रामजन्मन्

people of a village.

m. (= jajanman) Brahmā. BhP.

n. the birth ( orﾠ re-birth) of one's self, i.e. the birth of a son Kum. VI, 28 ;

m. the Indian cuckoo L.

f. « pulse grown in cultivated ground», Phaseolus radiatus L.

m. « son of Dharma i.e. Yama», N. of Yudhi-shṭhira BhP.

n. « spiritual birth», investiture with the sacred thread Mn. II, 146; 170 ;

m. du. twins HPariṡ.

n. the birth orﾠ birthday of Rāmas ib.

आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः

1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river).

-2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8.

-3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24.

-4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below.

-5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11.

-6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2.

-7 The person or whole body (con- sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66.

-8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1.

-9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.

-1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason.

-11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6.

-12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her.

-13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61.

-14 Care, efforts, pain.

-15 The sun.

-16 Fire.

-17 Wind, air.

-18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen]

-Comp. -अधीन a.

1 dependent on oneself, independent.

-2 sentient, existing.

(-नः) 1 a son.

-2 a wife's brother.

-3 the jester or विदूषक (in dramatic literature).

-अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33.

-अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88.

-अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1.

-अपहारकः one who pre- tends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255.

-आदिष्ट a. self-counselled. (

-ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121.

-आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2.

-आराम a.

1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23.

-2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24.

-आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām.

-आश्रय a.

1 dependent on oneself or on his own mind.

-2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36.

(-यः) 1 self dependence.

-2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.

-ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4.

-उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3

-उद्भव a. born or produced from oneself.

(-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12.

-2 Cupid.

-3 sorrow, pain.

(-वा) 1 daughter.

-2 intellect.

-3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद).

-उपजीविन् m.

1 one who lives by his own labour; Ms.7.138.

-2 a day-labourer.

-3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362).

-4 an actor, public performer.

-उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.

- उपम a. like oneself. (

-मः) a son.

-औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32.

-कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.

-काम a.

1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1.

-2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1.

-कार्यम् one's own business, private affair.

-कृत a.

1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23.

-2 done against one's own self; Vāj.8.13.

-गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (

-तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6.

-गतिः f.

1 course of the soul's existence.

-2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act.

-गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).

-गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair.

-ग्राहिन् a. selfish, greedy.

-घातः 1 suicide.

-2 heresy.

-घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥

-2 a heretic.

-घोषः 1 a cock (calling out to himself).

-2 a crow.

-3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm.

-जः, -जन्मन् m.

-जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28.

-2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34.

-3 a descendant; मृगयां वि<?>रन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1.

-जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c.

-2 the reasoning faculty, understanding.

-जयः 1 one's own victory.

-2 victory over oneself, self-denial or abnega- tion.

-ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1.

-ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.

-ज्ञानम् 1 self-knowledge.

-2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92.

-3 true wisdom.

-तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15.

-2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.

-तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17.

-तुष्टि a. self-satisfied. (

-ष्टिः f.) self-satisfaction.

-त्यागः 1 self-sacrifice.

-2 suicide.

-त्यागिन् m. a.

1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6.

-2 a heretic, an unbeliever.

-त्राणम् 1 self-preservation.

-2 a body-guard; Rām.5.

-दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68.

-दर्शनम् 1 seeing oneself.

-2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन.

-दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2.

-दानम् self-sacrifice, resigning oneself.

-दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3.

-देवता a tutelary deity.

-द्रोहिन् a.

1 self-tormenting, fretful.

-2 suicide.

-नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.

-निन्दा self-reproach.

-निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).

-निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.

-पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2.

-पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).

-प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13.

-प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness.

-2 title of an उपनिषद्.

-प्रभ a. self-illuminated.

-प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit.

-2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.

-प्रशंसा self-praise.

-बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.

-2 the soul, the self.

-बोधः 1 spiritual knowledge.

-2 knowledge of self.

-3 N. of a work of Śaṅkarāchārya.

-भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2.

-2 the self proper, peculiar nature.

-3 the body.

-भू a. self-born, self-existent. (

-भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81.

-योनिः 1 N. of Brahmā;

-2 N. of Viṣṇu.

-3 N. of Śiva; Ś.7.35.

-4 Cupid, god of love.

-5 a son. (

-भूः f.)

1 a daughter.

-2 talent, understanding.

-भूत a.

1 self-produced; peculiar, belonging to.

-2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य).

(-तः) 1 a son.

-2 Cupid.

(-ता) 1 a daughter.

-2 talent.

-भूयम् 1 peculiarity, own nature.

-2 Brahman.

-मात्रा a portion of the Supreme Spirit.

-मानिन् a. self-respecting, respectable.

-2 arro- gant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83.

-मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः

-2 soul, Supreme Spirit.

-मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4.

-मूलि n. the universe.

-मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).

-याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91.

-योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7.

-रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).

-2 self protection.

-लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239.

-लोमन् 1 the hair of the body.

-2 the beard.

-वञ्चक a. self-deceiver.

-वञ्चना self-delusion; self-deception.

-वधः, -वध्या, -हत्या suicide.

-वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15.

-वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16.

(-शः) 1 self-control, self-government.

-2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.

-वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64.

-विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59.

-विद् m.

1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत<?>ह्येव Ch. Up.7.1.3.

-2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116.

-3 N. of Śiva.

-विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43.

-विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation.

-वीर a.

1 mighty, powerful, strong.

-2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).

-3 existent, sentient.

(-रः) 1 a son.

-2 wife's brother.

-3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.

-वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.

-वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (

-त्तिः f.)

1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76.

-2 action as regards oneself, one's own state or circum- stance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33.

-3 practising one's own duties or occupation.

-शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power.

-2 illusion.

-शल्या N. of a plant (शतावरी).

-शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11.

-श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging.

-संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27.

-संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25.

-सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24.

-सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8.

-संतुष्ट a. self-sufficient.

-सनि a. Ved. granting the breath of life.

-सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13.

-संदेहः 1 internal or personal doubt.

-2 risk of life, personal risk.

-संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8.

-2 Cupid, god of love.

-3 epi- thet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.

-4 the Supreme Being (परमात्मन्).

(-वा) 1 a daughter.

-2 understanding, intellect.

-संपन्न a.

1 self-possessed; Pt.1.49.

-2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18.

-संभावना self-conceit; K.

-सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47.

-सुख a. self-delighted. (

-खम्) the highest bliss.

-स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8.

-हन् a.

1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3.

-2 a suicide, self-destroyer.

-3 a heretic, unbeliever.

-4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.

-हननम्, -हत्या suicide.

-हित a. beneficial to oneself. (

-तम्) one's own good or welfare.

अपाकृ 8 U.

1 To drive away, dispel, remove, destroy; keep, put, or take away; तन्नैशं तिमिरमपाकरोति चन्द्रः Ś.6.3; स्फुटता न पदैरपाकृता Ki.2.27; पापमपाकरोति Bh. 2.23; गुहो$पि येषां प्रथमात्मजन्मनां न पुत्रवात्सल्यमपाकरिष्यति Ku. 5.14 remove, reduce, lessen; Māl.6.4; R.6.57; Śi. 8.61.

-2 To cast off, reject (also an opinion), leave, give up, throw away, drop; हंसैर्यियासुभिरपाकृतमुन्मनस्कैः Mk.5.1; शिवा भुजच्छेदमपाचकार R.7.5.

-3 To dis- charge, liquidate (as debt &c.) ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवशयेत् Ms.6.35.

अम्भस् [By Uṇ.4.29 आप्-असुन्; or अम्भ् शब्दे असुन्]

1 water; कथमप्यम्भसामन्तरानिष्पत्तेः प्रतीक्षते Ku.2.37; स्वेद्यमामज्वरं प्राज्ञः को$म्भसा परिषिञ्चति Śi.2.54; अम्भसाकृतम् done by water P.VI.3.3.

-2 The sky.

-3 The fourth sign of the zodiac.

-4 Mystical name of the letter व्.

-5 A God.

-6 A man.

-7 The world of the Manes.

-8 A Rākṣasa or Asura.

-9 (In Phil.) तुष्ठि or acqui- escence of the soul.

-1 Power; splendour; fruitfulness -(dual.) अम्भसी Heaven and earth. -(pl.) Collective name for Gods, men, Manes, and demons. [cf. L. imber: Gr. ombpos.]

-Comp. -ज a. produced in water, aquatic.

(-जः) 1 the moon.

-2 the (Indian) crane or Sárasa. (

-जम्) a lotus; बाले तव मुखाम्भोजे कथमिन्दीवरद्वयम् S. Til.17; so पाद˚, नेत्र˚; ˚खण्डः a group of lotus flowers; कुमुदवनमपश्रि श्रीमदम्भोजखण्डम् Śi.9.11,64; ˚जन्मन् m.,

-जनिः, -योनिः the lotus-born God, epithet of Brahmā. सदनमु- पगतो$हं पूर्वमम्भोजयोनेः Prab. (

-जा) Glycirrhiza glabra (Mar. ज्येष्ठमध).

-जन्मन् n. a lotus; अम्भोजन्मजनि- स्तदन्तरगतो Bhāg.1.13.15.

-दः, -धर 1 a cloud, ननाद सो$म्भोद इवातपान्ते Mb.8.17.15.

-2 the plant मुस्तक

-धिः, -निधिः, -राशिः 'receptacle of waters', the ocean; संभूयाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा Śi.2.1; यादवाम्भोनिधीन्रुन्द्धे वेलेव भवतः क्षमा 58; so अम्भसां निधिः; शिखाभिराश्लिष्ट इवाम्भसां निधिः Śi.1.2; ˚वल्लभः or पल्लवः a coral.

-रुह् n. (ट्),

-रुहम् a lotus; हेमाम्भोरुहसस्यानां तद्वाप्यो धाम सांप्रतम् Ku.2.44. m. the (Indian) crane.

-सारम् a pearl.

-सूः smoke; cloudiness (Mar. धुकें).

-स्थ a. living in water; what holds or contains water.

आहृ 1 P.

1 To bring, fetch; यदेव वव्रे तदपश्यदाहृतम् R.3.6; पुष्पं फलं चार्तवमाहरन्त्यः 14.77,18.8; प्रतिवाक्यम् to bring an answer; वार्ताम् bring news.

-2 To bring near, give; चन्द्रगुप्ताय मेदिनीम् Kām.1.5; अयाचिताहृत Y.1.215.

-3 To recover, bring back.

-4 To obtain, get, receive; ब्रह्मचार्याहरेद्भैक्षम् Ms.2.183,6.27,7.8,8.151. (v. l.) 11.12; Y.1.97.

-5 To have, assume; आजह्रतुस्तच्चरणौ... श्रियम् Ku.3.33.

-6 To cause, produce, lead to; बलोपचयम् K.15; प्रीतिम्, क्रोधम् &c; जनकानां कुले कीर्तिमाहरिष्यति मे सुता Rām.

-7 To bring near (as wife), marry; अत आहर्तु- मिच्छामि पार्वतीमात्मजन्मने Ku.6.28.

-8 To wear, put on (as armour &c.); स वल्कवासांसि तवाधुनाहरन् Ki.1.35.

-9 To offer in a sacrifice; to perform (as a sacrifice); स विश्वजितमाजह्रे R.4.86,14.87.

-1 To take away, attract (as mind).

-11 To separate, remove, draw off from.

-12 To scare or frighten away, drive forth.

-13 To use as food or drink, eat.

-14 To speak, say, name, call. -Caus.

1 To make one fetch or bring, cause to give or pay; शास्त्रेण वैश्यान् रक्षित्वा धर्म्यमाहारयेद् बलिम् Ms.1.119.

-3 To eat.

-3 To bring together, collect; Pt.3.151.

-4 To cause, produce.

-5 To exact.

-6 To show, exhibit.

गजः [गज्-मदे अच्]

1 An elephant; कचाचितौ विश्वगिवा- गजौ गजौ Ki.1.36.

-2 The number 'eight'.

-3 A measure of length, a Gaja or yard, (thus defined:-- साधारणनराङ्गुल्या त्रिंशदङ्गुलको गजः).

-4 A demon killed by Śiva.

-5 One of the eight elephants of the quarters.

-जी A female elephant; वितृषो$पि पिबन्त्यम्भः पाययन्तो गजा गजीः Bhāg.4.6.26.

-Comp. -अग्रणी m.

1 the most excellent among elephants.

-2 An epithet of ऐरावत, the elephant of Indra.

-अधिपतिः lord of elephants, a noble elephant.

-अध्यक्षः superintendent of elephants; Bri. S.86.34.

-अपसदः a vile or wretched elephant, a common or low-born elephant.

-अशनः the religious fig tree (अश्वत्थ). (

-नम्) the root of a lotus.

-अरिः 1 a lion.

-2 N. of Śiva who killed the demon गज.

-आजीवः 'one who gets his livelihood by elephants', an elephant-driver.

-आननः, -आस्यः epithets of Ganeśa.

-आयुर्वेदः science of the treatment of elephants.

-आरोहः an elephant- driver.

-आह्वम्, -आह्वयम् N. of Hastināpura; Bhāg.1. 15.38.

-इन्द्रः 1 an excellent elephant, a lordly elephant; किं रुष्टासि गजेन्द्रमन्दगमने Ś. Til.7; ऐरावतं गजेन्द्राणां Bg.1.27.

-2 Airāvata, Indra's elephant.

-3 N. of a tree; गजेन्द्र- कुसुमाकीर्णम् Mb.13.132.12. ˚कर्णः an epithet of Śiva.

-कन्दः a large esculent root.

-कूर्माशिन् m. N. of Garuḍa.

-गतिः f.

1 a stately, majestic gait like that of an elephant.

-2 a woman with such a gait.

-गामिनी a woman having a stately elephant-like gait; याता सुदूरमधुना गजगामिनी सा Ratn.4.3.

-गौरीव्रतम् a vow to be observed by ladies in the month of Bhādrapada.

-छाया a portion of time proper for a Śrāddha, time at the eclipse of the sun; [सैंहिकेयो यदा भानुं ग्रसते पर्वसंधिषु । गजच्छाया तु सा प्रोक्ता श्राद्धं तत्र प्रकल्पयेत् ॥; गजच्छायायां पूर्वस्यां कुतपे दक्षिणामुखः । यदा भाद्रपदे मासि भवते बहुले मघा ॥ Mb.13.126.36 Y.1.218.

-ढक्का a kettle-drum carried on an elephant.

-तुरङ्गविलसितम् N. of a metre.

-दघ्न, -द्वयस a. as high or tall as an elephant.

-दन्तः 1 an elephant's tusk, ivory; कार्योलङ्कार- विधिर्गजदन्तेन प्रशस्तेन Bṛi. S.79.19.

-2 an epithet of Gaṇeśa.

-3 ivory.

-4 a peg, pin, or bracket projecting from a wall. ˚मय a. made of ivory.

-दानम् 1 the fluid (ichor) exuding from the temples of an elephant.

-2 the gift of an elephant.

-नासा the trunk of an elephant; धर्मस्तु गजनासोरु सद्भिराचरितः पुरा Rām.2.3.3.

-निमीलिका, -निमीलितम् feigning not to look at anything, inattention; देवीः कामयमानस्य चक्रे गजनिमीलिका Rāj. T.6.73.

-पतिः 1 the lord or keeper of elephants.

-2 a very tall and stately elephant; Śi.6.55.

-3 an excellent elephant.

-पिप्पली N. of a plant (Scindapsus Officinalis; Mar. गजपिंपळी, मिरवेल).

-पुङ्गवः a large and excellent elephant; गजपुङ्गवस्तु धीरं विलोकयति चाटुशतैश्च भुङ्क्ते Bh.2.31.

-पुटः a small hole in the ground for fire.

-पुरम् N. of Hastināpura.

-पुष्पी N. of a flower; गजपुष्पीमिमां फुल्लामुत्पाठ्य शुभलक्षणाम् Rām.4.12.39.

-बन्धः 1 a particular posture in sexual intercourse.

-2 a post to which the elephant is tied.

-3 the process of catching an elephant; गजबन्धस्तु सुरते आलाने ग्रहणे$पि च Nm.

-बन्धनी, -बन्धिनी a stable for elephants.

-भक्षकः the sacred fig-tree.

-भक्षा the gum Olibanum tree.

-मण्डनम् the ornaments with which an elephant is decorated, particularly the coloured lines on his head.

-मण्डलिका, -मण्डली a ring or circle of elephants.

-माचलः a lion.

-मुक्ता, -मौक्तिकम् a pearl supposed to be found in the kumbhas or projections on the forehead of an elephant; घर्मजनितपुलकेन लसद्भजमौक्तिकावलिगुणेन वक्षसा Ki.12.4.

-मुखः, -वक्त्रः, -वदनः epithets of Gaṇeśa; Bṛi. S.58.58; Ks.1.44.

-मोटनः a lion.

-यूथम् a herd of elephants; उषसि स गजयूथकर्णतालैः पटुपटहध्वनिभिर्विनीतनिद्रः R.9.71.

-योधिन् a. fighting on an elephant.

-राजः a lordly or noble elephant.

-वीथिः, -थी f. the three lunar mansions रोहिणी, आर्द्रा and मृगशिरस्; रोहिण्यार्दा मृगशिरो गजवीथ्यभिधी- यते.

-व्रजः a troop of elephants.

-शास्त्रम्, -शिक्षा the science of elephants.

-साह्वयम् N. of Hastināpura; निर्ययुर्गजसाह्वयात् Mb.3.1.9; Ks.15.6.

-स्थानम् elephant's stall; Y.1.279.

-स्नानम् (lit.) bathing of an elephant; (fig.) useless or unproductive efforts resembling the ablution of elephants which, after pouring water over their bodies, end by throwing dirt, rubbish and other foul matter; cf. अवशेन्द्रियचित्तानां हस्तिस्नानमिव क्रिया H.1.17.

जनिः जनिका जनी f.

1 Birth, creation, pro- duction; अम्भोजन्मजनिस्तदन्तरगतः Bhāg.1.13.15.

-2 A woman.

-3 A mother.

-4 A wife; जन्युः पतिस्तन्वं 1 मा विविश्याः Rv.1.1.3.

-5 A daughtert-in-law.

पिप्पलः 1 The holy fig-tree (Mar. पिंपळ); Y.1.32.

-2 A nipple.

-3 The sleeve of a jacket or coat.

-4 A bird kept free (not confined in a cage).

-लम् 1 A berry in general.

-2 A berry of the holy fig-tree.

-3 Sensual enjoyment; Bhāg.3.4.8.

-4 Water.

-5 The effect arising from acts (कर्मजन्यफल); Muṇḍa.3.1.1; एकस्तयोः खादति पिप्पलान्नमन्यो निरन्नो$पि बलेन भूयान् Bhāg.11. 11.6.

-Comp. -अद, -अशन a.

1 eating the fruit of the Pippala tree.

-2 given to sensual pleasures.

पृतनाज्यम् A close combat or fight; पृतनानामजनाद् वा पृतनाज्यं जयनाद् वा Nirukta.

ब्रह्मन् n. [बृंह्-मनिन् नकारस्याकारे ऋतो रत्वम्; cf. Uṇ.4.145.]

1 The Supreme Being, regarded as impersonal and divested of all quality and action; (according to the Vedāntins, Brahman is both the efficient and the mate- rial cause of the visible universe, the all-pervading soul and spirit of the universe, the essence from which all created things are produced and into which they are absorbed; अस्ति तावन्नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं सर्वज्ञं सर्वशक्तिसमन्वितं ब्रह्म Ś. B.);... यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद् विजिज्ञा- सस्व । तद् ब्रह्मेति Tai. Up.3.1; समीभूता दृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म मनुते Bh.3.84; Ku.3.15; दर्शनं तस्य लाभः स्यात् त्वं हि ब्रह्ममयो निधिः Mb.

-2 A hymn of praise.

-3 A sacred text; मैवं स्याद् ब्रह्मविक्रिया Bhāg.9.1.17.

-4 The Vedas; ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यात् Ms.2.74; यद् ब्रह्म सम्यगाम्नातम् Ku.6.16; U.1.15; समस्तवदनोद्गीतब्रह्मणे ब्रह्मणे नमः Bm.1.1; Bg.3.15.

-5 The sacred and mystic syllable om; एकाक्षरं परं ब्रह्म Ms.2.83.

-6 The priestly of Brahmanical class (collectively); तदेतद् ब्रह्म क्षत्रं विट् शूद्रः Bṛi. Up.1.4.15; ब्रह्मैव संनियन्तृ स्यात् क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम् Ms.9.32.

-7 The power or energy of a Brāhmaṇa; पवनाग्निसमागमो ह्ययं सहितं ब्रह्म यदस्त्रतेजसा R.8.4.

-8 Religious penance or austerities.

-9 Celi- bacy, chastity; शाश्वते ब्रह्मणि वर्तते Ś.1.

-1 Final eman- cipation or beatitude.

-11 Theology, sacred learning, religious knowledge.

-12 The Brāhmaṇa portion of the Veda.

-13 Wealth.

-14 Food.

-15 A Brāhmaṇa.

-16 Truth.

-17 The Brāhmaṇahood (ब्राह्मणत्व); येन विप्लावितं ब्रह्म वृषल्यां जायतात्मना Bhāg.6.2.26.

-18 The soul (आत्मा); एतदेषां ब्रह्म Bṛi. Up.1.6.1-3.

-19 See ब्रह्मास्त्र. अब्राह्मणे न हि ब्रह्म ध्रुवं तिष्ठेत् कदाचन Mb.12.3.31.

-2 The गायत्री mantra; उभे सन्ध्ये च यतवाग्जपन् ब्रह्म समाहितः Bhāg.7. 12.2. -m.

1 The Supreme Being, the Creator, the first deity of the sacred Hindu Trinity, to whom is en- trusted the work of creating the world. [The accounts of the creation of the world differ in many respects; but, according to Manu Smṛiti, the universe was enveloped in darkness, and the self-existent Lord manifested himself dispelling the gloom. He first created the waters and deposited in them a seed. This seed became a golden egg, in which he himself was born as Brahmā-- the progenitor of all the worlds. Then the Lord divided the egg into two parts, with which he constructed heaven and earth. He then created the ten Prajāpatis or mind-born sons who completed the work of creation. According to another account (Rāmāyaṇa) Brahmā sprang from ether; from him was descended marīchi, and his son was Kaśyapa. From Kaśyapa sprang Vivasvata, and Manu sprang from him. Thus Manu was the procreator of all human beings. According to a third account, the Supreme deity, after dividing the golden egg, separated himself into two parts, male and female, from which sprang Virāj and from him Manu; cf. Ku.2.7. and Ms.1.32 et seq. Mythologically Brahman is represented as being born in a lotus which sprang from the navel of Viṣṇu, and as creating the world by an illicit connection with his own daughter Sarasvatī. Brahman had originally five heads, but one of them was cut down by Śiva with the ring-finger or burnt down by the fire from his third eye. His vehicle is a swan. He has numerous epithets, most of which have reference to his birth, in a lotus.]

-2 A Brāhmaṇa; Ś.4.4.

-3 A devout man.

-4 One of the four Ritvijas or priests employed at a Soma sacrifice.

-5 One conversant with sacred knowledge.

-6 The sun.

-7 Intellect.

-8 An epithet of the seven Prajāpatis:-- मरीचि, अत्रि, अङ्गिरस्, पुलस्त्य, पुलह, क्रतु and वसिष्ठ.

-9 An epithet of Bṛihaspati; ब्रह्मन्नध्ययनस्य नैष समयस्तूष्णीं बहिः स्थीयताम् Hanumannāṭaka.

-1 The planet Jupiter; ब्रह्मराशिं समावृत्य लोहिताङ्गो व्यवस्थितः Mb. 3.6.18.

-11 The world of Brahmā (ब्रह्मलोक); दमस्त्यागो- $प्रमादश्च ते त्रयो ब्रह्मणो हयाः Mb.11.7.23.

-1 Of Śiva.

-Comp. -अक्षरम् the sacred syllable om.

-अङ्गभूः 1 a horse.

-2 one who has touched the several parts of his body by the repetition of Mantras; स च त्वदेकेषुनिपात- साध्यो ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (see Malli. thereon).

-अञ्जलिः 1 respectful salutation with folded hands while repeating the Veda.

-2 obeisance to a preceptor (at the beginning and conclusion of the repetition of the Veda); अपश्यद्यावतो वेदविदां ब्रह्माञ्जलीनसौ N.17.183; ब्रह्मारम्भे$वसाने च पादौ ग्राह्यौ गुरोः सदा । संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः ॥ Ms.2.71.

-अण्डम् 'the egg of Brahman', the primordial egg from which the universe sprang, the world, universe; ब्रह्माण्डच्छत्रदण्डः Dk.1. ˚कपालः the hemisphere of the world. ˚भाण्डोदरम् the hollow of the universe; ब्रह्मा येन कुलालवन्नियमितो ब्रह्माण्ड- भाण्डोदरे Bh.2.95. ˚पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.

-अदि(द्रि)जाता an epithet of the river Godāvarī.

-अधिगमः, अधिगमनम् study of the Vedas.

-अम्भस् n. the urine of a cow.

-अभ्यासः the study of the Vedas.

-अयणः, -नः an epithet of Nārāyaṇa.

-अरण्यम् 1 a place of religious study.

-2 N. of a forest.

-अर्पणम् 1 the offering of sacred knowledge.

-2 devoting oneself to the Supreme Spirit.

-3 N. of a spell.

-4 a mode of performing the Śrāddha in which no Piṇḍas or rice-balls are offered.

-अस्त्रम् a missile presided over by Brahman.

-आत्मभूः a horse.

-आनन्दः bliss or rapture of absorption into Brahma; ब्रह्मानन्दसाक्षात्क्रियां Mv.7.31.

-आरम्भः beginning to repeat the Vedas; Ms.2.71.

-आवर्तः N. of the tract between the rivers Sarasvatī and Dṛiṣavatī (northwest of Hastināpura); सरस्वतीदृषद्वत्योर्देवनद्योर्यदन्तरम् । तं देवनिर्मितं देशं ब्रह्मावर्तं प्रचक्षते Ms.2.17,19; Me.5.

-आश्रमः = ब्रह्मचर्याश्रमः; वेदाध्ययननित्यत्वं क्षमा$थाचार्यपूजनम् । अथोपाध्यायशुश्रूषा ब्रह्माश्रमपदं भवेत् ॥ Mb.12.66.14.

-आसनम् a particular position for profound meditation.

-आहुतिः f.

1 the offering of prayers; see ब्रह्मयज्ञ.

-2 the study of the Vedas.

-उज्झता forgetting or neglecting the Vedas; Ms.11.57 (अधीतवेदस्यानभ्यासेन विस्मरणम् Kull.).

-उत्तर a.

1 treating principally of Brahman.

-2 consisting chiefly of Brāhmaṇas.

-उद्यम् explaining the Veda, treatment or discussion of theological problems; ब्राह्मणा भगवन्तो हन्ताहमिमं द्वौ प्रश्नौ प्रक्ष्यामि तौ चेन्मे वक्ष्यति न वै जातु युष्माकमिमं कश्चिद् ब्रह्मोद्यं जेतेति Bṛi. Up.

-उपदेशः instruc- tion in the Vedas or sacred knowledge. ˚नेतृ m. the Palāśa tree.

-ऋषिः (

ब्रह्मर्षिः or

ब्रह्माऋषिः) a Bra- hmanical sage. ˚देशः N. of a district; (कुरुक्षेत्रं च मत्स्याश्च पञ्चालाः शूरसेनकाः । एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरः Ms.2.19).

-ओदनः, -नम् food given to the priests at a sacrifice.

-कन्यका an epithet of Sarasvatī.

-करः a tax paid to the priestly class.

-कर्मन् n.

1 the religious duties of a Brāhmaṇa, the office of Brahman, one of the four principal priests at a sacrifice.

-कला an epithet of Dākṣāyaṇī (who dwells in the heart of man).

-कल्पः an age of Brahman.

-काण्डम् the portion of the Veda relating to spiritual knowledge.

-काष्ठः the mulberry tree.

-किल्बिषम् an offence against Brāhmaṇas.

-कूटः a thoroughly learned Brāhmaṇa.

-कूर्चम् a kind of penance; अहोरात्रोषितो भूत्वा पौर्णमास्यां विशेषतः । पञ्चगव्यं पिबेत् प्रातर्ब्रह्मकूर्चमिति स्मृतम् ॥.

-कृत् one who prays. (-m.) an epithet of Viṣṇu.

-कोशः the treasure of the Vedas, the entire collection of the Vedas; क्षात्रो धर्मः श्रित इव तनुं ब्रह्मकोशस्य गुप्त्यै U.6.9.

-गायत्री N. of a magical mantra composed after the model of गायत्री mantra.

-गिरिः N. of a mountain.

-गीता f. The preaching of Brahmā as included in the Anuśāsana parva of the Mahābhārata.

-गुप्तः N. of an astronomer born in 598. A. D.

-गोलः the universe.

-गौरवम् respect for the missile presided over by Brahman; विष्कम्भितुं समर्थो$पि ना$चलद् ब्रह्मगौरवात् Bk.9.76 (मा भून्मोघो ब्राह्मः पाश इति).

-ग्रन्थिः 1 N. of a particular joint of the body.

-2 N. of the knot which ties together the 3 threads of the यज्ञोपवीत.

-ग्रहः, -पिशाचः, -पुरुषः, -रक्षस् n.,

-राक्षसः a kind of ghost, the ghost of a Brāhmaṇa, who during his life time indulges in a disdainful spirit and carries away the wives of others and the property of Brāh- maṇas; (परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च । अरण्ये निर्जले देशे भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ Y.3.212; cf. Ms.12.6 also).

-ग्राहिन् a. worthy to receive that which is holy.

-घातकः, -घातिन् m. the murderer of a Brāhmaṇa.

-घातिनी a woman on the second day of her courses.

-घोषः 1 recital of the Veda.

-2 the sacred word, the Vedas collectively; U.6.9 (v. l.).

-घ्नः the murderer of a Brāhmaṇa.

-चक्रम् 1 The circle of the universe; Śvet. Up.

-2 N. of a magical circle.

-चर्यम् 1 religious studentship, the life of celibacy passed by a Brāhmaṇa boy in studying the Vedas, the first stage or order of his life; अविप्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रममाचरेत् Ms.3.2;2. 249; Mv.1.24; यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् Kaṭh.

-2 religious study, self-restraint.

-3 celibacy, chastity, abstinence, continence; also ब्रह्म- चर्याश्रम. (

-र्यः) a religious student; see ब्रह्मचारिन्. (

-र्या) chastity, celibacy. ˚व्रतम् a vow of chastity. ˚स्खलनम् falling off from chastity, incontinence.

-चारिकम् the life of a religious student.

-चारिन् a.

1 studying the Vedas.

-2 practising continence of chastity. (-m.) a religious student, a Brāhmaṇa in the first order of his life, who continues to live with his spiritual guide from the investiture with sacred thread and performs the duties pertaining to his order till he settles in life; ब्रह्मचारी वेदमधीत्य वेदौ वेदान् वा चरेद् ब्रह्मचर्यम् Kaṭha- śrutyopaniṣad 17; Ms.2.41,175;6.87.

-2 one who vows to lead the life of a celibate.

-3 an epithet of Śiva.

-4 of Skanda.

-चारिणी 1 an epithet of Durgā.

-2 a woman who observes the vow of chastity.

-जः an epithet of Kārtikeya.

-जन्मन् n.

1 spirtual birth.

-2 investiture with the sacred thread; ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम् Ms.2.146,17.

-जारः the paramour of a Brāhmaṇa's wife; Rāmtā. Up.

-जिज्ञासा desire to know Brahman; अयातो ब्रह्मजिज्ञासा Brahmasūtra.

-जीविन् a. living by sacred knowledge. (-m.) a mercenary Brāhmaṇa (who converts his sacred knowledge into trade), a Brāhmaṇa who lives by sacred knowledge.

-ज्ञानम् knowledge about Brahman; वेदान्तसाङ्ख्यसिद्धान्त- ब्रह्मज्ञानं वदाम्यहम् Garuḍa. P.

-ज्ञ, -ज्ञानिन् a. one who knows Brahma.

(-ज्ञः) 1 an epithet of Kārtikeya.

-2 of Viṣṇu.

-ज्ञानम् true or divine knowledge, knowledge of the identity of the universe with Brahma; ब्रह्मज्ञान- प्रभासंध्याकालो गच्छति धीमताम् Paśupata. Up.7.

-ज्येष्ठः the elder brother of Brahman; ब्रह्मज्येष्ठमुपासते T. Up.2.5. (-a.) having Brahmā as first or chief.

-ज्योतिस् n.

1 the light of Brahma or the Supreme Being.

-2 an epithet of Śiva.

-तत्त्वम् the true knowledge of the Supreme Spirit.

-तन्त्रम् all that is taught in the Veda.

-तालः (in music) a kind of measure.

-तेजस् n.

1 the glory of Brahman.

-2 Brahmanic lustre, the lustre or glory supposed to surround a Brāhmaṇa.

-दः a spiritual preceptor; Ms.4.232.

-दण्डः 1 the curse of a Brāhmaṇa; एकेन ब्रह्मदण्डेन बहवो नाशिता मम Rām.

-2 a tribute paid to a Brāhmaṇa.

-3 an epithet of Śiva.

-4 N. of a mythical weapon (ब्रह्मास्त्र); स्वरस्य रामो जग्राह ब्रह्मदण्डमिवापरम् Rām.3.3.24.

-5 magic, spells, incanta- tion (अभिचार); ब्रह्मदण्डमदृष्टेषु दृष्टेषु चतुरङ्गिणीम् Mb.12. 13.27.

-दर्मा Ptychotis Ajowan (Mar. ओवा).

-दानम् 1 the imparting of sacred knowledge.

-2 sacred knowledge, received as an inheritance or hereditary gift; सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते Ms.4.233.

-दायः 1 instruction in the Vedas, the imparting of sacred knowledge.

-2 sacred knowledge received as an in- heritance; तं प्रतीतं स्वधर्मेण ब्रह्मदायहरं पितुः Ms.3.3.

-3 the earthly possession of a Brāhmaṇa.

-दायादः 1 one who receives the Vedas as his hereditary gift, a Brāhmaṇa.

-2 the son of a Brāhmaṇa.

-दारुः the mulberry tree.

-दिनम् a day of Brahman.

-दूषक a. falsifying the vedic texts; Hch.

-देय a. married according to the Brāhma form of marriage; ब्रह्मदेयात्मसंतानो ज्येष्ठसामग एव च Ms.3.185. (

-यः) the Brāhma form of marriage.

(-यम्) 1 land granted to Brahmaṇas; श्रोत्रियेभ्यो ब्रह्मदेयान्यदण्डकराण्यभिरूपदायकानि प्रयच्छेत् Kau. A.2.1.19.

-2 instruction in the sacred knowledge.

-दैत्यः a Brāhmaṇa changed into a demon; cf. ब्रह्मग्रह.

-द्वारम् entrance into Brahmā; ब्रह्मद्वारमिदमित्येवैतदाह यस्त- पसाहतपाप्मा Maitra. Up.4.4.

-द्विष्, -द्वेषिन् a.

1 hating Brāhmaṇas; Ms.3.154 (Kull.).

-2 hostile to religi- ous acts or devotion, impious, godless.

-द्वेषः hatred of Brāhmaṇas.

-धर a. possessing sacred knowledge.

-नदी an epithet of the river Sarasvatī.

-नाभः an epithet of Viṣṇu.

-निर्वाणम् absorption into the Supreme Spirit; स्थित्वास्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.

-2 = ब्रह्मानन्द q. v.; तं ब्रह्मनिर्वाणसमाधिमाश्रितम् Bhāg.4.6.39.

-निष्ठ a. absorbed in or intent on the contemplation of the Supreme Spirit; ब्रह्मनिष्ठस्तथा योगी पृथग्भावं न विन्दति Aman. Up.1.31. (

-ष्ठः) the mulberry tree.

-नीडम् the resting-place of Brahman.

-पदम् 1 the rank or position of a Brāhmaṇa.

-2 the place of the Supreme Spirit.

-पवित्रः the Kuśa grass.

-परिषद् f. an assembly of Brāhmṇas.

-पादपः, -पत्रः the Palāśa tree.

-पारः the final object of all sacred knowledge.

-पारायणम् a complete study of the Vedas, the entire Veda; याज्ञवल्क्यो मुनिर्यस्मै ब्रह्मपारायणं जगौ U.4.9; Mv.1.14.

-पाशः N. of a missile presided over by Brahman; अबध्नादपरिस्कन्दं ब्रह्मपाशेन विस्फुरन् Bk.9.75.

-पितृ m. an epithet of Viṣṇu.

-पुत्रः 1 a son of Brahman.

-2 N. of a (male) river which rises in the eastern extremity of the Himālaya and falls with the Ganges into the Bay of Bengal.

(-त्रा) 1 a kind of vegetable poison.

-2 See ब्रह्मपुत्रः (2). (

-त्री) an epithet of the river Sarasvatī.

-पुरम् the heart; दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः Muṇḍ.2.2.7.

-2 the body; Ch. Up.

-पुरम्, -पुरी 1 the city of Brahman (in heaven).

-2 N. of Benares.

-पुराणम् N. of one of the eighteen Purāṇas.

-पुरुषः a minister of Brahman (the five vital airs).

-प्रलयः the universal destruction at the end of one hundred years of Brahman in which even the Supreme Being is supposed to be swallowed up.

-प्राप्तिः f. absorp- tion into the Supreme spirit.

-बलम् the Brahmani- cal power.

-बन्धुः 1 a contemptuous term for a Brāh- maṇa, an unworthy Brāhmaṇa (cf. Mar. भटुर्गा); वस ब्रह्मचर्यं न वै सोम्यास्मत्कुलीनो$ननूज्य ब्रह्मबन्धुरिव भवतीति Ch. Up.6.1.1; ब्रह्मबन्धुरिति स्माहम् Bhāg.1.81.16; M.4; V.2.

-2 one who is a Brāhmaṇa only by caste, a nominal Brāhmaṇa.

-बिन्दुः a drop of saliva sputtered while reciting the Veda.

-बीजम् 1 the mystic syllable om; मनो यच्छेज्जितश्वासो ब्रह्मबीजमविस्मरन् Bhāg.2.1.17.

-2 the mulberry tree.

-ब्रुवः, -ब्रुवाणः one who pretends to be a Brāhmaṇa.

-भवनम् the abode of Brahman.

-भागः 1 the mulberry tree.

-2 the share of the chief priest; अथास्मै ब्रह्मभागं पर्याहरन्ति Śat. Br.

-भावः absorp- tion into the Supreme Spirit

-भावनम् imparting religious knowledge; छेत्ता ते हृदयग्रन्थिमौदर्यो ब्रह्मभावनः Bhāg.3.24.4.

-भिद् a. dividing the one Brahma into many.

-भुवनम् the world of Brahman; आ ब्रह्म- भुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनो$र्जुन Bg.8.16.

-भूत a. become one with Brahma, absorbed into the Supreme Spirit; आयुष्मन्तः सर्व एव ब्रह्मभूता हि मे मताः Mb.1.1.14.

-भूतिः f. twilight.

-भूमिजा a kind of pepper.

-भूयम् 1 identity with Brahma, absorption or dissolution into Brahma, final emancipation; स ब्रह्मभूयं गतिमागजाम R.18.28; ब्रह्मभूयाय कल्पते Bg.14.26; Ms.1.98.

-2 Brahmanahood, the state or rank of a Brāhmaṇa. धृष्टाद्धार्ष्टमभूत् क्षत्र ब्रह्मभूयं गतं क्षितौ Bhāg.9.2.17.

-भूयस n. absorption into Brahma.

-मङ्गलदेवता an epithet of Lakshmī.

-महः a festival in honour of Brāhmaṇas.

-मित्र a. having Brāhmaṇas for friends.

-मीमांसा the Vedānta philosophy which inquires into the nature of Brahma or Supreme Spirit.

-मुहूर्तः a particular hour of the day.

-मूर्ति a. having the form of Brahman.

-मूर्धभृत् m. an epithet of Śiva.

-मेखलः the Munja plant.

-यज्ञः one of the five daily Yajñas or sacrifices (to be performed by a householder), teaching and reciting the Vedas; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः Ms.3.7 (अध्यापनशब्देन अध्य- यनमपि गृह्यते Kull.)

-योगः cultivation or acquisition of spiritual knowledge.

-योनि a.

1 sprung from Brahman; गुरुणा ब्रह्मयोनिना R.1.64. (

-निः) f.

1 original source in Brahman.

-2 the author of the Vedas or of Brahman; किं पुनर्ब्रह्मयोनेर्यस्तव चेतसि वर्तते Ku.6.18. ˚स्थ a. intent on the means of attaining sacred knowledge; ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था ये स्वकर्मण्यवस्थिताः Ms.1.74.

-रत्नम् a valuable present made to a Brāhmaṇa.

-रन्ध्रम् an aperture in the crown of the head through which the soul is said to escape on its leaving the body; आरोप्य ब्रह्मरन्ध्रेण ब्रह्म नीत्वोत्सृजेत्तनुम् Bhāg.11.15.24.

-राक्षसः See ब्रह्मग्रह; छिद्रं हि मृगयन्ते स्म विद्वांसो ब्रह्मराक्षसाः Rām. 1.8.17.

-रवः muttering of prayers.

-रसः Brahma's savour. ˚आसवः Brahma's nectar.

-रातः an epithet of Śuka; Bhāg.1.9.8.

-रात्रः early dawn.

-रात्रिः an epithet of Yājñavalkya, (wrong for ब्रह्मरातिः)

-राशिः 1 the whole mass or circle of sacred know- ledge.

-2 an epithet of Paraśurāma.

-3 a particular constellation.

-रीतिः f. a kind of brass.

-रे(ले)खा -लिखितम्, -लेखः lines written by the creator on the forehead of a man which indicate his destiny, the predestined lot of any man.

-लोकः the world of Brahman.

-लौकिक a. inhabiting the ब्रह्मलोक.

-वक्तृ m. an expounder of the Vedas.

-वद्यम् knowledge of Brahma.

-वधः, -वध्या, -हत्या the murder of a Brāh- maṇa.

-वर्चस् n.,

-वर्चसम् 1 divine glory or splendour, spiritual pre-eminence or holiness resulting from sacred knowledge; स य एवमेतद्रथन्तरमग्नौ प्रोतं वेद ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भवति Ch. Up.2.12.2; (तस्य) हेतुस्त्वद्ब्रह्मवर्चसम् R.1.63; Ms.2.37;4.94.

-2 the inherent sanctity or power of a Brāhmaṇa; Ś.6.

-वर्चसिन्, -वर्चस्विन् a. holy or sanctified by spiritual pre-eminence, holy; अपृथग्धीरुपा- सीत ब्रह्मवर्चस्व्यकल्मषः Bhāg.11.17.32. (-m.) an eminent or holy Brāhmaṇa; ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसंमताः Ms. 3.39.

-वर्तः see ब्रह्मावर्त.

-वर्धनम् copper.

-वाच् f. the sacred text.

-वादः a discourse on the sacred texts; ब्रह्मवादः सुसंवृत्तः श्रुतयो यत्र शेरते Bhāg.1.87.1.

-वादिन् m.

1 one who teaches or expounds the Vedas; U.1; Māl.1.

-2 a follower of the Vedānta philosophy; तस्याभिषेक आरब्धो ब्राह्मणैर्ब्रह्मवादिभिः Bhāg.4.15.11. (

-नी) an epithet of Gāyatrī; आयाहि वरदे देवि त्र्यक्षरे ब्रह्मवादिनि Gāyatryāvāhanamantra.

-वासः the abode of Brāhma- ṇas.

-विद्, -विद a.

1 knowing the Supreme Spirit; ब्रह्मविद् ब्रह्मैव भवति. (-m.) a sage, theologian, philosopher.

-विद्या, -वित्त्वम् knowledge of the Supreme Spirit. ब्रह्मविद्यापरिज्ञानं ब्रह्मप्राप्तिकरं स्थितम् Śuka. Up.3.1.

-विन्दुः see ब्रह्मबिन्दु.

-विवर्धनः an epithet of Indra.

-विहारः a pious conduct, perfect state; Buddh.

-वीणा a particular Vīṇā.

-वृक्षः 1 the Palāśa tree.

-2 the Udumbara tree.

-वृत्तिः f. livelihood of a Brāhmaṇa; ब्रह्मवृत्त्या हि पूर्णत्वं तया पूर्णत्वमभ्यसेत् Tejobindu Up.1.42.

-वृन्दम् an assemblage of Brāhmaṇas.

-वेदः 1 knowledge of the Vedas.

-2 monotheism, knowledge of Brahma.

-3 the Veda of the Brāhmaṇas (opp. क्षत्रवेद).

-4 N. of the Atharvaveda; ब्रह्मवेदस्याथर्वर्णं शुक्रमत एव मन्त्राः प्रादु- र्बभूवुः Praṇava Up.4.

-वेदिन् a. knowing the Vedas; cf. ब्रह्मविद्.

-वैवर्तम् N. of one of the eighteen Purāṇas

-व्रतम् a vow of chastity.

-शल्यः Acacia Arabica (Mar. बाभळ).

-शाला 1 the hall of Brahman.

-2 a place for reciting the Vedas.

-शासनम् 1 a decree addressed to Brāhmaṇas.

-2 a command of Brahman.

-3 the command of a Brāhmaṇa.

-4 instruction about sacred duty.

-शिरस्, -शीर्षन् n. N. of a particular missile; अस्त्रं ब्रह्मशिरस्तस्मै ततस्तोषाद्ददौ गुरुः Bm.1.649.

-श्री N. of a Sāman.

-संसद् f. an assembly of Brāh- maṇas.

-संस्थ a. wholly devoted to the sacred know- ledge (ब्रह्म); ब्रह्मसंस्थो$मृतत्वमेति Ch. Up.2.23.1.

-सती an epithet of the river Sarasvatī.

-सत्रम् 1 repeating and teaching the Vedas (= ब्रह्मयज्ञ q. v.); ब्रह्मसत्रेण जीवति Ms.4.9; ब्रह्मसत्रे व्यवस्थितः Mb.12.243.4.

-2 medita- tion of Brahma (ब्रह्मविचार); स्वायंभुव ब्रह्मसत्रं जनलोके$भवत् पुरा Bhāg.1.87.9.

-3 absorption into the Supreme Spirit.

-सत्रिन् a. offering the sacrifice of prayer.

-सदस् n. the residence of Brahman.

-सभा the hall or court of Brahman.

-संभव a. sprung or coming from Brahman. (

-वः) N. of Nārada.

-सर्पः a kind of snake.

-सवः distillation of Soma.

-सायुज्यम् com- plete identification with the Supreme Spirit; cf. ब्रह्मभूय.

-सार्ष्टिता identification or union or equality with Brahma; Ms.4.232.

-सावर्णिः N. of the tenth Manu; दशमो ब्रह्मसावर्णिरुपश्लोकसुतो महान् Bhāg.8.13.21.

-सुतः 1 N. of Nārada, Marīchi &c.

-2 a kind of Ketu.

-सुवर्चला f.

1 N. of a medicinal plant (ब्राह्मी ?).

-2 an infusion (क्वथितमुदक); पिबेद् ब्रह्मसुवर्चलाम् Ms.11.159.

-सूः 1 N. of Aniruddha.

-2 N. of the god of love.

-सूत्रम् 1 the sacred thread worn by the Brāhmaṇas or the twice-born (द्विज) over the shoulder; Bhāg. 1.39.51.

-2 the aphorisms of the Vedānta philosophy by Bādarāyaṇa; ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः Bg.13.4.

-सूत्रिन् a. invested with the sacred thread.

-सृज् m. an epithet of Śiva.

-स्तम्बः the world, universe; ब्रह्मस्तम्बनिकुञ्जपुञ्जितघनज्याघोषघोरं धनुः Mv.3.48.

-स्तेयम् acquiring holy knowledge by unlawful means; स ब्रह्मस्तेयसंयुक्तो नरकं प्रतिपद्यते Ms.2.116.

-स्थली a place for learning the Veda (पाठशाला);...... ब्रह्मस्थलीषु च । सरी- सृपाणि दृश्यन्ते... Rām.6.1.16.

-स्थानः the mulberry tree.

-स्वम् the property or possessions of a Brāhmaṇa; परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च । अरण्ये निर्जले देशे भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ Y.3.212. ˚हारिन् a. stealing a Brāhmaṇa's property.

-स्वरूप a. of the nature of the Supreme Spirit.

-हत्या, -वधः Brahmanicide, killing a Brāh- maṇa; ब्रह्महत्यां वा एते घ्नन्ति Trisuparṇa. हन् a. murderer of a Brāhmaṇa; ब्रह्महा द्वादश समाः कुटीं कृत्वा वने वसेत् Ms.11.72.

-हुतम् one of the five daily Yajñas or sacrifices, which consists in offering the rites of hospitality to guests; cf. Ms.3.74.

-हृदयः, -यम् N. of a star (Capella).

व्यापृ 6 Ā.

1 To be engaged in or occupied with, be busy about (with loc.).

-2 To be employed or placed (in any office). -Caus.

1 To cause to work, engage upon, entrust with, appoint to (usually with loc.); व्यापारितः शूलभृता विधाय सिंहत्वमङ्कागतसत्त्ववृत्तिः R.2.38; आत्मजनानुष्ठेये कर्मणि त्वां व्यापारयितुमिच्छामि Mu.1.

-2 To place, set, fix, direct, cast; व्यापारयामास करं किरीटे R.6. 19; उमामुखे...... व्यापारयामास विलोचनानि Ku.3.67; व्यापा- रितं शिरसि शस्त्रमशस्त्रपाणेः Ve.3.19; R.13.25; M.3.4.

-3 To use, employ; शस्त्रं मित्रशरीररक्षणकृते व्यापारणीयं मया Mu.7.16.

सम् I. 1 P. (समति)

1 To be confused or agitated.

-2 Not to be confused or agitated. -II. 1 U. (समयति- ते) To be agitated.

सम् ind.

1 As a prefix to verbs and verbal deri- vatives it means (a) with, together with, together; as in संगम्, संभाषण, संधा, संयुज् &c.). (b) Sometimes it intensifies the meaning of the simple root, and may be translated by 'very, quite, greatly, thoroughly, very much'; संतुष्, संतोष, संन्यस्, संन्यास, संता &c, तस्या- मात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33. (c) It also expres- ses completeness, perfection, or beauty.

-2 As pre- fixed to nouns to form comp. it means 'like, same, similar', as in समर्थ.

-3 Sometimes it means 'near', 'before', as in समक्ष.

-4 In the Vedas it is sometimes used as a separable preposition (with instr.).