might; यथाबलं च विभज्य गृह्णीत Dk.2.8.

-2 according to the (condition of) army or number of forces; Ms.

-बुद्धि, -मति ind. to the best of one's knowledge.

-भक्त्या with entire devo- tion.

-भागम्, -भागशः ind.

1 according to the share of each, proportionately; यथाभागशो$मी वो गन्धाः

-2 each in his respective place; यथाभागमवस्थिताः Bg.1.11.

-3 in the proper place; यथाभागमवस्थिते$पि R.6.19.

-भावः 1 destiny.

-2 proper relation.

-भूतम् ind. according to what has taken place, according to truth, truly, exactly.

-भूयस् ind. according to seniority.

-मुखीन a. looking straight at (with gen.); (मृगः) यथामुखीनः सीतायाः पुप्लुवे बहु लोभयन् Bk.5.48.

-मूल्य a. worth the price, accordant with the price.

-यथम् ind.

1 as in fit, fitly, properly; यथायथं ताः सहिता नभश्चरैः Ki.8.2.

-2 in regular order, severally, each in its proper place, respectively; असक्तमाराधयतो यथायथम् Ki.1.11; बीजवन्तो मुखाद्यर्था विप्रकीर्णा यथायथम् S. D.337.

-3 by degrees, gradually; सर्वे मायामानवा यथायथमन्तर्भावं गताः Dk.1.5.

-युक्तम्, -योगम् ind. according to circumstances, fitly, suitably.

-योग्य a. suitable, fit, proper, right.

-रसम् ind. according to the sentiments.

-रुचम्, -रुचि ind. according to one's liking or taste; वदन्ति चैतत् कवयो यथारुचम् Bhāg.2.5.21.

-रूपम् ind.

1 according to form or appearance.

-2 duly, properly, fitly.

-लब्ध a. as actually in hand.

-वस्तु ind. as the fact stands, exactly, accurately, truly.

-विध a. of such kind or sort.

-विधि ind. according to rule or precept, duly, properly; यथाविधि हुताग्नीनाम् R.1.6; संचस्कारोभयप्रीत्या मैथिलेयौ यथाविधि 15.31;3.7; Ms.11.191.

-विनियोगम् ind. in the succession or order stated.

-विभवम् ind. in proportion to one's income, according to means.

-वीर्य a. of whatever strength. (

-र्यम्) ind. in respect of manliness or courage.

-वृत्त a. as happened, done or acted.

(-त्तम्) 1 the actual facts, the circumstances or details of an event.

-2 a former event.

-वृद्धम् ind. according to age or seniority; गगनादवतीर्णा सा यथावृद्धपुरःसरा Ku.6. 49.

-व्युत्पत्ति ind.

1 according to the degree of edu- cation or culture.

-2 according to the derivation.

-शक्ति, -शक्त्या ind. to the best of one's power, as far as possible.

-शब्दार्थम् ind. in keeping with or according to the sense conveyed by the (sacred) text; इह शब्द- लक्षणे कर्मणि यथाशब्दार्थं प्रवृत्तिः ŚB. on MS.11.1.26.

-शास्त्रम् ind. according to the scriptures, as the law ordains; सर्वे$पि क्रमशस्त्वेते यथाशास्त्रं निषेविताः Ms.6.88.

-शीघ्रम् ind. as quickly as possible.

-शीलम् ind. in accordance with one's temper.

-श्रुत a. according to the report.

-श्रुतम् -ति ind.

1 as heard or reported.

-2 (यथाश्रुति) according to Vedic precepts; अस्मात् परं बत यथाश्रुति संभृतानि को नः कुले निवपनानि करिष्यतीति Ś.6.25.

-श्रेष्ठम् ind. in order of precedence or merit.

-श्लक्ष्ण a. behaving in such a way that the weaker is placed first.

-संस्थम् ind. according to circumstances.

-संख्यम् a figure of speech in Rhetoric; यथासंख्यं क्रमेणैव क्रमिकाणां समन्वयः K. P.1; e. g. शत्रुं मित्रं विपत्तिं च जय रञ्जय भञ्जय Chandr.5.17.

(-ख्यम्), -संख्येन ind. ac- cording to number, respectively, number for number; हृत्कण्ठतालुगाभिस्तु यथासंख्यं द्विजातयः (शुध्येरन्) Y.1.21.

-समयम् ind.

1 at the proper time.

-2 according to agreement or established usage.

-संभव a. possible.

-संभावित a. suitable, appropriate.

-सर्वम् ind. in all particulars.

-सवनम् ind. according to the time or season.

-सारम् ind. according to quality or goodness.

-सुखम् ind.

1 at will or pleasure.

-2 at ease, comfortably, pleasantly, so as to give pleasure; अङ्के निधाय करभोरु यथासुखं ते संवाहयामि चरणावुत पद्मताम्रौ Ś.3.2; R.9.48; Ms.4.43.

-स्थानम् the right or proper place. (

-नम्) ind.

1 in the proper place; duly, properly.

-2 instantly.

-3 according to rank.

-स्थित a.

1 according to circumstances or actual facts, as it stands; रामं यथास्थितं सर्वं भ्राता ब्रूते स्म विह्वलः Bk.6.8.

-2 right, proper, fit. (

-तम्) ind.

1 truly, properly.

-2 according to circumstances.

-स्थिति ind. as usual, according to state or circumstances.

-स्थूलम् ind. without details.

-स्व a. each according to (his or her) own; यथास्वान् जग्मुरालयान् Mb.12.44.14.

-स्वम् ind.

1 each his own, respectively; अध्यासते चीरभृतो यथास्वम् R.13.22; Ki.14.43.

-2 individually; यथास्वमाश्रमैश्चके वर्णैरपि षडंशभाक् R.17.65.

-3 duly, properly, rightly; यथास्वं ग्राहकान्येषां शब्दादीनामिमानि तु Mb.3.211.13.

रहस्य a. [रहसि-भवः यत्]

1 Secret, private, clandest- ine; रहस्यं च प्रकाशं च यद् वृत्तं तस्य धीमतः (कथय) Rām.1. 2.33; रोमाणि च रहस्यानि सर्वाण्येव विवर्जयेत् Ms.4.144.

-2 Mysterious.

-स्यम् 1 A secret (fig. also); स्वयं रहस्यभेदः कृतः V.2.

-2 A mystic spell or incantation, the mys- tery (of a missile); सरहस्यानि जृम्भकास्त्राणि U.1.

-3 The mystery or secret of conduct, mystery; रहस्यं साधूना- मनुपधि विशुद्धं विजयते U.2.2; सरहस्यो धनुर्वेदः Bhāg.1.7. 44.

-4 A secret or esoteric teaching, a mystic doctrine; भक्तो$सि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम् Bg.4.3; साङ्गोपाङ्गोपनिषदः सरहस्यः प्रदीयताम् Rām.1.55.16.

-5 An upaniṣad; चतुर्भ्यः सरहस्येभ्यो वेदेभ्यो ह्यधिकं यदा Mb.1.1.272; Ms.2. 165.

-स्यम् ind. Secretely, privately; अनभिख्यातदोषस्तु रहस्यं व्रतमाचरेत् Y.3.3 (where it may be taken as an adj. also).

-Comp. -आख्यायिन् a. telling a secret; रहस्याख्यायीव स्वनसि मृदु कर्णान्तिकचरः Ś.1.23.

-त्रयम् the three categories of Rāmānuja school -ईश्वर, चित् and अचित् composing the universe.

-भेदः, विभेदः disclosure of a secret or mystery.

-व्रतम् 1 a secret vow or penance.

-2 the mystic science of obtaining command over ma- gical weapons.

वर्गः [वृज्-घञ्]

1 A class, division, group; company, society, tribe, collection (of similar things); न्यषेधि शेषो- $प्यनुयायिवर्गः R.2.4; 11.7; so पौरवर्गः, नक्षत्रवर्गः &c.

-2 A party, side; वर्गाबुभौ देवमहीधराणाम् Ku.7.53.

-3 A cate- gory.

-4 A class of words grouped together; as मनुष्य- वर्गः, वनस्पतिवर्गः &c.

-5 A class of consonants in the alphabet; (as कवर्ग, चवर्ग etc.).

-6 A section, chapter, division of a book.

-7 Particularly, a subdivision of an Adhyāya in Ṛigveda.

-8 The square power.

-9 Stren- gth.

-1 Sphere, province.

-11 The whole class of objects of worldly existence (धर्म, अर्थ and काम).

-Comp. -अन्त्यम्, -उत्तमम् the last letter of each of the first five classes of consonants; i. e. a nasal.

-अष्टकम् the eight groups of consonants i. e. the consonants collecti- vely.

-कर्मन् N. of an operation relating to square numbers.

-घनः the cube of a square. ˚घातः the fifth power.

-पदम्, -प्रूलम् the square root.

-प्रकृतिः f. an affected square.

-वर्गः the square of a square.

-स्थ a. devoted to a party; partial.

वानरः [वानं वनसंबन्धि फलादिकं राति-गृह्णाति रा-क; वा विकल्पेन नरो वा]

1 A monkey, an ape.

-2 A kind of incense.

-री A female monkey. -a. Belonging or relating to monkey; अन्यां योनिं समापन्नौ शार्गालीं वानरीं तथा Mb.13.9.9.

-Comp. -अक्षः a wild goat.

-आघातः the tree called Lodhra.

-इन्द्रः N. of Sugrīva or of Hanumat.

-प्रियः the tree called क्षीरिन् (Mar. खिरणी).

वियोगः 1 Separation, disunion; अयमेकपदे तया वियोगः सहसा चोपनतः सुदुःसहो मे V.4.1; त्वयोपस्थितवियोगस्य तपो- वनस्यापि समवस्था दृश्यते Ś4; संघत्ते भृशमरतिं हि सद्वियोगः Ki. 5.51; R.12.1; Śi.12.63.

-2 Absence, loss.

-3 Subtraction.

विशाल a.

1 Large, great, extensive, spacious, broad, wide; गृहैर्विशालैरपि भूरिशालैः Śi.3.5; रथचरण- विशालश्रोणिलोलेक्षणेन 11.23;17.47; R.2.21;6.32; ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालम् Bg.9.21.

-2 Rich or abounding in; श्रीविशालां विशालाम् Me.3.

-3 Eminent, illustrious, great, noble, celebrated.

-लः 1 A kind of deer.

-2 A kind of bird.

-ला 1 N. of the town Ujjayini; पूर्वोद्दिष्टामनु- सर पुरीं श्रीविशालां विशालाम् Me.3.

-2 N. of a river.

-3 Colocynth (Mar. मोठी कंवडळ).

-Comp. -अक्ष a. large- eyed.

(-क्षः) 1 N. of Viṣṇu.

-2 of Garuḍa.

-3 an epithet of Śiva.

-4 N. of an ancient authority on the science of Govt. referred to by Kauṭilya; Kau. A. 1.15. (

-क्षी) an epithet of Pārvatī.

-कुलम् a noble or eminent family; रुपयौवनसंपन्ना विशालकुलसंभवाः । विद्याहीना न शोभन्ते निर्गन्धा इव किंशुकाः ॥ H.

-त्वच् m. Alstonia Scholaris (Mar. सातवीण).

-विजयः A kind of military array.

वृक्षः [व्रश्च्-क्स Uṇ.3.66]

1 A tree; आत्मापराधवृक्षाणां फलान्येतानि देहिनाम्.

-2 A tree bearing visible flowers and fruit; अपुष्पाः फलवन्तो ये ते वनस्पतयः स्मृताः । पुष्पिणः फलिनश्चैव वृक्षास्तूभयतः स्मृताः ॥ Ms.1.47.

-3 Wrightia Antidysenterica (Mar. इंद्रजव, कुडा).

-Comp. -अङ्घ्रिः the root of a tree.

-अदनः 1 a carpenter's chisel.

-2 a hatchet.

-3 the fig-tree.

-4 the Piyāla tree.

-अधिरूढः [also वृक्षाधिरूढम्, वृक्षाधिरूढिः f.] a kind of embrace by women resembling the climbing of trees by creepers [बाहुभ्यां कण्ठमालिङ्ग्य मामिनी कान्त उत्थिते । अङ्कमा- रोहते यस्य वृक्षारूढः स उच्यते Nārāyaṇa's com. on N.7.97.]; क्रमोद्गता पीवरताधिजङ्घं वृक्षाधिरूढं विदुषी किमस्याः N.7.97; वल्ली पुरन्ध्रिपटलं घटिताभिरामवृक्षाधिरूढकमुपैति परामभिख्याम् Haravijaya 5.33.

-अम्लः the hog-plum. (

-म्लम्) the fruit of the tamarind tree; वृक्षाम्लमाममम्लोष्णं वातघ्नं कफ- पित्तलम् । पक्वं तु गुरु संग्राहि कटुकं तुवरं लघु ॥ Bhāva P.

-आमयः Lac, resin.

-आरोपकः the planter of a tree; Ms.3.163.

-आलयः a bird.

-आवासः 1 a bird.

-2 an ascetic.

-आश्रयिन् m.

1 a kind of small owl.

-2 a bird.

-उत्पलः the Karṇikāra tree.

-औकस् m. an ape.

-कुक्कुटः a wild cock.

-खण्डम् a grove or clump of trees.

-गुल्म a. covered with trees and shrubs; Ms.7.192.

-गृहः a bird.

-चरः a monkey.

-छाया the shade of a tree. (

-यम्) thick shade, the shade of many trees.

-तक्षकः a wood-feller.

-धूपः turpentine.

-नाथः the fig-tree.

-निर्यासः gum, resin; Ms.5.6.

-पाकः the fig tree.

-भवनम् the hollow of a tree.

-भिद् f. an axe.

-भेदिनि m.

1 a hatchet.

-2 a carpenter's chisel.

-मर्कटिका a squirrel.

-वाटिका = वाटी a garden, grove of trees.

-शः a lizard.

-शायिका a squirrel.

-संकटम् a forest-thicket.

संकर्षम् N. given to Adhyāyas 13-16 of जैमिनि's पूर्वमीमांसासूत्र. It is also called the संकर्षकाण्ड; स्विष्टकृद्विकारश्च वनस्पतिरिति संकर्षे वक्ष्यते ŚB. on Ms.1.4.32.

सास्थि a. Having bones (said of any animal).

-Comp. -ताम्रार्धम् a kind of amalgam of zinc and copper, bell-metal.

-वधः the killing of any animal having bones; किंचित् सास्थिवधे देयं प्राणायामस्त्वनस्थिके Y.3. 275.

-स्वानम् ind. with the cracking sound of bones.

सैकतिनी a. Full of sand; समाचिता सैकतिनी वनस्थली Ṛs.2.9.

स्वन् 1 P. (स्वनति)

1 To sound, make a noise; पूर्णाः पेराश्च सस्वनुः Bk.14.3; वेणवः कीचकास्ते स्युर्ये स्वनन्त्यनिलोद्धताः Bk.

-2 To hum (as a bee); रहस्याख्यायीव स्वनसि मृदु कर्णान्तिकचरः Ś.1.24.

-3 To sing. -Caus. (स्वनयति-ते)

1 To cause to resound.

-2 To sound.

-3 To adorn (स्वानयति in this sense).