राधारहस्यकाव्य

अनुपधि a. [न. ब.] Guileless, without fraud; रहस्यं साधूनामनुपधि विशुद्धं विजयते U.2.2.

अन्तर्भू 1 P. To be contained, comprised or included in; be inherent or implied in. कदा न्वन्तर्वरुणे भुवानि Rv. 7.86.2. केचिदन्तर्भवन्त्येषु K. P.8.; गुणाश्चिरन्तनैरुक्ता ओजस्य- न्तर्भवन्ति ते S. D.; अन्तर्भूय रहस्येषु तैर्वशीक्रियते हि सः Ks. 34.24; वैदिके कर्मयोगे तु सर्वाण्येतान्यशेषतः । अन्तर्भवन्ति क्रमशस्तस्मिंस्तस्मिन्क्रियाविधौ ॥ Ms.12.87. -Caus. To contain, include, imply, involve; अन्तर्भावितण्यर्थो$त्र नमिः P.III. 1.88. Sk. involving a causal sense.

अन्त्य a. [अन्ते भवति वसति &c., अन्ताय हितः; अन्त-यत्]

1 Last, final (as a letter, word &c.); last (in time, order or place) P.I.1.47; as ह of letters, Revatī of asterisms, Mīna of the zodiacal signs. &c.; अन्त्ये वयसि in old age R.9.79; अन्त्यं ऋणम् R.1.71 last debt; ˚मण़्डनम् 8.71 last funeral decoration, Ku.4.22.

-2 Immediately following (in comp.); अष्टम˚ ninth.

-3 perishable, transitory; देहाद्यपार्थमसदन्यमभिज्ञमात्रं (विन्देत) Bhāg.12.8.44.

-4 Lowest (in rank, degree or position), undermost, worst, inferior, base, vile, wretched; ˚अवस्थां गतः Pt.4.11 reduced to the worst plight; अन्त्यासु दशासु Pt.1.336 at perilous (critical) times; belonging to the lowest caste; चण्डाल ˚स्त्रियःMs.11.175; ˚स्त्रीनिषेविणः 12.59; अन्त्यादपि वरं रत्नं स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि; शूद्राश्च सन्तः शूद्राणामन्त्यानामन्त्ययोनयः (साक्ष्यं कुर्युः) 8.68, 3.9; 4.79; Y.1.148, 2.294.

-न्त्यः 1 A man of the lowest caste; see above.

-2 N. of a plant (मुस्ता Mar. नागर- मोथा) (f. also) (the roots of which are prescribed for colic).

-3 The last syllable of a word.

-4 The last lunar month i. e. Fālguna.

-5 A Mlechcha, foreigner, barbarian. अन्त्येषु स विनिक्षिप्य पुत्रान् यदुपुरोगमान् Mb.1.86.12.

-6 (In Vaiśeṣika Phil.) A name for the category विशेष; अन्त्यो नित्यद्रव्यवृत्तिर्विशेषः परिकीर्तितः Bhāṣā P.

-न्त्या 1 A technical name for त्रिज्या in astronomy.

-2 A woman of the lowest tribe.

-न्त्यम् 1 A measure of number; 1 billions (1,,,,.)

-2 The 12th sign of the zodiac.

-3 The last member or term of a progression (series), the last figure; स्थाप्योन्तवर्गो द्विगुणान्त्यनिघ्नः Līlā.

-Comp. -अनुप्रासः see under अनुप्रास.

-अवसायिन् m., f. (

˚यी, ˚यिनी) a man or woman of the lowest caste, begotten by a chāṇḍāla on a Niṣādī woman; निषादस्त्री तु चाण्डालात्पुत्रमन्त्यावसा- यितम् । स्मशानगोचरं सूते बाह्यानामपि गर्हितम् ॥ Ms.1.39; the following 7 are regarded as belonging to this class; चाण्डालः श्वपचः क्षत्ता सूतो वैदेहकस्तथा । मागधायोगवौ चैव सप्तैते$- न्त्यावसायिनः ॥ सो$हमन्त्यावसायानां हराम्येनां प्रतिगृहात् Mb.12.141.41. see अन्तेवसायिन्.

-आश्रमिन् m. one who belongs to the last or mendicant order.

-आहुतिः -इष्टिः f.

-कर्मन्, -क्रिया last or funeral oblations, sacrifices or rites; ˚कर्म Ms.11.197,5.168; अन्त्याहुतिं हावयितुं सविप्राः Bk.

-ऋणम् the last of the three debts which every one has to pay, i. e. begetting children; see अनृण.

-गमनम् intercourse by a woman of the higher caste with a man of the lowest caste.

-ज. a

1 latest born, younger

-2 belonging to the lowest caste; ˚जैर्नृभिः Ms.4.61; ˚स्त्री 8.385.

(-जः) 1 a śūdra (अन्त्यः सन् जायते, वर्णमध्ये शेषभवत्वात्).

-2 one of the 7 inferior tribes; chāṇḍāla &c.; रजकश्चर्मकारश्च नटो वरुड एव च । कैवर्तमेदभिल्लाश्च सप्तैते चान्त्यजाः स्मृता ॥ Yama; also Ms.8.279; Y.1.273.

(-जा) a woman of the lowest caste; Ms.11.59.171; Y.3.231.

-जन्मन्, -जाति, -जातीय a.

1 one belonging to the lowest caste; प्रतिग्रहस्तु क्रियते शूद्रादप्यन्त्यजन्मनः Ms.1.11.

-2 a Śūdra; ˚तिता Ms.12.9.

-3 a chāṇḍāla.

-धनम् the last term of a progression or series.

-पदम्, -मूलम् the last or greatest root (in a square).

-भम् 1 the last lunar mansion रेवती.

-2 the last sign of zodiac; मीन Pisces..

-युगम् the last or Kali age.

-योनि. a. of the lowest origin; अन्त्याना- मन्त्ययोनयः (साक्ष्यम्) Ms.8.68. (

-निः) the lowest source or origin.

-लोपः dropping of the last letter or syllable of a word.

-वर्णः, -वर्णा a man or woman of the lowest caste, a śūdra male or female.

-विपुला N. of a metre.

अपदिश् 6 P.

1 To point out, indicate, show; तदा- गतित्वेनाहमपदेश्यः Dk.6; assign, allot.

-2 To declare, put forward, adduce, communicate; announce, say, tell; inform against, accuse; अपदिश्यापदेश्यं च Ms.8.54.

-3 To feign, pretend, hold out or plead as a pretext or excuse; मित्रकृत्यमपदिश्य R.19.31.32,54; शिरःशूलस्पर्शन- मपदिशन् Dk.56 pleading head-ache as an excuse.

-4 To refer to, have reference to; रहसि भर्त्रा मद्गोत्रापदिष्टा Dk. 12 referred to, called by the name of.

अपभय a. Free from fear, fearless, undaunted; ततः ग्रहस्यापभयः पुरन्दरं पुनर्बभाषे तुरगस्य रक्षिता R.3.51.

अपर a. (treated as a pronoun in some senses)

1 Having nothing higher or superior, unrivalled. matchless; without rival or second (नास्ति परो यस्मात्); स्त्रीरत्नसृष्टिर- परा प्रतिभाति सा मे Ś.2.1; cf. अनुत्तम, अनुत्तर.

-2 [न पृणाति संतोषयति पृ अच्] (a) Another, other (used as adj. or subst.). वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरो$पराणि Bg.2.22. (b) More, additional; कृतदारो$परान् दारान् Ms.11.5. (c) Second, another Pt.4.37; स्वं केशवो$पर इवाक्रमितुं प्रवृत्तः Mk.5.2 like another (rival) Keśava. (d) Different; other; अन्ये कृतयुगे धर्मास्त्रेतायां द्वापरे$परे Ms. 1.85; Ks.26.235; Pt.4.6 (with gen.). (e) Ordinary, of the middle sort (मध्यम); परितप्तो$प्यपरः सुसंवृतिः Śi. 16.23.

-3 Belonging to another, not one's own (opp. स्व); यदि स्वाश्चापराश्चैव विन्देरन् योषितो द्विजाः Ms.9.85 of another caste.

-4 Hinder, posterior, latter, later, (in time space) (opp. पूर्व); the last; पूर्वां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत्स्वकाले चापरां चिरम् Ms.4.93; रात्रेरपरः कालः Nir.; oft. used as first member of a genitive Tatpuruṣa comp. meaning 'the hind part,' 'latter part or half'; ˚पक्षः the latter half of a month; ˚हेमन्तः latter half of a winter; ˚कायः hind part of the body &c.; ˚वर्षा, ˚शरद् latter part of the rains, autumn &c.

-5 Following, the next.

-6 Western; पयसि प्रतित्सुरपराम्बुनिधेः Śi.9.1. पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य Ku. 1.1; Mu.4.21

-7 Inferior, lower (निकृष्टः); अपरेयमि- तस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् Bg.7.5.

-8 (In Nyāya) Non-extensive, not covering too much, one of the two kinds of सामान्य, see Bhāṣā P.8. (परं = अधिकवृत्ति higher अपरम् = न्यूनवृत्ति lower or अधिकदेशवृत्तित्वं परं, अल्पदेशवृत्तित्वं अपरम् Muktā.)

-9 Distant; opposite. When अपर is used in the singular as a correlative to एक the one, former, it means the other, the latter; एको ययौ चैत्ररथप्रदेशान् सौराज्य- रम्यानपरो विदर्भान् R.5.6; when used in pl. it means 'others', 'and others', and the words generally used as its correlatives are एके, केचित्-काश्चित् &c., अपरे, अन्ये; केचिद् रक्तपटीकृताश्च जटिलाः कापालिकाश्चापरे Pt.4.34; एके समूहुर्बलरेणुसंहतिं शिरोभिराज्ञामपरे महीभृतः Śi.12.45 some-others; शाखिनः केचिदध्यष्ठुर्न्यमाङ्क्षुरपरे$म्बुधौ । अन्ये त्वलङ्घिषुः शैलान् गुहास्त्वन्ये न्यलेषत ॥ केचिदासिषत स्तब्धा भयात्केचिदघूर्णिषुः । उदतारिषुरम्भोधिं वानराः सेतुनापरे Bk. 15.31.33.

-रः 1 the hind foot of an ele- phant; बद्धापराणि परितो निगडान्यलावीत् Śi.5.48 (Malli. चरमपादाग्राणि).

-2 An enemy (न पृणाति सन्तोषयति).

-रा 1 Western direction, the west अपरां च दिशं प्राप्तो वालिना समभिद्रुतः Rām.4.46.18.

-2 The hind part of an ele- phant.

-3 Sacred learning, learning the four Vedas with the 6 Aṅgas.

-4 The womb; the outer skin of the embryo.

-5 Suppressed menstruation in pregnancy.

-री Ved. The future, future times; उतापरीभ्यो मघवा विजिग्ये Rv.1.32.13.

-रम् 1 The future, any thing to be done in future (कार्य); तदेतद्ब्रह्मापूर्वमपरमनन्तम् Bṛi. Ār. Up. (नास्ति अपरं कार्यं यस्य).

-2 The hind quarter of an elephant.

-रम् adv. Again, moreover, in future, for the future; अपरं च moreover; अपरेण behind, west of, to the west of (with gen. or acc.). [cf. Goth. afar; Germ. aber, as in aberglauben].

-Comp. -अग्नि (अग्नी dual)

1 the southern and western fires (दक्षिण and गार्हपत्य).

-2 the last fire i. e. used at the funeral ceremony (˚ग्निः).

-अङ्गम् one of the 8 divisions of गुणीभूतव्यङ्ग्य (the second kind of काव्य) mentioned in K. P.5. In this the व्यङ्ग्य or suggested sense is subordinate to something else; अगूढमपरस्याङ्गम्; अपरस्य रसादेर्वाच्यस्य वा (वाक्यार्थीभूतस्य) अङ्गं रसादि अनुरणनरूपं वा; e. g. अयं स रसनोत्कर्षी पीनस्तनविमर्दनः । नाभ्यूरुजघनस्पर्शी नीवीविस्रंसनः करः ॥ where शृङ्गार is subordi- nate to करुण.

-अन्त a. living at the western borders.

(-न्तः) 1 the western border or extremity, the extreme end or term. the western shore.

-2 (pl.) the country or inhabitants of the western borders near the Sahya mountain; अपरान्तजयोद्यतैः (अनीकैः) R.4.53 Western people. दशार्णाश्चापरान्ताश्च द्विपानां मध्यमा मताः Kau.A.1.2.

-3 the kings of this country.

-4 death, Pātañjala Yogadarśana 3.22. ˚ज्ञानम् anticipation of one's end.

-5 the hind foot of an elephant; मृदुचलदपरान्तोदीरितान्दूनिनादम् Śi.11.7;18.32.

-6 Islander, inhabitant of an island (द्वीपवासिन्) कोट्यापरान्ताः सामुद्रा रत्नान्युपहरन्तु ते Rām.2.82.8.

-अन्तकः 1. = ˚अन्तः pl.

-2 N. of a song; अपरान्तकमुल्लोप्यं मद्रकं प्रकरीं तथा । औवेणकं सरोबिन्दुमुत्तरं गीतकानि च ॥ Y3.113; ˚अन्तिका N. of a metre consisting of 64 mātrās.

-अपराः, -रे, -राणि another and another, several, various.

-अपरम् ind. Further and further (उत्तरोत्तरम्); अहं हि वचनं त्वत्तः शुश्रूषुरपरापरम् Mb.5.136.14.

-अर्धम् the latter or second half.

-अह्न [fr.अहन् changed to अह्न P.II. 4.29, V.4.88.] the latter part of the day, the after- noon, closing or last watch of the day; Ms.3.278; अपराह्णशीतलतरेण शनैरनिलेन Śi.9.4; ˚तन, ˚ह्णेतन belonging to this time; ˚कृतं P.II.1.45.

-इतरा the east.

-कान्य- कुब्ज a. situated in or belonging to the western part of Kānyakubja.

-कालः later period.

-गात्रम् a minor limb (hand, foot etc.); कोपप्रसादापरगात्रहस्तः (सुप्तः क्षितौ) रावणगन्धहस्ती) Rām.6.19.1.

-गोदानम् (also गोडनि or गोडानि) N. of a country to the west of Mahāmeru (according to Buddhistic ideas).

-ज a. born later or at the end of the world. (

-जः) the destroying fire.

-जनः an inhaditant of the west, the western people.

-दक्षिणम् ind. in the south-west (belonging to the तिष्ठद्गु class).

-पक्षः 1 the second or dark half of the month.

-2 the other or opposite side; a defendant (in law).

-पञ्चालाः the western Pañchālas.

-पर a. one and the other, several, various; अपरपराः सार्थाः गच्छन्ति P.VI.1.144. Sk. several caravans go; (अपरे च परे च सकृदेव गच्छन्ति).

-पाणिनीयाः the pupils of Pāṇini living in the west.

-प्रणेय a. easily led or influenced by others, docile, tractable.

-भावः 1 being another or different, differ- ence.

-2 succession, continuation.

-रात्रः [अपरं रात्रेः] the latter or closing part of night, the last watch of night (P.V.4.87); उत्थायापररात्रान्ते प्रयताः सुसमाहिताः Bhāg.8.4.24. ˚कृतम् P.II.1.45.

-लोकः the other world, the next world. Paradise.

-वक्त्रा, -क्त्रम् N. of a metre.

-वैराग्यम् a kind of Vairāgya mentioned by Patañjali (दुष्टानुश्राविकविषयवितृष्णस्य वशीकारसंज्ञं वैराग्यम्).

-सक्थम् the hind thigh.

-स्वस्तिकम् the western point in the horizon.

-हैमन a. belonging to the latter helf of winter (P.VII.3.11).

अपवारित p. p. Covered, concealed; ˚तं प्रवहणं तिष्ठति Mk.6 covered; vanished, disappeared;

-तम्, -अपवारित- कम् Concealed or secret manner.

-तम्, अपवारितकेन, अपवार्य ind. Frequently occurring in dramas in the sense of 'apart', 'aside to another' (opp. प्रकाशम्); it is speaking in such a way that only the person addressed may hear it; तद्भवेदपवारितम् । रहस्यं तु यदन्यस्य परावृत्त्य प्रकाश्यते । त्रिपताककरेणान्यमपवार्यान्तरा कथाम् S. D.6.

अपिकक्ष्य a. Belonging to this region (Sāy. on Rv. 1.117.22 says ˚क्ष्यं छिन्नस्य यज्ञशिरसः कक्षप्रदेशेन सन्धानभूतं प्रवर्ग्यविद्याख्यं रहस्यम्.)