वज्रसम्घात

परि (री) णामः 1 Alteration, change, transforma- tion.

-2 Digestion; अन्नं न सम्यक् परिणाममेति Suśr.; भुक्तस्य परिणामहेतुरौदर्यम् T.S.; Pt.4.22.

-3 Result, consequ- ence, issue, effect; अप्रियस्यापि पथ्यस्य परिणामः सुखावहः H.2.124; Mk.3.1; परिणामसुखे गरीयसि (वचसि औषधे च) Ki.2.4; Bg.18.37,38.

-4 Ripening, maturity, full development; उपैति शस्यं परिणामरम्यताम् Ki.4.22; फलभर- परिणामश्यामजम्बू &c. U.2.2; Māl.9.24.

-5 End, ter- mination, conclusion, close, decline; दिवसाः परिणामरमणीयाः Ś.1.3; वयःपरिणामपाण्डुरशिरसम् K.1; परिणाममुपैति दिवसः K.254 'the day is drawing to a close'.

-6 Old age; परिणामे हि दिलीपवंशजाः R.8.11.

-7 Lapse (of time).

-8 (In Rhet.) A figure of speech allied to रूपक, by which the properties of any object are transferred to that with which it is compared. (The Chandrāloka thus defines and illustrates it:-- परिणामः क्रियार्थश्चेद्विषयी विषयात्मना । प्रसन्नेन दृगब्जेन वीक्षते मदिरेक्षणा ॥ 5.18; see R. G. also under परिणाम).

-Comp. -जम् Violent or painful indigestion (see शूलम् below).

-दर्शिन् a. prudent, fore-sighted.

-दृष्टि a. prudent. (

-ष्टिः f.) prudence, providence.

-पथ्य a. salutary in the end.

-मुख a. about to termi- nate.

-वादः the S&amacrṅkhya doctrine of evolution.

-शूलम् violent or painful indigestion, colic, flatulence with pain.

पुण्य a. [Uṇ.5.15.]

1 Holy, sacred, pure; जनकतनया- स्नानपुण्योदकेषु आश्रमेषु Me.1; पुण्यं धाम चण्डीश्वरस्य Me.35; पुण्यानि हि नामग्रहणान्यपि महामुनीनां किं पुनर्दर्शनानि K.41; Ś.2.14; Ms.2.68.

-2 Good, meritorious, virtuous, righteous, just.

-3 Auspicious, propitious, lucky, favourable (as a day); Ms.2.26,3.

-4 Agree- able, pleasing, lovely, beautiful; प्रकृत्या पुण्यलक्ष्मीकौ Mv. 1.16,24; U.4.19; Ku.5.73; so पुण्यदर्शनः &c.

-5 Sweet, fragrant (as odour).

-6 Solemn, festive,

-ण्यम् 1 Virtue, religious or moral merit; अत्युत्कटैः पापपुण्यैरिहैव फलमश्नुते H.1.8; महतः पुण्यपण्येन क्रीतेयं कायनौ- स्त्वया Śānti.3.1; R.1.69; N.3.87.

-2 A virtuous or meritorious act, good or virtuous works.

-3 Purity, purification.

-4 A trough for watering cattle.

-5 A religious ceremony, especially one performed by a wife to retain her husband's affection and to obtain a son.

-6 (Astrol.) the seventh mansion from जन्मलग्न.

-7 the union of मेष, कर्क, तुला and मकर.

-ण्या 1 The holy basil.

-2 The Ganges.

-Comp. -अनुभावः pleasing majesty or dignity; U.4.22.

-अहम् (for अहन्) a happy or auspicious day; पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु । अस्तु पुण्याहम्; पुण्याहं व्रज मङ्गलं सुदिवसं प्रातः प्रयातस्य ते Amaru.61. ˚वाचन repeating 'this is an auspicious day' three times at the commencement of most religious cere- monies.

-आत्मन् a. pious, righteous.

-उदयः the dawn or resulting of good fortune.

-उद्यान a. having lovely gardens.

-कर्तृ m. a meritorious or virtuous man.

-कर्मन् a. doing meritorious acts, upright, righteous, (-n.) a meritorious act.

-कालः an auspicious time.

-कीर्तनः, -श्रवणः N. of Viṣṇu. (

-नम्) narrating or reading Purāṇas.

-कीर्ति a. bearing good or holy name, of auspicious fame, celebrated; स पुण्यकीर्तिः शतमन्यु- कल्पो महेन्द्रलोकप्रतिमां समृद्ध्या (अध्यास्त) Bk.1.5.

-कृत् a. virtuous, meritorious.

-कृत्यम् a meritorious work.

-क्षेत्रम् 1 a holy place, place of pilgrimage; अन्यक्षेत्रे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति । पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति ॥ Subhāṣ.

-2 'The holy land', N. of Āryāvarta.

-गन्ध a. Sweet-scented. (

-न्धः) the Champaka tree.

-गन्धि a. fragrant.

-गृह 1 an alms-house.

-2 a temple; उद्यानानि च रम्याणि हृष्टाः पुण्यगृहाणि च Rām.2.67.12 (com. पुण्यगृहाणि पुण्यसंपादकगृहाणि विप्राद्यर्थानि).

-जनः 1 a virtuous man.

-2 a demon, goblin; वियति प्रसमीक्ष्य कालमेघमप्रतिमं पुण्यजनौघमुन्नदन्तम् Rām. Ch.2.56.

-3 a Yakṣa; Bhāg.4.1.3; पयोधरैः पुण्यजनाङ्गनानाम् R.13.6. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera; अनुययौ यमपुण्यजनेश्वरौ R.9.6.

-जित a. won by merit or good works.

-तीर्थम् a holy place of pilgrimage.

-दर्शन a.

1 beautiful.

-2 of sacred appearance; तां पुण्यदर्शनां दृष्ट्वा R.1.86. (

-नः) the blue jay. (

-नम्) visiting holy shrines.

-दुह् a. granting happiness or beatitude.

-निवह a. meritorious.

-पुरुषः a man rich in moral merit, a pious man.

-प्रतापः the efficacy of virtue or moral merit.

-फलम् the reward of good works; यत् पुण्यफलमाप्नोति गां दत्त्वा विधिवद् गुरोः । तत् पुण्यफलमाप्नोति भिक्षां दत्त्वा द्विजो गृही ॥ Ms.3.95. (

-लः) a grove.

-भाज् a. blessed, virtuous, meritorious; पुण्यभाजः खल्वमी मुनयः K.43.

-भूः -भूमिः f.

1 'the holy land', i. e. Āryāvarta.

-2 The son-bearing mother.

-योगः the result of virtuous deeds done in a former life.

-रात्रः 1 an auspicious night.

-2 a night on which any religious ceremony is held.

-लक्ष्मीक a. auspicious, prosperous; प्रकृत्या पुण्यलक्ष्मीकौ कावेतौ ज्ञायते त्विदम् Mv.1.16.

-लोकः heaven, paradise.

-शकुनम् an auspicious omen. (

-नः) a bird of good omen.

-शाला alms-house.

-शील a. of a virtuous dis- position, inclined to pious acts, virtuous, pious, right- eous.

-श्लोक a. 'well-spoken of', or 'auspicious to re- peat or utter the name of', of good fame; Dk.2.8. (

-कः) an epithet of Nala (of Niṣadha); Yudhiṣṭhira and Janārdana; पुण्यश्लोको नलो राजा पुण्यश्लोको युधिष्ठिरः । पुण्यश्लोका च वैदेही पुण्यश्लोको जनार्दनः ॥. (

-का) an epithet of Sītā and Draupadī.

-संचयः a store of virtue or reli- gious merit.

-स्थानम् a sacred or holy place, a place of pilgrimage.

पुलिनः नम् [पुल्-इनन् किच्च; Uṇ.2.53.]

1 A sand- bank, sandy beach; रमते यमुनापुलिनवने विजयी मुरारिरधुना Gīt.7; R.14.52; sometimes used in pl.; कालिन्द्याः पुलिनेषु केलिकुपितामुत्सृज्य रासे रसम् Ve.1.2.

-2 A small island left in the bank of a river by the passing off of the water, an islet

-3 The bank of a river.

प्रदीप्त p. p.

1 Kindled, lighted, inflamed, illuminated.

-2 Blazing, burning, shining.

-3 Raised, expanded; प्रदीप्तशिरसमाशीविषम् Dk.

-4 Stimulated, excited (hunger &c.); दीर्घकालं प्रदीप्तास्मि पापानां पापकर्मणाम् Mb.3.12.119.

-Comp. -प्रज्ञ a. of a bright intellect, sharp.

बाल a.

1 Young, infantine, not full-grown or deve- loped (of persons or things); बालेन स्थविरेण वा Ms. 8.7; बालाशोकमुपोढरागसुभगं भेदोन्मुखं तिष्ठति V.2.7; so बालमन्दारवृक्षः Me.77; R.2.45;13.24.

-2 Newly risen, young (as the sun or its rays); बालार्कप्रतिमे- वाप्सु वीचिभिन्ना पतिष्यतः R.12.1.

-3 New, waxing (as the moon); पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बाल- चन्द्रमाः R.3.22; Ku.3.29.

-4 Puerile.

-5 Ignorant, unwise; अनर्थकुशला ह्येते बालाः पण्डितमानिनः Rām.2.1.38.

-6 Pure (as an animal fit for sacrifice).

-लः 1 A child, an infant; बालादपि सुभाषितम् (ग्राह्यम्); Ms.2.239.

-2 A boy, youth, young person.

-3 A minor (under 16 years of age); बाल आषोडशाद्वर्षात् Nārada.

-4 A colt, foal.

-5 A fool, simpleton; नीरसायां रसं बालो बालिकायां विकल्पयेत् Pt.4.91.

-6 (a) A tail. (b) An elephant's or a horse's tail.

-7 Hair; तं केशपाशं प्रसमीक्ष्य कुर्युर्बालप्रियत्वं शिथिलं चमर्यः Ku.1.48.

-8 An elephant five years old; 'पञ्चवर्षो गजो बालः पोतस्तु दशवार्षिकः' Vaijayantī. According to Mātaṅga L. (5.2.) however it means an elephant in the first year.

-9 A kind of perfume.

-1 The cocoa-nut.

-Comp. -अग्रम् 1 the point of a hair.

-2 A dove-cot; प्रासादबालाग्रकपोतपालिकायामुपविष्टः शृणोमि Mk.1.51/ 52.

-अध्यापकः a tutor of youths or children.

-अपत्यम् youthful progeny.

-अभ्यासः study during childhood, early application (to study).

-अरुण a. red like early dawn. (

-णः) early dawn; morning sun.

-अर्कः the newly-risen sun; R.12.1.

-अवबोधः, -नम् instruc- tion of the young; Pt.1.

-अवस्थ a. juvenile, young; भुवमधिपतिर्बालाबस्थो$प्यलं परिरक्षितुम् V.5.18.

-अवस्था child- hood.

-आतपः morning sunshine.

-आमयः a child's disease.

-इन्दुः the new or waxing moon; बालेन्दुवक्राप्य- विकाशभावाद् बभुः पलाशान्यतिलोहितानि Ku.3.29.

-इष्टः the jujube tree.

-उपचारः, -चरणम् (medical) treatment of children.

-उपवीतम् 1 a piece of cloth used to cover the privities.

-2 The sacrificial cord.

-कदली a young plantain tree.

-काण्डम् the first book of the Rāmāyaṇa.

-कुन्दः, -दम् a kind of young jasmine. (

-दम्) a young jasmine blossom; अलके बालकुन्दानुविद्धम् Me.67.

-कृमिः a louse.

-कृष्णः Kṛiṣṇa as a boy.

-केलिः, -ली f. child's play or amusement.

-क्रीडनम् a child's play or toy.

-क्रीडनकम् a child's toy.

-कः 1 a ball.

-2 an epithet of Śiva.

-क्रीडा a child's play, childish or juvenile sport.

-खिल्यः a class of divine personages of the size of a thumb and produced from the creator's body and said to precede the sun's chariot (their number is said to be sixty thousand); cf. R.15.1; क्रतोश्च सन्ततिर्भार्या बालखिल्यानसूयत । षष्टिर्यानि सहस्राणि ऋषिणामूर्ध्व- रेतसाम् ॥ Mārk. P.

-गर्भिणी a cow with calf for the first time.

-गोपालः 'the youthful cowherd', an epithet of Kṛiṣṇa, as the boycowherd.

-ग्रहः any demon (or planetary influence) teasing or injuring children; बालग्रहस्तत्र विचिन्वती शिशून् Bhāg.1.6.7.

-घ्नः a child- slayer, infanticide; Ms.11.19.

-चन्द्रः -चन्द्रमस् m.

1 the young or waxing moon; इह जगति महोत्सवस्य हेतुर्नयनवतामुदियाय बालचन्द्रः Māl.2.1.

-2 a cavity of a particular shape; Mk.3.13.

-चरितम् 1 juvenile sports.

-2 early life or actions; U.6.

-चर्यः N. of Kārtikeya. (

-र्या) the bahaviour of a child.

-चुम्बालः a fish; Nigh. Ratn.

-चतः a young mango-tree; धत्तेचक्षुर्मुकुलिनि रणत्कोकिले बालचूते Māl.3.12.

-ज a. produced from hair.

-जातीय a. childish, foolish, simple.

-तनयः the Kha- dira tree.

-तन्त्रम् midwifery.

-तृणम् young grass.

-दलकः the Khadira.

-धनम् the property of a minor; Ms.8.149.

-धिः (also बालधिः) a hairy tail; तुरंगमैरा- यतकीर्णवालधिः Śi.12.73; Ki.12.47.

-नेत्र a. guided or steered by a fool.

-पत्रः, -पत्रकः the Khadira tree.

-पाश्या 1 an ornament worn in the hair when parted.

-2 a string of pearls binding or intertwining the braid of hair.

-पुष्टिका, -पुष्टी, -पुष्पी a kind of jasmine.

-बोधः 1 instructing the young.

-2 any work adapted to the capacities of the young or inexperienced.

-भद्रकः a kind of poison.

-भारः a large bushy tail; बाधेतोल्का- क्षपितचमरीबालभारो दवाग्निः Me.55.

-भावः 1 child-hood, infancy.

-2 a hairy growth; एतद्भ्रुवौ जन्म तदाप युग्मं लीलाचलत्वोचितबालभावम् N.7.26.

-3 inattention; Ms. 8.118. (Kull.)

-4 children (collectively).

-5 recent rise (of a planet).

-भृत्यः a servant from childhood.

-भैषज्यम् a kind of collyrium.

-भोज्यः pease.

-मनो- रमा N. of several grammars.

-मरणम् (with Jainas) a fool's manner of dying (12 in number).

-मित्रः a friend from boyhood.

-मृगः a fawn.

-मूलम् a young radish.

-मूषिका a small mouse.

-मृणालः a tender filament or fibre (of lotus); व्यालं बालमृणालतन्तुभिरसौ रोद्धुं समुज्<?>म्भते Bh.2.6.

-यज्ञोपवीतकम् the sacred thread worn across the breast.

-राजम् lapis lazuli.

-रोगः a child's disease; अथ बालरोगाणां निदानानि लक्षणानि चाह । धात्र्यास्तु गुरुभिर्भोज्यैर्विषमैर्दोषलैस्तथा...... Bhāva. P.

-लता a young creeper; अवाकिरन् बाललताः प्रसूनैः R.2.1.

-लीला child's play, juvenile pastime.

-वत्सः 1 a young calf.

-2 a pigeon.

-वायजम् lapis lazuli.

-वासस् n. a woollen garment.

-वाह्यः a young or wild goat.

-विधवा a child-widow.

-वैधव्यम् child-widowhood.

-व्यजनम् a chowrie or fly-flapper (usually made of the tail of the yāk or Bos Grunniens and used as one of the royal insignia); यस्यार्थयुक्तं गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति बाल- व्यजनैश्चमर्यः Ku.1.13; R.9.66;14.11;16.33,57.

-व्रतः an epithet of a Buddha saint Mañjughoṣa.

-सखि m. a friend from childhood.

-संध्या early twilight.

-सात्म्यम् milk.

-सुहृद् m. a friend of one's youth.

-सूर्यः, -सूर्यकः lapis lazuli.

-स्थानम् 1 childhood.

-2 youth.

-3 inexperience.

-हत्या infanticide.

-हस्तः a hairy tail.

भाषा [भाष्-अ]

1 Speech, talk; as in चारुभाषः.

-2 Language, tongue; सत्या न भाषा भवति यद्यपि स्यात् प्रतिष्ठिता Ms.8.164.

-3 A common or vernacular dialect; (a) the spoken Sanskṛit language (opp. छन्दस् or वेद); विभाषा भाषायाम् P.VI.1.181; (b) any Prākṛita dialect (opp. संस्कृत); भाषाश्च विविधा नृणाम् Ms.9.332; see प्राकृत.

-4 Definition, description; स्थितप्रज्ञस्य का भाषा Bg.2.54.

-5 An epithet of Sarasvatī, the goddess of speech.

-6 (In law) The first of the four stages of a law-suit; the plaint, charge or accusation; यदावेदयते राज्ञे तद्भाषेत्यभि- धीयते Y.

-7 (In music) N. of a Rāgiṇī.

-Comp. -अन्तरम् 1 another dialect or language.

-2 translation (?).

-चित्रकम् a play on words, conundrum.

-पत्रम् application (Mar. अर्ज); भाषापत्रं तु तज्ज्ञेयमथवावेदनार्थकम् Śukra.2.39.

-पादः a charge, plaint; see भाषा (6) above.

-समः a figure of speech, which consists in so arranging the words of a sentence that it may be con- sidered and read either as Sanskṛit or Prākṛita (one or more of its varieties); e. g. मञ्जुलमणिमञ्जीरे कलगभ्भीरे विहारसरसीतीरे । विरसासि केलिकीरे किमालि धीरे च गन्धसारसमीरे ॥ S. D.642 (एष श्लोकः संस्कृतप्राकृतशौरसेनीप्राच्यावन्तीनागराप- भ्रंशेष्वेकविध एव); किं त्वां भणामि विच्छेददारुणायासकारिणि । कामं कुरु वरारोहे देहि मे परिरम्भणम् Māl.6.11. (which is in San- skṛit or Śaurasenī); so 6.1.

-समितिः f. (with Jainas) moderation in speech.

भिक्षा [भिक्ष्-अ]

1 Asking, begging, soliciting वृत्ते शराव- संपाते भिक्षां नित्यं यतिश्चरेत् Ms.6.56.

-2 Anything given as alms, alms; भवति भिक्षां देहि.

-3 Wages, hire.

-4 Service.

-5 A means of subsistence अपेतक्लमसंतापाः सुभिक्षाः सुप्रतिश्रयाः Rām.2.92.6.

-Comp. -अटनम् wandering about beg- ging for alms; रुद्रो येन कपालपाणिपुटके भिक्षाटनं कारितः Bh.2.95. (

-नः) a beggar, mendicant.

-अन्नम् food obtained by begging, alms.

-अयनम् (णम्) = भिक्षाटन q. v.

-अर्थिन् a. begging for alms or charity. (-m.) a beggar.

-अर्ह a. worthy of alms, a fit object of charity.

-अशनम् the food obtained by begging; भिक्षाशनं तदपि नीरसमेकवारम् Bh.3.19.

-आशिन् a.

1 living on alms; भिक्षाशी जनमध्य- संगरहितः Bh.3.86.

-2 dishonest.

-आहारः begged food; Bh.3.144.

-उपजीविन् a. living on alms, a beggar.

-करणम् asking alms, begging.

-चरः, -चारः a beggar or mendicant.

-चरणम्, -चर्यम्, -चर्या wandering about begging for alms.

-पात्रम् a begging-bowl, an alms-dish; so भिक्षाभाण्डम्, भिक्षाभाजनम्.

-भुज् a. living on alms.

-माणवः a young beggar (used as a term of contempt); P.VI.2.69 com.

-वासस् n. a beggar's dress.

-वृत्तिः f. living by begging, a mendicant's life.

मणिः [मण्-इन् स्त्रीत्वपक्षे वा ङीप्] (Said to be f. also, but rarely used)

1 A jewel, gem, precious stone; मणिर्लुठति पादेषु काचः शिरसि धार्यते । यथैवास्ते तथैवास्तां काचः काचो मणिर्मणिः H.2.68; अलब्धशाणोत्कषणा नृपाणां न जातु मौलौ मणयो वसन्ति Bv.1.73; मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः R.1.4;3.18.

-2 An ornament in general.

-3 Any- thing best of its kind; cf. रत्न.

-4 A magnet, loadstone.

-5 The wrist.

-6 A water-pot.

-7 Clitoris.

-8 Glans penis.

-9 A crystal; क्वचिन्मणिनिकाशोदाम् (नदीम्) Rām. 2.95.9.

-1 The fleshy excrescence on the neck of a goat (also written मणी in these senses).

-11 An ingot, a lump (of gold); यथा सोम्यैकेन लोहमणिना सर्वं लोहमयं विज्ञातं स्यात् Ch. Up.6.1.5.

-Comp. -इन्द्रः, -राजः a diamond.

-कण्ठः the blue jay.

-कण्ठकः a cock.

-कर्णिका, -कर्णी N. of a sacred pool in Benares.

-काचः the feathered part of an arrow.

-काञ्चनयोगः a rare combination of mutually worthy things.

-काननम् the neck.

-कारः a lapidary, jeweller; मणिकाराश्च ये केचित् Rām.2.83.12.

-गुणः a quality of gems; षडश्रश्चतुरश्रो वृत्तो वा, तीव्ररागसंश्थानवानच्छः स्निग्धो गुरुरर्चिष्मानन्तर्गतप्रभः प्रभानु- लेपी चेति मणिगुणाः Kau. A.2.11.29.

-ग्रीवः a son of Kubera.

-तारकः the crane or Sārasa bird.

-तुण्डः a striped hyena; Nighaṇṭaratnākara.

-तुलाकोटिः a foot ornament consisting of jewels.

-दण्ड a. having a handle adorned with jewels.

-दर्पणः a jewelled mirror.

-दीपः 1 a lamp having jewels; मणिदीपप्रकाशितं...... पश्येदं रङ्गमन्दिरम्

-2 a jewel serving as a lamp.

-दोषः a flaw or defect in a jewel.

-द्वीपः 1 the hood of the serpent Ananta.

-2 N. of a fabulous island in the ocean of nectar; सुधासिन्धोर्मध्ये सुरविटपिवाटीपरिसरे । मणिद्वीपे नीपोपवनवति चिन्तामणिगृहे Saundaryalaharī.

-धनुः m.,

-धनुस् n. a rainbow.

-पाली a female keeper of jewels.

-पुष्पकः N. of the conchshell of Sahadeva; नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ Bg.1.16.

-पूरः 1 the navel,

-2 a kind of bodice richly adorned with jewels.

(-रम्) 1 N. of a town in Kaliṅga.

-2 the pit of the stomach, or a mystical circle on the navel (also मणि- पूरक); तदूर्ध्वे नाभिदेशे तु मणिपूरं महाप्रभम् ।...... मणिवद् भिन्नं तत्पद्मं मणिपूरं तथोच्यते Yogagrantha. ˚पतिः an epithet of Babhruvāhana.

-प्रवेकः a most excellent jewel.

-प्रभा N. of a metre.

-बन्धः 1 the wrist; रक्षाकरण्डकमस्य मणिबन्धे न दृश्यते Ś.7.

-2 the fastening of jewels; R.12.12; मणिबन्धैर्निगूढैश्च सुश्लिष्टशुभसन्धिभिः Garuḍa P.

-3 a kind of metre.

-बन्धनम् 1 fastening on of jewels, a string or ornament of pearls.

-2 that part of a ring or bracelet where the jewels are set; collet; Ś.6.

-3 the wrist;...... मणिबन्धनात् कनकवलयं स्रस्तं स्रस्तं मया प्रतिसार्यते Ś.3.13.

-बीजः, -वीजः the pomegranate tree.

-भावरः an Indian crane; Nighaṇṭaratnākara.

-भित्तिः f. N. of the palace of Śesa.

-भूः f. a floor set with jewels.

-भूमिः f.

1 a mine of jewels.

-2 a jewelled floor, floor inlaid with jewels.

-मण्डपः 1 N. of the residence of Śeṣa.

-2 a crystal hall.

-मन्तकम् a variety of diamonds; Kau. A.2.11.29.

-मन्थम् rock-salt; क्वणन्मणिमन्थभूधर भवशिला- लेहायेहाचणो लवणस्यति N.19.18.

-माला 1 a string or necklace of jewels.

-2 lustre, splendour, beauty.

-3 a circular impression left by a bite (in amorous sports).

-4 N. of Lakṣmī.

-5 N. of a metre.

-मेखल a. girdled with gems.

-यष्टिः m., f. a jewelled stick, a string of jewels.

-रत्नम् a jewel, gem.

-रागः the colour of jewels. (

-गम्) vermilion.

-विग्रह a. jewelled; काञ्चनीं मणिविग्रहाम् Rām.6.128.75.

-विशेषः an excellent jewel.

-शिला a jewelled slab.

-सरः a necklace; मणिसरममलं तारकपटलं नखदशशशिभूषिते Gīt.

-शृङ्गः the god of the sun.

-सूत्रम् a string of pearls.

-सोपानम् a jewelled staircase.

-स्तम्भः a pillar inlaid with jewels.

-हर्म्यम् a jewelled or crystal palace.

मानः [मन्-घञ्]

1 Respect, honour, regard, respectful consideration; दारिद्र्यस्य परा मूर्तिर्यन्मानद्रविणाल्पता Pt.2.159; Bg.6.7; so मानधन &c.

-2 Pride (in a good sense), self-reliance, self-respect; जन्मिनो मानहीनस्य तृणस्य च समा गतिः Pt.1.16; R.19.81.

-3 Haughtiness, pride, conceit, self-confidence, vanity; मानाद् रावणः परदारान् अप्र- यच्छन् (विननाश) Kau. A.1.6.

-4 A wounded sense of honour.

-5 Jealous anger, anger excited by jealousy (especially in women); anger in general; मुञ्च मयि मान- मनिदानम् Gīt.1; माधवे मा कुरु मानिनि मानमये 9; त्यजत मानमलं बत विग्रहैः R.9.47; Śi. 9.84; Bv.2.56; Dk.2.3.

-6 Opinion, conception.

-7 Ved. Object, purpose.

-नम् [मा-ल्युट्]

1 Measuring.

-2 A measure, standard; माना- धीना मेयसिद्धिः Mīmāṁsā; निराकृतत्वाच्छ्रुतियुक्तिमानतः A. Rām. 7.5.57.

-3 Dimension, computation.

-4 A standard of measure, measuring rod, rule; परिमाणं पात्रमानं संख्यै- कद्यादिसंज्ञिका Śukra.2.344.

-5 Proof, authority, means of proof or demonstration; ये$मी माधुर्यौजः प्रसादा रसमात्र- धर्मतयोक्तास्तेषां रसधर्मत्वे किं मानम् R. G.; मानाभावात् (fre- quently occurring in controversial language) Pad. D.4. 3.

-6 Likeness, resemblance.

-Comp. -अन्ध a. blinded by pride.

-अर्ह a. worthy of honour; Ms.2.137.

-अवभङ्गः destruction of pride or anger.

-आसक्त a. given to pride, haughty, proud.

-उत्साहः energy arising from self-confidence; Pt.1.226.

-उन्नतिः f. great respect or honour; (सत्संगतिः) मनोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति Bh.2.23.

-उन्मादः infatuation of pride.

-कलहः, -कलिः a quarrel caused by jealous anger; Amaru.

-क्षतिः f.,

-भङ्गः, -हानिः f. injury repu- tation or honour, humiliation, mortification, insult, indignity.

-ग्रन्थिः 1 injury to honour or pride.

-2 violent anger.

-ग्रहणम् fit of sulkiness.

-द a.

1 showing respect.

-2 proud; इत्थं मानद नातिदूरमुभयोरप्यावयोरन्तरम् Bh.3.24.

-3 destroying pride.

-4 a giver of honour (a mode of addressing lovers &c.). (

-दः) a mystical name for the letter आ. (

-दा) N. of the second digit of the moon.

-दण्डः a measuring-rod; स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डः Ku.1.1.

-धन a. rich in honour; महौजसो मान- धना धनार्चिताः Ki.1.19.

-धानिका a cucumber.

-ध्मात a. puffed up with pride.

-परिखण्डनम् mortification, humiliation.

-भङ्गः see मानक्षति.

-भाज् a. receiving honour from; राजस्नातकयोश्चैव स्नातको नृपमानभाक् Ms.2.139.

-भृत्, पर a. possessing pride, extremely proud; प्रथमे मानभृतां न वृष्णयः Ki.2.44.

-महत् a. rich or great in pride, greatly proud; किं जीर्णं तृणमत्ति मानमहतामग्रेसरः केसरी Bh.2. 29.

-योगः the correct mode of measuring or weighing; मानयोगं च जानीयात्तुलायोगांश्च सर्वशः Ms.9.33.

-रन्ध्रा a sort of clepsydra, a perforated water-vessel, which, placed in water and gradually filling, serves to mea- sure time.

-वर्जित a.

1 disgraced, dishonoured.

-2 hum- ble, lowly.

-3 slanderous, libellous.

-वर्धनम् indica- ting, increasing respect; यत्किंचिदेव देयं तु ज्यायसे मानवर्धनम् Ms.9.115.

-विषमः one of the ways of embezzlement namely making use of false weights and measures; Kau. A.2.8.26.

-सारः, -रम् a high degree of pride.

-सूत्रम् 1 a measuring-cord; Dk.2.2.

-2 a chain (of gold &c.) worn round the body.

यथा ind. [यद् प्रकारे थाल्]

1 Used by itself यथा has the following senses:-- (a) as, in the manner men- tioned; यथाज्ञापयति महाराजः 'as Your Majesty orders;' (b) namely, as follows; तद् यथानुश्रूयते Pt.1; U.2.4; (c) as, like (showing comparison, and used to express the point of similarity); आसीदियं दशरथस्य गृहे यथा श्रीः U.4.6; Ku.4.34; प्रभावप्रभवं कान्तं स्वाधीनपतिका यथा (न मुञ्चति) K. P.1; (d) as, as for example, for instance; यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र वह्निर्यथा महानसे T. S. कुर्युः कृत्यमकृत्यं वा उष्ट्रे काकादयो यथा Pt.1.288; (e) that (used to introduce direct assertions with or without इति at the end); अकथितो$पि ज्ञायत एव यथायमाभोगस्तपोवनस्येति Ś.1; विदितं खलु ते यथा स्मरः क्षणमप्युत्सहते न मां विना Ku.4.36; (f) so that, in order that; दर्शय तं चौरसिंहं यथा व्यापादयामि Pt.1.

-2 Used correlatively with तथा, यथा has the following senses:-- (a) as, so (in which case एवम् and तद्वत् often take the place of तथा); यथा वृक्षस्तथा फलम् or यथा बीजं तथाङ्कुरः; Bg.11.29; in this case एव is frequently added to either यथा or तथा or to both to make the equality of relation more marked or striking; वधूचतुष्के$पि यथैव शान्ता प्रिया तनूजास्य तथैव सीता U.4.16; न तथा बाधते स्कन्धो (or शीतम्) यथा बाधति बाधते; (as much-as, as-as); Ku.6.7; U.2.4; V.4.33. In this sense तथा is often omitted, in which case यथा has sense (c) in 1 above. (b) so-that, तथा standing for 'so', and यथा for 'that'; यथा बन्धुजनशोच्या न भवति तथा निर्वाहय Ś.3; तथा प्रयतेथा यथा <?>पहस्यसे जनैः K.19; तस्मान्मुच्ये यथा तात संविधातुं तथार्हसि R.1.72;3.66;14.66;15.68. (c) since-there- fore, as (because) -so; यथा इतोमुखागतैरपि कलकलः श्रुतस्तथा तर्कयामि &c. Māl.8; sometimes तथा is omitted; मन्दं मन्दं नुदति पवनश्चानुकूलो यथा त्वां... सेविष्यन्ते भवन्तं बलाकाः Me.9. (d) if-then, as surely as-so surely (a strong form of assertion or adjuration); वाङ्मनःकर्मभिः पत्यौ व्यभिचारो यथा न मे । तथा विश्वंभरे देवि मामन्तर्धातुमर्हसि R.15.81; यथा यथा- तथा तथा the more-the more, the less-the less; यथा यथा भाषसि धर्मसंमितं तथा तथा मे त्वयि भक्तिरुत्तमा Mb.; Śi.17.43; यथा यथा यौवनमतिचक्राम तथा तथावर्धतास्य संतापः K.59; Ms. 8.286;12.73; यथा तथा in any manner, in whatever way; यथा तथा यापयंस्तु सा ह्यस्य कृतकृत्यता Ms.4.17; यथैव just as; यथा तथा as much as; यथा तथा भवतु whatever may be the case; यथा कथंचित् anyhow, somehow or other. N. B. As the first member of Avyayībhāva comp. यथा is usually translated by 'according to, according as, in accordance with, in conformity to, in proportion to, not exceeding'; see compounds below.

-Comp. -अंशम्, -अंशतस् ind. in due proportions, proportionately.

-अधिकारम् ind. according to autho- rity.

-अधीत a. as read or studied, conformable to the text. (

-तम्) ind. according to the text.

-अनुपूर्वम्, -अनुपूर्व्यम्, -अनुपूर्व्या ind. in regular order or suc- cession, successively.

-अनुभूतम् ind.

1 according to experience.

-2 by previous experience.

-अनुरूपम् ind. in exact conformity, properly.

-अनूक्तम् ind. as said or told; मया यथानूक्तमवादि ते हरेः कृतावतारस्य सुमित्र चेष्टितम् Bhāg.3.19.32.

-अभिप्रेत, -अभिमत, -अभिलषित, -अभीष्ट a. as wished, intended or desired, agreeably to desire. (

-तम् &c.) ind. according to one's wish, at pleasure, agreeably to one's desire.

-अभिरुचित a. pleasant, agreeable.

-अर्थ a.

1 conformable to truth, true, real, correct; सौम्येति चाभाष्य यथार्थभाषी R.14.44; so यथार्थानुभवः 'correct or right perception'; यथार्थवक्ता &c.

-2 conformable to the true meaning; true to the sense, right, appropriate, significant; करिष्यन्निव नामास्य (i. e. शत्रुघ्न) यथार्थमरिनिग्रहात् R.15.6; (करिष्यते) युधि सद्यः शिशुपालतां यथार्थाम् Śi.16.85; Ki.8.48; Ku.2.16.

-3 fit suitable. (

-र्थम्, -अर्थतः ind. truly, rightly; fitly, suitably, properly.) ˚अक्षर a. signficant or true to the syllable; यस्मिन्नीश्वर इत्यनन्यविषयः शब्दो यथार्थाक्षरः V.1.1. ˚नामन् a. one whose name is true to its meaning or fully significant (whose deeds are according to his name); ध्रुवसिद्धेरपि यथार्थनाम्नः सिद्धिं न मन्यते M.4; परंतपो नाम यथार्थनामा R.6.21. ˚वर्णः a spy (see यथार्हवर्ण). (यथार्थता

1 suitableness, fitness.

-2 propriety.

-3 accu- racy, genuineness, correctness.)

-अर्ह a.

1 according to merit, as deserving.

-2 appropriate, suitable, just.

-3 as agreeable; यथार्हजलेन हृद्यगन्धेन स्नातः Dk.2.7. ˚वर्णः a spy, an emissary.

-अर्हम्, -अर्हतः ind. according to merit or worth; यथार्हमन्यैरनुजीविलोकं संभावयामास यथाप्रधानम् R.16.4.

-अर्हणम् ind.

1 according to propriety.

-2 according to worth or merit.

-अवकाशम् ind.

1 according to room or space.

-2 as occasion may occur, according to occasion, leisure or propriety.

-3 in the proper place; प्रालम्बमुत्कृष्य यथावकाशं निनाय R.6.14.

-अवस्थम् ind. according to the condition or circumstances.

-आख्यात a. as mentioned before, before mentioned.

-आख्यानम् ind. as before stated.

- आगत a. foolish, stupid. (

-तम्) ind. as one came, by the same way as one came; यथागतं मातलिसारथिर्ययौ R.3.67.

-आगमम् ind. according to tradition, as handed down from generation to generation.

-आचारम् ind. as customary or usual.

-आम्नातम्, आम्नायम् ind. as laid down in the Vedas.

-आरम्भम् ind. according to the beginning, in regular order or succession.

-आवासम् ind. according to one's dwelling, each to his own dwelling.

-आशयम् ind.

1 according to wish or intention.

-2 according to the agreement.

-आश्रमम् ind. according to the Āśrama or period in one's religious life.

-आश्रयम् ind. according to substratum; चित्रं यथाश्रयमृते Sāṅkhya K.41.

-इच्छ, -इष्ट, -ईप्सित a. according to wish or desire, agreeably to one's desire, as much as desired, as desir- ed or wished for. (

-च्छम्, -ष्टम्, -तम्) ind.

1 according to wish or desire, at will or pleasure; यथेष्टं चेष्टन्ते स्फुटकुचतटाः पश्य कुलटाः Udb.

-2 as much as may be wanted, to the heart's content; यथेष्टं बुभुजे मांसम् Ch. P.3.

-ईक्षितम् ind. as personally seen, as actually perceived.

-उक्त, -उदित a. as said or told above, aforesaid, above-mentioned; यथोक्ताः संवृत्ताः Pt.1; यथोक्त- व्यापारा Ś.1; R.2.7; ततः स्वगृहमेत्य यथोक्तमर्थत्यागं कृत्वा Dk.2.2.

-उचित a. suitable, proper, due, fit. (

-तम्) ind. duly, suitably, properly; आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः कुर्याद् यथोचितम् H.

-उत्तरम् ind. in regular order or succession, one after another; संबन्धो$त्र यथोत्तरम् S. D. 729; श्रैष्ठ्यमेषां यथोत्तरम् Ms.12.38; यथोत्तरेच्छा हि गुणेषु कामिनः Ki.8.4.

-उत्साहम् ind.

1 according to one's power or might.

-2 with all one's might.

-उद्गत a. without sense, stupid.

-उद्गमनम् in ascending propor- tion.

-उद्दिष्ट a. as indicated or described. (

-ष्टम्) or

-उद्देशम् ind. in the manner indicated.

-उपचारम् ind. as politeness or courtesy requires.

-उपजोषम् ind. according to pleasure or desire; यथोपजोषं वासांसि परिधाया- हतानि ते Bhāg.8.9.15.

-उपदिष्ट a. as indicated.

-उपदेशम् ind. as advised or instructed.

-उपपत्ति ind.

1 as may be fit.

-2 as may happen.

-उपपन्न a. just as happened to be at hand, natural; यथोपपन्नरज्जुबद्धः Dk.2.4.

-उपमा (in Rhet.) a comparison expressed by यथा.

-उप- -योगम् ind. according to use or requirements, according to circumstances.

-उपाधि ind. according to the condition or supposition.

-औचित्यम् propriety, suitableness, fitness.

-ऋतु ind. according to the right season; यथर्तुवर्षी भगवान् न तथा पाकशासनः Mb.3.188.5.

-कथित a. as already mentioned.

-कर्तव्यम् what is right to be done.

-कर्म ind. according to one's duties or circumstances.

-कल्पम् ind. according to rule or ritual.

-काम a. conformable to desire. (

-मम्) ind. agreeably to desire, at will or pleasure, to the heart's content; यथाकामार्चितार्थिनाम् R.1.6;4.51.

-कामिन् a. free, unrestrained.

-कारम् ind. in whatever way; P.III.4.28.

-कालः the right or due time, proper time; यथाकालप्रबोधिनाम् R.1.6. (

-लम्) ind. at the right time, opportunely, season- ably; सोपसर्पैर्जजागार यथाकालं स्वपन्नपि R.17.51.

-कृत a. as agreed upon, done according to rule or custom, custo- mary; स यदि प्रतिपद्येत यथान्यस्तं यथाकृतम् Ms.8.183. (

-तम्) ind. according to the usual practice.

-क्लृप्ति ind. in a suitable way.

-क्रमम्, -क्रमेण ind. in due order or succession, regularly, in due form, properly; यथाक्रमं पुंसवनादिकाः क्रियाः R.3.1;9.26.

-क्षमम् ind. according to one's power, as much as possible.

-क्षिप्रम् ind. as quickly as possible.

-क्षेमेण ind. safely, comfortably.

-खेलम् ind. playfully; V.

-गुणम् ind. according to qualities or endowments; Ch. Up.

-चित्तम् ind. according to will; Māl.

-जात a.

1 foolish, senseless, stupid.

-2 barbarous, outcast.

-ज्ञानम् ind. to the best of one's knowledge or judgment.

-ज्येष्ठम् ind. according to rank, by seniority.

-तत्त्वम् ind.

1 according to actual facts, actually, as the case really may be.

-तथ a.

1 true, right.

-2 accurate, exact. (

-थम्) a narrative of the particulars or details of anything, a detailed or minute account. (

-थम्) ind.

1 exactly, precisely; विभाव्यन्ते यथातथम् Bhāg.

-2 fitly, properly, as the case really may be; Mb.3.

-तथ्यम्, -तथ्येन ind. truly, really.

-तृप्ति ind. to the heart's content.

-दर्शनम् ind. according to observation.

-दिक्, -दिशम् ind. in all directions.

-निकायम् ind. according to body; Śvet. Up.

-निर्दिष्ट a.

1 as mentioned before, as specified above; यथानिर्दिष्टव्यापारा सखी.

-2 as prescribed or laid down; यथानिर्दिष्टं संपादितं व्रतम् V.3.

-न्यायम् ind. justly, rightly, properly; प्रतिपूज्य यथान्यायम् Ms.1.1.

-न्यासम् ind. according to the text of a Śūtra, as written down.

-न्युप्त a. as placed on the ground or offered; अवजिघ्रेच्च तान् पिण्डान् यथान्युप्तान् समाहितः Ms.3.218.

-पण्यम् ind. according to the (value or kind of) commodities; शुल्क- स्थानेषु कुशलाः यथापण्यविचक्षणाः Ms.8.398 (v. l.).

-पुरम् ind. as before, as on previous occasions; यथापुरमविज्ञाय स्वार्थलिप्सुमपण्डिताम् Rām.2.1.2.

-पूर्व, -पूर्वक a. being as before, former; R.12.41.

(-र्वम्) -पूर्वकम् ind.

1 as before; सर्वाणि ज्ञातिकार्याणि यथापूर्वं समाचरेत् Ms.11.187.

-2 in due order or succession, one after another; एते मान्या यथापूर्वम् Y.1.35.

-प्रत्यर्हम् ind. according to merit.

-प्रदिष्टम् ind. as suitable or proper.

-प्रदेशम् ind.

1 in the proper or suitable place; यथाप्रदेशं विनिवेशितेन Ku. 1.49; आसञ्जयामास यथाप्रदेशं कण्ठे गुणम् R.6.83; Ku.7.34.

-2 according to direction or precept.

-3 on all sides.

-प्रधानम्, -प्रधानतः ind. according to rank or position, according to precedence; आलोकमात्रेण सुरानशेषान् संभावया- मास यथाप्रधानम् Ku.7.46.

-प्रयोगम् ind.

1 according to usage or practice.

-2 as found by experiment.

-प्रस्तावम् ind. on the first suitable occasion.

-प्रस्तुतम् ind.

1 at last, at length.

-2 conformably to the circum- stances.

-प्राणम् ind. according to strength with all one's might.

-प्राप्त a.

1 suitable to circumstances.

-2 following from a previous grammatical rule; Kāśi. on P.III.2.135. (

-प्तम्) ind. regularly, properly.

-प्रार्थितम् ind. as requested.

-बलम् ind.

1 to the best of one's power, with all one's might; यथाबलं च विभज्य गृह्णीत Dk.2.8.

-2 according to the (condition of) army or number of forces; Ms.

-बुद्धि, -मति ind. to the best of one's knowledge.

-भक्त्या with entire devo- tion.

-भागम्, -भागशः ind.

1 according to the share of each, proportionately; यथाभागशो$मी वो गन्धाः

-2 each in his respective place; यथाभागमवस्थिताः Bg.1.11.

-3 in the proper place; यथाभागमवस्थिते$पि R.6.19.

-भावः 1 destiny.

-2 proper relation.

-भूतम् ind. according to what has taken place, according to truth, truly, exactly.

-भूयस् ind. according to seniority.

-मुखीन a. looking straight at (with gen.); (मृगः) यथामुखीनः सीतायाः पुप्लुवे बहु लोभयन् Bk.5.48.

-मूल्य a. worth the price, accordant with the price.

-यथम् ind.

1 as in fit, fitly, properly; यथायथं ताः सहिता नभश्चरैः Ki.8.2.

-2 in regular order, severally, each in its proper place, respectively; असक्तमाराधयतो यथायथम् Ki.1.11; बीजवन्तो मुखाद्यर्था विप्रकीर्णा यथायथम् S. D.337.

-3 by degrees, gradually; सर्वे मायामानवा यथायथमन्तर्भावं गताः Dk.1.5.

-युक्तम्, -योगम् ind. according to circumstances, fitly, suitably.

-योग्य a. suitable, fit, proper, right.

-रसम् ind. according to the sentiments.

-रुचम्, -रुचि ind. according to one's liking or taste; वदन्ति चैतत् कवयो यथारुचम् Bhāg.2.5.21.

-रूपम् ind.

1 according to form or appearance.

-2 duly, properly, fitly.

-लब्ध a. as actually in hand.

-वस्तु ind. as the fact stands, exactly, accurately, truly.

-विध a. of such kind or sort.

-विधि ind. according to rule or precept, duly, properly; यथाविधि हुताग्नीनाम् R.1.6; संचस्कारोभयप्रीत्या मैथिलेयौ यथाविधि 15.31;3.7; Ms.11.191.

-विनियोगम् ind. in the succession or order stated.

-विभवम् ind. in proportion to one's income, according to means.

-वीर्य a. of whatever strength. (

-र्यम्) ind. in respect of manliness or courage.

-वृत्त a. as happened, done or acted.

(-त्तम्) 1 the actual facts, the circumstances or details of an event.

-2 a former event.

-वृद्धम् ind. according to age or seniority; गगनादवतीर्णा सा यथावृद्धपुरःसरा Ku.6. 49.

-व्युत्पत्ति ind.

1 according to the degree of edu- cation or culture.

-2 according to the derivation.

-शक्ति, -शक्त्या ind. to the best of one's power, as far as possible.

-शब्दार्थम् ind. in keeping with or according to the sense conveyed by the (sacred) text; इह शब्द- लक्षणे कर्मणि यथाशब्दार्थं प्रवृत्तिः ŚB. on MS.11.1.26.

-शास्त्रम् ind. according to the scriptures, as the law ordains; सर्वे$पि क्रमशस्त्वेते यथाशास्त्रं निषेविताः Ms.6.88.

-शीघ्रम् ind. as quickly as possible.

-शीलम् ind. in accordance with one's temper.

-श्रुत a. according to the report.

-श्रुतम् -ति ind.

1 as heard or reported.

-2 (यथाश्रुति) according to Vedic precepts; अस्मात् परं बत यथाश्रुति संभृतानि को नः कुले निवपनानि करिष्यतीति Ś.6.25.

-श्रेष्ठम् ind. in order of precedence or merit.

-श्लक्ष्ण a. behaving in such a way that the weaker is placed first.

-संस्थम् ind. according to circumstances.

-संख्यम् a figure of speech in Rhetoric; यथासंख्यं क्रमेणैव क्रमिकाणां समन्वयः K. P.1; e. g. शत्रुं मित्रं विपत्तिं च जय रञ्जय भञ्जय Chandr.5.17.

(-ख्यम्), -संख्येन ind. ac- cording to number, respectively, number for number; हृत्कण्ठतालुगाभिस्तु यथासंख्यं द्विजातयः (शुध्येरन्) Y.1.21.

-समयम् ind.

1 at the proper time.

-2 according to agreement or established usage.

-संभव a. possible.

-संभावित a. suitable, appropriate.

-सर्वम् ind. in all particulars.

-सवनम् ind. according to the time or season.

-सारम् ind. according to quality or goodness.

-सुखम् ind.

1 at will or pleasure.

-2 at ease, comfortably, pleasantly, so as to give pleasure; अङ्के निधाय करभोरु यथासुखं ते संवाहयामि चरणावुत पद्मताम्रौ Ś.3.2; R.9.48; Ms.4.43.

-स्थानम् the right or proper place. (

-नम्) ind.

1 in the proper place; duly, properly.

-2 instantly.

-3 according to rank.

-स्थित a.

1 according to circumstances or actual facts, as it stands; रामं यथास्थितं सर्वं भ्राता ब्रूते स्म विह्वलः Bk.6.8.

-2 right, proper, fit. (

-तम्) ind.

1 truly, properly.

-2 according to circumstances.

-स्थिति ind. as usual, according to state or circumstances.

-स्थूलम् ind. without details.

-स्व a. each according to (his or her) own; यथास्वान् जग्मुरालयान् Mb.12.44.14.

-स्वम् ind.

1 each his own, respectively; अध्यासते चीरभृतो यथास्वम् R.13.22; Ki.14.43.

-2 individually; यथास्वमाश्रमैश्चके वर्णैरपि षडंशभाक् R.17.65.

-3 duly, properly, rightly; यथास्वं ग्राहकान्येषां शब्दादीनामिमानि तु Mb.3.211.13.

यदीय a. Whose, of whom or what.

यदीय a. relating to whom, whose, वाग्भूगौर्यादिभेदैर्विदु- रिह मुनयो यां यदीयैश्च पुंसाम् Vi&stodṇupāda S.8; यदीयानां वाचा- ममृतमयमाचामति रसम् Bv.

युगी Abundance; अस्त्रेण योधयुग्या च...... सर्वे स्म सम- जातीयाः Mb.5.63.3 (com. योधयुग्या शूरसमृद्ध्या--युजेरौणा- दिकः किः--कुत्वमार्षम्).

रसालः [रसमालाति आ-ला-क ष˚ त˚]

1 The mango tree; भृङ्गा रसालकुसुमानि समाश्रयन्ते Bv.1.1.

-2 The olibanum tree.

-3 The bread-fruit tree.

-4 Wheat.

-5 The sugar- cane.

-6 A kind of mouse.

-ला 1 The ton

-2 Curds mixed with sugar and spices; रसालाकर्दमा नद्यो बभूवुर्भरत- र्षभ Mb.14.89.4.

-3 Dūrvā grass.

-4 A vine or grape.

-लम् 1 Gum-myrrh.

-2 Frankincense

-3 A preparation of butter-milk (तक्रविशेष); ह्रदाः पूर्णाः रसालस्य दध्नः श्वेतस्य चापरे Rām.2.91.73.

-Com. -वनी f. a mango grove; रसालवन्या मधुपानुविद्धम् N.3.46.

-सालः a mango tree; रसालसालः समदृश्यतामुना N.1.89.

वज्र a. [वज्-रन् Uṇ.2.28]

1 Hard, adamantine.

-2 Severe.

-3 Forked, zigzag.

-4 Cross.

-ज्रः, -ज्रम् 1 A thunderbolt, the weapon of Indra (said to have been formed out of the bones of the sage Dadhīchi q. v.); आशंसन्ते समितिषु सुराः सक्तवैरा हि दैत्यैरस्याधिज्ये धनुषि विजयं पौरुहूते च वज्रे Ś.2.16.

-2 Any destructive weapon like the thunderbolt.

-3 A diamond-pin, an instru- ment for perforating jewels; मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः R.1.4.

-4 A diamond in general, an adamant; वज्रादपि कठोराणि मृदूनि कुसुमादपि U.2.7; R.6.19; मुक्तां मरकतं पद्मरागं वज्रं च विद्रुमम् Śiva B.3.12.

-5 Sour gruel.

-ज्रः 1 A form of military arrray.

-2 A kind of Kuśa grass.

-3 N. of various plants.

-4 A kind of pillar.

-ज्रम् 1 Steel.

-2 A kind of talc.

-3 Thunder- like or severe language.

-4 A child.

-5 Emblic myro- balan.

-6 The blossom of the sesamum or Vajra plant.

-7 Denunciation in strong language.

-8 A particular posture in sitting.

-Comp. -अंशुकम् cloth marked with various patterns.

-अङ्क a. studded with diamonds (Mar. हिरेजडित); ततो जाम्बूनदीः पात्रीर्वज्राङ्का विमलाः शुभाः Mb.12.171.16.

-अङ्कित a. marked with Vajra-like symbol.

-अङ्गः a snake.

-अभ्यासः cross-multiplica- tion.

-अशनिः the thunderbolt of Indra; वज्राशनिसम- स्पर्शा अर्जुनेन शरा युधि Mb.6.119.6

-अस्थिः f. Astera- cantha Longifolia (Mar. तालिमखाना).

-आकरः a dia- mond mine; बभूव वज्राकरभूषणायाः (पतिः) R.18.21.

-आकार, -आकृति a.

1 shaped like वज्र.

-2 a cross- shaped symbol.

-आख्यः a kind of mineral spar.

-आघातः 1 a stroke of thunder or lightning.

-2 (hence fig.) any sudden shock or calamity.

-आभः a kind of spar or valuable stone.

-आयुधः an epithet of Indra.

-आसनम् 1 a diamond-seat.

-2 a particular posture in sitting (the hands being placed in the hollow between the body and the crossed feet).

-कङ्कटः an epithet of Hanumat.

-कवचः, -चम् 1 adamantine mail.

-2 a particular Samādhi.

-कालिका N. of the mother of Śākyamuni.

-कीटः a kind of insect (boring holes in wood and stone).

-कीलः a thunder- bolt, an admantine shaft; जीवितं वज्रकीलम् Māl.9.37; cf. U.1.47.

-कूटः a mountain consisting of diamonds; स वज्रकूटाङ्गनिपातवेगविशीर्णकुक्षिः स्तनयन्नुदन्वान् Bhāg.3.13.29.

-केतुः N. of the demon Naraka.

-क्षारम् an alkaline earth.

-गोपः = इन्द्रगोपः q. v.

-घोष a. sounding like a thunderbolt; R.18.21.

-चञ्चुः a vulture.

-चर्मन् m. a rhinoceros.

-जित् m. N. of Garuḍa.

-ज्वलनम्, -ज्वाला lightning.

-तरः N. of a kind of very hard cement; Bṛi. S.57.7.

-तुण्डः 1 a vulture.

-2 mosquito, gnat.

-3 N. of Garuḍa.

-4 of Gaṇeṣa.

-तुल्यः lapis lazuli or azure stone.

-दंष्ट्रः a kind of insect.

-दक्षिणः N. of Indra.

-दण्ड a. having a staff studded with diamonds.

-दन्तः 1 a hog.

-2 a rat.

-दंशनः a rat.

-देह, -देहिन् a. having an adamantine or very hardy frame.

-धरः 1 an epithet of Indra; वज्रधरप्रभावः R.18.21.

-2 an owl.

-धारणम् artificial gold.

-नाभ a. having a hard nave (said of a wheel); see next word.

-नाभः the discus of Kṛiṣṇa; वज्रनाभं ततश्चक्रं ददौ कृष्णाय पावकः Mb. 1.225.23 (com. वज्रं वरत्रासा नाभौ यस्य तत् । सूत्रबद्धशकुनिवत् पुनः प्रयोक्तुर्हस्तमायातीत्यर्थः ॥).

-निर्घोषः, -निष्पेषः a clap or peal of thunder.

-पञ्जरः a secure refuge, protector; वज्रपञ्जरनामेदं यो रामकवचं स्मरेत् Rāma-rakṣā 13.

-पाणिः 1 an epithet of Indra; वज्रं मुमुक्षन्निव वज्रपाणिः R.2.42.

-2 an owl.

-पातः, -पतनम् a stroke of lightning, fall of thunder-bolt; एतद्वैशसवज्रघोरपतनम् U.4.24; यावन्निष्ठुर- वज्रपातसदृशं देहीति नो भाषते Udb.

-पुष्पम् 1 the blossom of sesamum.

-2 a valuable flower.

-भृत् m. an epithet of Indra.

-मणिः a diamond, an adamant; छेत्तुं वज्रमणी- ञ्शिरीषकुसुमप्रान्तेन संनह्यते Bh.2.6.

-मय a.

1 hard, adaman- tine.

-2 cruel, hard-hearted.

-मुखः 1 a kind of insect; कृत्ते वज्रमुखेन नाम कृमिणा दैवान्ममोरुद्वये Karṇabhāra 1.1.

-2 a kind of Samādhi.

-मुष्टिः 1 an epithet of Indra.

-2 an adamantine clenched fist.

-3 a kind of weapon.

-रदः a hog.

-लिपिः a particular style of writing.

-लेपः 1 a kind of very hard cement; वज्रलेपघटितेव Māl.5. 1; U.4 (for its preparation see Bṛi. S., Chapter 57 'वज्रलेपलक्षणः').

-2 The being ineffaceable, permanent one; अन्यक्षेत्रे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति । पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्र- लेपो भविष्यति ॥ Subhāṣ.

-लोहकः a magnet.

-वधः 1 death by thunderbolt.

-2 cross-multiplication.

-वारकः a title of respect.

-व्यूहः a kind of military array.

-शल्यः a porcupine.

-संघातः N. of a kind of hard cement; Bṛi. S.57.8. -a. having the hardness of adamant; ततः स वज्रसंघातः कुमारो न्यपतद्गिरौ Mb.1.123.27.

-सार a. as hard as adamant, having the strength of the thunderbolt, adamantine; क्व च निशितनिपाता वज्रसाराः शरास्ते Ś.1.1; त्वमपि कुसुमबाणान् वज्रसारीकरोषि 3.4.

-सूचिः, -ची f. a diamond-needle.

-हृदयम् an adamantine heart.

वनम् [वन्-अच्]

1 A forest, wood, thicket of trees; एको वासः पत्तने वा वने वा Bh.3.12; वने$पि दोषाः प्रभवन्ति रागिणाम्.

-2 A cluster, group, a quantity of lotuses or other plants growing in a thick bed; चित्रद्विपाः पद्मवनाव- तीर्णाः R.16.16;6.86.

-3 A place of abode, residence, house.

-4 A fountain, spring (of water).

-5 Water in general; गगनं... वनौघनमदभ्रम् Śi.6.73.

-6 A wooden vessel.

-7 Wood, timber.

-8 Dwelling in a forest, living abroad.

-9 Ved. A cloud.

-1 Light, a ray of light.

-11 Worshipping.

-12 A mountain; L. D. B.

-13 Plenty, abundance. (As the first member of comp. वन may be translated by 'wild', 'forest'; वनवराहः, वनकदली, वनपुष्पम् &c.)

-Comp. -अग्निः a forest conflagra- tion.

-अजः the wild goat.

-अन्तः 1 the skirts or borders of a forest; वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते R.2.58.

-2 the forest region itself, wood; वनान्तशय्याकठिनीकृताकृती Ki.1.36; अन्तःकूजन् मुखरशकुनो यत्र रम्यो वनान्तः U.2.25.

-अन्तरम् 1 another wood.

-2 the interior of a forest; अपि वनान्तरमल्पकुचान्तरा श्रयति पर्वत पर्वसु संनता V.4.49.

-अब्जिनी a lotus-plant growing in water.

-अरिष्टा wild turmeric.

-अर्चकः a florist, maker of garlands.

-अलक्तम् red earth or ruddle.

-अलिका a sun-flower.

-आखुः a hare.

-आखुकः a kind of bean.

-आपगा 'wood-river', a forest-stream; महार्णवं समासाद्य वनापगशतं यथा Rām.7.19. 17.

-आर्द्रकम् the root of wild ginger. (

-का) wild ginger.

-आश a. living on water; कुतः क्षीरं... वनाशानां वनाश्रम- निवासिनाम् Mb.13.14.124.

(-शः) 1 dining in a wood, a picnic; क्वचिद्वनाशाय मनो दधद् व्रजात् प्रातः समुत्थाय वयस्य- वत्सपान् Bhāg.1.12.1.

-2 a kind of small barley.

-आश्रमः abode in the woods, the third stage in the re- ligious life of a Brāhmaṇa.

-आश्रमिन् m. an anchorite, a hermit.

-आश्रयः 1 an inhabitant of the wood.

-2 a sort of crow or raven.

-उत्साहः a rhinoceros.

-उद्धवा the wild cotton plant.

-उपप्लवः a forest conflagration.

-उपलः shaped and dried cow dung (Mar. गोवरी).

-ओकस् m.

1 an inhabitant of a wood, a forester.

-2 an anchorite, a hermit.

-3 a wild animal such as a monkey, boar &c.; तस्य त्यक्तस्वभावस्य घृणेर्मायावनौकसः Bhāg. 7.2.7.

-ओषधिः a medicinal herb growing in a forest or growing wild.

-कणा wild pepper.

-कदली wild plantain.

-करिन् m.,

-कुञ्जरः, -गजः a wild elephant.

-काम a. fond of a forest.

-कार्पासी (

-सिः f.) the wild cotton tree.

-कुक्कुटः a wild fowl.

-कोलिः f. the wild jujube tree.

-खण्डम् a forest.

-ग a. inhabitant of a forest.

-गवः the wild ox.

-गहनम् a thicket, the thick part of a forest; इति चालयन्नचलसानुवनगहनजानुमापतिः ।

-गुप्तः a spy.

-गुल्मः a wild or forest shrub.

-गोचर a.

1 frequenting woods.

-2 living in water; जहास चाहो वन- गोचरो मृगः Bhāg.3.18.2.

(-रः) 1 a hunter.

-2 a for- ester. (

-रम्) a forest.

-ग्रहणम् surrounding a forest and stopping all egress.

-ग्राहिन् a beater of the forest, one who surrounds a forest; तेन हि निवर्तय पूर्वगतान् वन- ग्राहिणः Ś.2.6/7.

-ग्रामकः a forest village, a poor village.

-चन्दनम् 1 the Devadāru tree.

-2 aloe-wood.

-चन्द्रिका, -ज्योत्स्ना a kind of jasmine.

-चम्पकः the wild Cham- paka tree.

-चर a. living in a forest, haunting woods, sylvan.

(-रः) 1 a forester, forest-dweller, woodman; उपतस्थुरास्तितविषादधियः शतयज्वनो वनचरा वसतिम् Ki.6.29; Me.12.

-2 a wild animal.

-3 the fabulous eight-leg- ged animal called Śarabha.

-चर्या roaming about or residence in a forest.

-छागः 1 a wild goat.

-2 a boar.

-छिद् m. a wood-cutter.

-जः 1 an elephant.

-2 a kind of fragrant grass.

-3 the wild citron tree.

-4 a wood- man. (

-जम्) a blue lotus-flower.

-जा 1 wild ginger.

-2 the wild cotton tree.

-जीविन् a forester, woodman.

-तिक्तः the yellow myrobalan tree.

-दः a cloud.

-दाहः a forest-conflagration.

-दीपः = ˚चम्पकः.

-देवता a sylvan deity, a dryad; शुश्राव कुञ्जेषु यशः स्वमुच्चैरुद्गीयमानं वनदेवताभिः R.2.12;9.52; Ś.4.5; अनुप्रयाता वनदेवताभ्यामदृश्यत स्थावरराजकन्या Ku.3.52;6.39.

-द्रुमः a tree growing wild in a forest.

-धारा an avenue of trees.

-धितिः f. Ved. a hatchet.

-धेनुः f. the female of the wild ox or Bos gavœus.

-पः a woodman; यथा वनान्ते वनपैर्विसृष्टः कक्षं देहत्कृष्णगतिः सुघोषः Mb.9.24.63.

-पल्लवः the शोभाञ्जन tree.

-पांसुलः a hunter.

-पार्श्वम् the neighbourhood of a wood, the forest region itself.

-पुष्पम् a forest-flower.

-पूरकः the wild citron tree.

-प्रवेशः commencing a hermit's life.

-प्रस्थ a. retiring into a wood, leading the life of a hermit. (

-स्थः) a wood situated on a table- land.

-प्रियः the cuckoo. (

-यम्) the cinnamon tree.

-बर्हिणः, -वर्हिणः a wild peacock.

-भूः f.,

-भूमिः f. forest ground.

-भूषणी the female of the Indian cuckoo.

-मक्षिका a gad-fly.

-मल्ली wild-jasmine.

-माला a gar- land of wood-flowers, such as was usually worn by Kṛiṣṇa; ग्रथितमौलिरसौ वनमालया R.9.51; it is thus des- cribed:- आजानुलम्बिनी माला सर्वर्तुकुसुमोज्ज्वला । मध्ये स्थूल- कदम्बाढ्या वनमालेति कीर्तिता ॥ ˚धरः an epithet of Kṛiṣṇa.

-मालिन् a. adorned with a chaplet of wood-flowers (-m.) an epithet of Kṛiṣṇa; धीरसमीरे यमुनातीरे वसति वने वनमाली Gīt.5; तव विरहे वनमाली सखि सीदति ibid.

-मालिनी N. of the town of Dvārakā.

-मुच् a. pouring water; R.9.22. (-m.),

-भूतः a cloud.

-मुद्गः a kind of kidney-bean.

-मोचा wild plantain.

-रक्षकः a forest-keeper.

-राजः the lion.

-राजिः, -जी f.

1 a grove or long row of trees.

-2 a long tract of forest.

-3 a path in a forest.

-रुहम् a lotus-flower; वनरुहाननं बिभ्रदावृतम् Bhāg.1.31.12.

-लक्ष्मी f.

1 an ornament or beauty of the wood.

-2 the plan- tain.

-लता a forest-creeper; दूरीकृताः खलु गुणैरुद्यानलता वन- लताभिः Ś.1.17.

-वर्तिका a kind of quail.

-वह्निः, -हुता- शनः a forest-conflagration.

-वासः 1 living in a wood, residence in a forest; अनुमतगमना शकुन्तला तरुभिरियं वनवास- बन्धुभिः Ś.4.1.

-2 a wild or nomadic life.

-3 a forest- dweller, a forester.

-वासनः a civet-cat.

-वासिन् m.

1 a forest-dweller, forester.

-2 a hermit; so वनस्थायिन्.

-वीजः, -वीजकः the wild citron tree.

-वृन्ताकी the egg- plant.

-व्रीहिः wild rice.

-शृङ्गाटः Tribulus Lanuginosus (Mar. सराटा).

-शोभनम् a lotus.

-श्वन् m.

1 a jackal.

-2 a tiger.

-3 a civet-cat.

-सङ्कटः a kind of pulse.

-सद्, -संवासिन् m. a forester; प्रणुदन्ववौ वनसदां परिश्रमम् Ki.12. 5.

-समूहः a thick wood.

-संप्रवेशः a solemn proces- sion into a forest for the purpose of cutting wood for an idol.

-सरोजिनी f. the wild cotton plant.

-स्थः 1 a deer.

-2 a hermit; कुतः क्षीरं वनस्थानाम् Mb.13.14.124.

-स्था, -स्थी the holy fig tree.

-स्थली a wood, forest ground; नखक्षतानीव वनस्थलीनाम् Ku.3.29.

-स्रज् f. a garland of forest flowers.

-हासः, -हासकः 1 the Kāsa grass.

-2 N. of the flower-plant Kunda.

वस् I. 1 P. (वसति, sometimes वसते, उवास, अवात्सीत्, वत्स्यति, वस्तुम्, उषित)

1 To dwell, inhabit, live, stay, abide, reside (usually with loc.; but sometimes acc.); धीरसमीरे यमुनातीरे वसति वने वनमाली Gīt.5.

-2 To be, exist, be found in; वसन्ति हि प्रेम्णि गुणा न वस्तुनि Ki.8.37; यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति; भूतिः श्रीर्ह्रीर्धृतिः कीर्तिर्दक्षे वसति नालसे Subhāṣ.

-3 To spend, pass (as time) (with acc.). -Caus.

1 To cause to dwell, to dwell, lodge, people.

-2 To receive hospitably.

-3 To dwell, inhabit. -Desid. (विवत्सति) To wish to dwell. -II. 2 Ā. (वस्ते) To wear, put on; वसने परिधूसरे वसाना Ś.7.21; Śi.9.75; R.12.8; Ku.3.54;7.9; Bk.4.1. -Caus. (वासयति-ते) To cause to put on. -III. 4 P. (वस्यति)

1 To be straight.

-2 To be firm.

-3 To fix. -IV. 1 P. (वसयति) To dwell; L. D. B. -V. 1 U. (वासयति-ते)

1 To cut, divide, cut off.

-2 To love.

-3 To take, accept.

-4 To hurt, kill.

-5 To offer. -VI. 1 U. (वसयति-ते) To scent, perfume.

व्यामिश्रकम् Various works of mixed languages as Prākṛitas; श्रैष्ठ्यं चास्त्रसमूहेषु प्राप्तो व्यामिश्रकेषु च Rām.2.1.27 (com. व्यामिश्रकेषु प्राकृतादिभाषामिश्रितनाटकादिषु श्रैष्ठ्यं निपुणताम्).

व्रज् I. 1 P. (व्रजत)

1 To go, walk, proceed; नाविनीतै- र्व्रजेद् धुर्यैः Ms.4.67.

-2 To go to, approach, visit; मामेकं शरणं व्रज Bg.18.66.

-3 To depart, retire, withdraw.

-4 To pass away (as time); इयं व्रजति यमिनी त्यज नरेन्द्र निद्रारसम् Vikr.11.74.

-5 To attain to, go to the state of.

-6 To obtain, gain. -II. 1 U. (व्राजयति-ते)

1 To go.

-2 To prepare, decorate. (This root is used much in the same way as गम् or या q. v.)

शिशुकः 1 A child, an infant; को$प्येष वीरशिशुकाकृति- रप्रमेयसामर्थ्यसारसमुदायमयः पदार्थः Mv.2.39.

-2 The young of any animal.

-3 A tree.

-4 A porpoise.

-5 A fish resembling a porpoise.

षष्टिक a. Bought with sixty.

-कः, -का A kind of rice of quick growth; घृतक्षीरसमायुक्तं विधिवत् षष्टिकौदनम् Mb. 13.64.14.