यदन्न

mfn. eating which food R.

m. « having red teeth», a kind of mouse Suṡr.

n. eating, food L.

m. a front tooth L.

mfn. = - dat, Hir.

अन्तर a. [अन्तं राति ददाति, रा-क]

1 Being in the inside, interior, inward, internal (opp. बाह्य); योन्तरो यमयति Śat. Br.; ˚र आत्मा Tait. Up.; कश्चनान्तरो धर्मः S. D. अन्तरापणवीथ्यश्च नानापण्योपशोभिताः अनुगच्छन्तु Rām.7.64.3.

-2 Near, proximate (आसन्न); कृष्वा युजश्चिदन्तरम् Rv.1. 1.9.

-3 Related, intimate, dear, closely connected (आत्मीय) (opp. पर); तदेतत्प्रेयः पुत्रात्...... प्रेयो$न्यस्मात्सर्व- स्मादन्तरतरं यदयमात्मा Śat. Br.; अयमत्यन्तरो मम Bharata.

-4 Similar (also अन्तरतम) (of sounds and words); स्थाने$न्तरतमः P.I.1.5; हकारस्य घकारोन्तरतमः Śabdak.; सर्वस्य पदस्य स्थाने शब्दतो$र्थतश्चान्तरतमे द्वे शब्दस्वरूपे भवतः P. VIII.1.1. Com.

-5 (a) Different from, other than (with abl.); यो$प्सु तिष्ठन्नद्भ्यो$न्तरः Bṛi. Ār. Up.; आत्मा स्वभावो$न्तरो$न्यो यस्य स आत्मान्तरः अन्यस्वभावः व्यवसायिनो$न्तरम् P.VI.2.166 Sk. ततो$न्तराणि सत्त्वानि स्वादते स महाबलः Rām.7. 62.5. (b) The other; उदधेरन्तरं पारम् Rām.

-6 Exterior, outer, situated outside, or to be worn outside (अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोः P.I.1.36) (In this sense it is declined optionally like सर्व in nom. pl. and abl. and loc. sing.) अन्तरे-रा वा गृहाः बाह्या इत्यर्थः (चण्डालादिगृहाः); अन्तरे-रा वा शाटकाः परिधानीया इत्यर्थः Sk.; so अन्तरायां पुरि, अन्तरायै नगर्यै, नमो$न्तरस्मै अमेधसाम् Vop.

-रम् 1 (a) The interior, inside; ततान्तरं सान्तरवारिशीकरैः Ki.4.29,5.5; जालान्तरगते भानौ Ms.8.132; विमानान्तरलम्बिनीनाम् R.13.33; Mk.8.5, Ku. 7.62; अपि वनान्तरं श्रयति V.4.24; लीयन्ते मुकुलान्तरेषु Ratn. 1.26, Ki.3.58; अन्तरात् from inside, from out of; प्राकारपरिखान्तरान्निर्ययुः Rām.; अन्तरे in, into; वन˚, कानन˚, प्रविश्यान्तरे &c. (b) Hence, the interior of any thing, contents; purport, tenor; अत्रान्तरं ब्रह्मविदो विदित्वा Śvet. Up. (c) A hole, an opening; तस्य बाणान्तरेभ्यस्तु बहु सुस्राव शोणितम्.

-2 Soul, heart; mind; सततमसुतरं वर्णयन्त्यन्तरम् Ki.5.18 the inmost or secret nature (lit. middle space or region); लब्धप्रतिष्ठान्तरैः भृत्यैः Mu.3.13 having enter- ed the heart; सदृशं पुरुषान्तरविदो महेन्द्रस्य V.3.

-3 The Supreme Soul.

-4 Interval, intermediate time or space, distance; रम्यान्तरः Ś.4.11; किंचिदन्तरमगमम् Dk.6; अल्प- कुचान्तरा V.4.49; क्रोशान्तरेण पथि स्थिताः H.4 at the distance of; बृहद् भुजान्तरम् R.3.54; अन्तरे oft. trans- lated by between, betwixt; गीतान्तरेषु Ku.3.38 in the intervals of singing; मरणजीवितयोरन्तरे वर्ते betwixt life and death; अस्त्रयोगान्तरेषु Rām.; तन्मुहूर्तकं बाष्पसलिलान्तरेषु प्रेक्षे तावदार्यपुत्रम् U.3 in the intervals of weeping; बाष्पविश्रामो$प्यन्तरे कर्तव्य एव U.4 at intervals; स्मर्तव्योस्मि कथान्तरेषु भवता Mk.7.7 in the course of conversation; कालान्तरावर्तिशुभाशुभानि H.1 v. l. See कालान्तरम्; सरस्वतीदृषद्वत्योर्यदन्तरम् Ms.2.17,22; द्यावापृथिव्यो- रिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन Bg.11.2; न मृणालसूत्रं रचितं स्तनान्तरे Ś.6.18 between the breasts; Bg.5.27; अस्य खलु ते बाणपथवर्तिनः कृष्णसारस्यान्तरे तपस्विन उपस्थिताः Ś.1; तदन्तरे सा विरराज धेनुः R.2.2;12.29. (b) Intervention (व्यवधान) oft. in the sense of 'through'; मेघान्तरालक्ष्यमि- वेन्दुबिम्बम् R.13.38 through the clouds; वस्त्रं अन्तरं व्यवधायकं यस्य स वस्त्रान्तरः P.VI.2.166 Sk.; महानद्यन्तरं यत्र तद्देशान्त- रमुच्यते; जालान्तरप्रेषितदृष्टिः R.7.9 peeping through a window; विटपान्तरेण अवलोकयामि Ś.1; क्षणमपि विलम्बमन्तरीकर्तु- मक्षमा K.36 to allow to come between or intervene; कियच्चिरं वा मैघान्तरेण पूर्णिमाचन्द्रस्य दर्शनम् U.3.

-5 Room, place, space in general; मृणालसूत्रान्तरमप्यलभ्यम् Ku.1.4; न ह्यविद्धं तयोर्गात्रे बभूवाङ्गुलमन्तरम् Rām.; मूषिकैः कृते$न्तरे Y.1. 147; गुणाः कृतान्तराः K.4 finding or making room for themselves; न यस्य कस्यचिदन्तरं दातव्यम् K.266; देहि दर्शना- न्तरम् 84. room; पौरुषं श्रय शोकस्य नान्तरं दातुमर्हसि Rām. do not give way to sorrow; तस्यान्तरं मार्गते Mk.7.2 waits till it finds room; अन्तरं अन्तरम् Mk.2 make way, make way.

-6 Access, entrance, admission, footing; लेभेन्तरं चेतसि नोपदेशः R.6.66 found no admission into (was not impressed on) the mind; 17.75; लब्धान्तरा सावरणे$पि गेहे 16.7.

-7 Period (of time), term; मासान्तरे देयम् Ak.; सप्तैते मनवः । स्वे स्वेन्तरे सर्वमिदमुत्पाद्यापुश्चराचरम् Ms.1.63, see मन्वन्तरम्; इति तौ विरहान्तरक्षमौ R.8.56 the term or period of separation; क्षणान्तरे -रात् within the period of a moment.

-8 Opportunity, occasion, time; देवी चित्रलेखामव- लोकयन्ती तिष्ठति । तस्मिन्नन्तरे भर्तोपस्थितः M.1. अत्रान्तरे प्रणम्याग्रे समुपविष्टः; Pt.1 on that occasion, at that time; अस्मिन्नन्तरे Dk.164; केन पुनरुपायेन मरणनिर्वाणस्यान्तरं संभावयिष्ये Māl.6; कृतकृत्यता लब्धान्तरा भेत्स्यति Mu.2.22 getting an opportunity; 9; यावत्त्वामिन्द्रगुरवे निवेदयितुं अन्तरान्वेषी भवामि Ś.7. find a fit or opportune time; शक्तेनापि सता जनेन विदुषा कालान्तरप्रेक्षिणा वस्तव्यम् Pt.3.12; waiting for a suitable opportunity or time; सारणस्यान्तरं दृष्ट्वा शुको रावणमब्रवीत् Rām.

-9 Difference (between two things), (with gen. or in comp.) शरीरस्य गुणानां च दूरमत्यन्तमन्तरम् H.1.46; उभयोः पश्यतान्तरम् H.1.64, नारीपुरुषतोयानामन्तरं महदन्तरम् 2.39; तव मम च समुद्रपल्वलयोरिवान्तरम् M.1; Bg.13.34; यदन्तरं सर्षपशैलराजयोर्यदन्तरं वायसवैनतेययोः Rām.; द्रुमसानुमतां किमन्तरम् R.8.9;18.15; rarely with instr.; त्वया समुद्रेण च महदन्तरम् H.2; स्वामिनि गुणान्तरज्ञे Pt.1.11; difference; सैव विशिनष्टि पुनः प्रधानपुरषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.

-1 (Math.) Difference, remainder also subtraction, cf. योगोन्तरेणोनयुतो$र्धितस्तौ राशी स्मृतौ संक्रमणाख्यमेतत् ॥ Līlā.

-11 (a) Different, another, other, changed, altered (manner, kind, way &c.); (Note:- that in this sense अन्तर always forms the latter part of a compound and its gender remains unaffected i. e. neuter, whatever be the gender of the noun forming the first part; कन्यान्तरम् (अन्या कन्या), राजान्तरम् (अन्यो राजा), गृहान्तरम् (अन्यद् गृहम्); in most cases it may be rendered by the English word 'another'.); इदमवस्थान्तरमारोपिता Ś.3 changed condition; K.154; Mu.5; शुभाशुभफलं सद्यो नृपाद्देवाद्भवान्तरे Pt.1.121; जननान्तरसौहृदानि &Sacute.5.2 friendships of another (former) existence; नैवं वारान्तरं विधास्यते H.3 I shall not do so again; आमोदान् हरिदन्तराणि नेतुम् Bv.1.15, so दिगन्तराणि; पक्षान्तरे in the other case; देश˚, राज˚, क्रिया˚ &c. (b) Various, different, manifold (used in pl.); लोको नियम्यत इवात्मदशान्तरेषु Ś.4.2; मन्निमित्तान्यवस्थान्तराण्यवर्णयत् Dk.118 various or different states; 16; sometimes used pleonastically with अन्यत् &c.; अन्यत्स्थानान्तरं गत्वा Pt.1.

-12 Distance (in space); व्यामो बाह्वोः सकरयोस्ततयोस्ति- र्यगन्तरम् Ak.; प्रयातस्य कथंचिद् दूरमन्तरम् Ks.5.8.

-13 Absence; तासामन्तरमासाद्य राक्षरीनां वराङ्गना Rām.; तस्यान्तरं च विदित्वा ibid.

-14 Intermediate member, remove, step, gradation (of a generation &c.); एकान्तरम् Ms.1.13; द्वयेकान्तरासु जातानाम् 7; एकान्तरमामन्त्रितम् P.VIII.1.55; तत्स्रष्टुरेकान्तरम् Ś.7.27 separated by one remove, See एकान्तर also.

-15 Peculiarity, peculiar or characteristic possession or property; a (peculiar) sort, variety, or kind; व्रीह्यन्तरेप्यणुः Trik.; मीनो राश्यन्तरे, वेणुर्नृपान्तरे ibid.; प्रासङ्गो युगान्तरम् cf. also प्रधानपुरुषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.37. &c.

-16 Weakness, weak or vulnerable point; a failing, defect, or defective point; प्रहरेदन्तरे रिपुम्, Śabdak. सुजयः खलु तादृगन्तरे Ki.2.52; असहद्भिर्माममिमित्रैर्नित्यमन्तरदर्शिभिः Rām; परस्यान्तरदर्शिना ibid.; कीटकेनेवान्तरं मार्गयमाणेन प्राप्तं मया महदन्तरम् Mk.9; अथास्य द्वादशे वर्षे ददर्श कलिरन्तरम् Nala.7.2.; हनूमतो वेत्ति न राक्षसो$न्तरं न मारुतिस्तस्य च राक्षसो$न्तरम् Rām.

-17 Surety, guarantee, security; तेन तव विरूपकरणे सुकृतमन्तरे धृतम् Pt.4 he has pledged his honour that he will not harm you; आत्मान- मन्तरे$र्पितवान् K.247; अन्तरे च तयोर्यः स्यात् Y.2.239; भुवः संज्ञान्तरयोः P.III.2.179; धनिकाधमर्णयोरन्तरे यस्तिष्ठति विश्वासार्थं स प्रतिभूः Sk.

-18 Regard, reference, account; न चैतदिष्टं माता मे यदवोचन्मदन्तरम् Rām. with reference to me; त्वदन्तरेण ऋणमेतत्.

-19 Excellence, as in गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः M.1.6 (this meaning may be deduced from 11).

-2 A garment (परिधान).

-21 Purpose, object, (तादर्थ्य) तौ वृषाविव नर्दन्तौ बलिनौ वासितान्तरे Mb.1.12.41; (Malli. on R.16.82).

-22 Concealment, hiding; पर्व- तान्तरितो रविः (this sense properly belongs to अन्तर्-इ q. v.).

-23 Representative, substitution. क्षात्रमाचरतो मार्गमपि बन्धोस्त्वदन्तरे Mb.12.1.3.

-24 Destitution, being without (विना) which belongs to अन्तरेण. (अन्तरमवकाशाव- धिपरिधानान्तर्धिभेदतादर्थ्ये । छिद्रात्मीर्यावेनाबहिरवसरमध्येन्तरात्मनि च Ak.) [cf. L. alter]

-25 Space (अवकाश); प्रेक्षतामृषि- सङ्घानां बभूव न तदान्तरम् Rām.7.14.19.

-26 Separation (वियोग); भार्यापत्योरन्तरम् Mb.5.35.43.

-27 A move or skilful play in wrestling; अन्योन्यस्थान्तरप्रेप्सू प्रचक्राते$न्तरं प्रति Mb.9.57.11.

-28 A moulding of the pedestal and the base; षडंशं चान्तरे कर्णे उत्तरांशं तदूर्ध्वके । Māna.13.121; cf. स्थानात्मीयान्यतादर्थ्यरन्ध्रान्तर्धिषु चान्तरम् । परिधाने$वधौ मध्ये$- न्तरात्मनि नपुंसके । Nm.

-Comp. -अपत्या a pregnant woman.

-चक्रम् a technical term in augury Bṛi. S. chap.86.

-ज्ञ a. knowing the interior, prudent, wise, foreseeing; नान्तरज्ञाः श्रियो जातु प्रियैरासां न भूयते Ki.11.24 not knowing the difference.

-तत् a. spreading havoc.

-द a. cutting the interior or heart.

-दिशा, अन्तरा दिक् intermediate region or quarter of the compass.

-दृश् a. realizing the Supreme Soul (परमात्मानुसंधायिन्).

-पु(पू)रुषः the internal man, soul (the deity that resides in man and witnesses all his deeds); तांस्तु देवाः प्रपश्यन्ति स्वस्यैवान्तरपूरुषः; Ms.8.85.

-पूजा = अन्तर-पूजा.

-प्रभवः [अन्तराभ्यां भिन्नवर्णमातापितृभ्यां प्रभवति] one of a mixed origin or caste. (अम्बष्ठ, क्षत्तृ, करण, इ.); अन्तरप्रभवाणां च धर्मान्नो वक्तुमर्हसि Ms.1.2.

-प्रश्नः an inner question, one contained in and arising out of what has been previously mentioned.

-शायिन् -स्थ, -स्थायिन् -स्थित a.

1 inward, internal, inherent; ˚स्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केन चित् Pt. 1.221.

-2 interposed, intervening, separate.

-3 seated in the heart, an epithet of जीव.

अन्तर् ind. [अम्-अरन्-तुडागमश्च Uṇ.5.6, अमेस्तुट् च]

1 (Used as a prefix to verbs and regarded as a preposition or गति) (a) In the middle, between; in, into, inside; ˚हन्, ˚धा, ˚गम्, ˚भू, ˚इ, ˚ली &c. (b) Under.

-2 (Used adverbially) (a) Between, be- twixt, amongst, within; in the middle or interior, inside (opp. वहिः); अदह्यतान्तः R.2.32 burnt within himself, at heart; अन्तरेव विहरन् दिवानिशम् R.19.6 in the palace, in the harem; so ˚भिन्नं भ्रमति हृदयम् Māl. 5.2; अन्तर्विभेद Dk.13; यदन्तस्तन्न जिह्वायाम् Pt.4.88; अन्तर्यश्च मृग्यते V.1.1 internally, in the mind. (b) By way of seizing or holding; अन्तर्हत्वा गतः (हतं परिगृह्य).

-3 (As a separable preposition) (a) In, into, between, in the middle, inside, within, (with loc.); निवसन्नन्तर्दारुणि लङ्घ्यो वह्निः Pt.1.31; अन्तरादित्ये Ch. Up., अन्तर्वेश्मनि Ms.7 223; Y.3.31; अप्स्वन्तरमृतमप्सु Rv.1. 23.19. अप्सु मे सोमो$ब्रवीदन्तर् विश्वानि भेषजा ibid. (b) Between (with acc.) Ved. अन्तर्मही बृहती रोदसीमे Rv. 7.87.2; अन्तर्देवान् मर्त्यांश्च 8.2.4; हिरण्मय्योर्ह कुश्योरन्तर- वहित आस Śat. Br. (c) In, into, inside, in the interior, in the midst (with gen.); प्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve. 3.7; अन्तःकञ्चुकिकञ्चुकस्य Ratn.2.3; बहिरन्तश्च भूतानाम् Bg.13.15; त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् Y.2.14; लघुवृत्तितया भिदां गतं बहिरन्तश्च नृपस्य मण्डलम् Ki.2.53; अन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम् Ak.; oft. in comp. at the end; कूपान्तः पतितः Pt.5; सभान्तः साक्षिणः प्राप्तान् Ms.8.79; दन्तान्तरधि- ष्ठितम् Ms.5.141 between the teeth; उत्पित्सवो$न्तर्नदभर्तुः Śi.3.77; also in compound with a following word; अहं सदा शरीरान्तर्वासिनी ते सरस्वती Ks.4.11.

-4 It is fre- quently used as the first member of compounds in the sense of 'internally', 'inside', 'within', 'in the inte- rior', 'having in the interior', 'filled with', 'having concealed within', or in the sense of 'inward', 'internal', 'secret', 'hidden' &c., forming Adverbial, Bahuvrīhi or Tatpuruṣa compounds; कुन्दमन्तस्तुषारम् (Bah. comp.) Ś.5.19 filled with dew; ˚स्तोयम् (Bah. comp.) Me.66; अन्तर्गिरि (Adv. comp.) Ki.1.34; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः (Tat. comp.) U.3.31; so ˚कोपः, ˚कोणः, ˚आकूतम् &c.

-5 It is also supposed to be a particle of assent (स्वीकारार्थक). (Note. In comp. the र् of अन्तर् is changed to a visarga before hard consonants, as अन्तः- करणम्, अन्तःस्थ &c.). [cf. L. inter; Zend antare; Goth. undar; Pers. andar; Gr. entos;].

-Comp. -अंसः the breast (= अंतरा-अंस q. v.).

-अग्निः inward fire, the fire which stimulates digestion; दीप्तान्तरग्निपरिशुद्धकोष्ठः Susr.

-अंङ्ग a.

1 inward, internal, comprehended, included (with abl.); त्रयमन्तरङ्ग पूर्वेभ्यः Pat Sūtra.

-2 proximate, related to, essential to or referring to the essential part of the अङ्ग or base of a word (opp. बहिरङ्ग); धातूपसर्गयोः कार्यमन्तरङ्गम् P.VIII.3.74 Sk.

-3 dear, most beloved (अत्यन्तप्रिय); स्वपिति सुखमिदा- नीमन्तरङ्गः कुरङ्गः Ś.4.v.l.

(-अङ्गम्) 1 the inmost limb or organ, the heart, mind; सन्तुष्टान्तरङ्गः Dk.11; ˚वृत्ति 21; the interior.

-2 an intimate friend, near or con- fidential person (forming, as it were, part of oneself); मदन्तरङ्गभूताम् Dk.81,93,11; राजान्तरङ्गभावेन 135; अन्तरङ्गेषु राज्यभारं समर्प्य*** 159.

-3 an essential or indispensable part, as श्रवण, मनन & निदिध्यासन in realizing Brahman.

-4 What is intimately connected or related; अन्तरङ्गबहिरङ्ग- योरन्तरङ्ग बलीयः ŚB. on MS.12.2.29.

- अवयव an inner part; P.V.4.62.

-आकाशः the ether or Brahman that resides in the heart of man (a term often occurring in the Upaniṣads).

-आकूतम् secret or hidden intention.

-आगमः an additional augment between two letters,

-आगारम् the interior of a house; स्त्रीनक्तमन्तरा- गारबहिःशत्रुकृतांस्तथा Y.2.31.

-आत्मन् m. (त्मा)

1 the inmost spirit or soul, the soul or mind; also the internal feelings, the heart, अङ्गुष्ठमात्रपुरुषोन्तरात्मा Śvet.; नास्य प्रत्यक- रोद्वीर्यं विक्लवेनान्तरात्मना Rām.6.13.28. गतिमस्यान्तरात्मनः Ms.6.73; जीवसंज्ञोन्तरात्मान्यः सहजः सर्वदेहिनाम् 12.13; मद्- गतेनान्तरात्मना Bg.6.47 with the heart fixed on me; जातो ममायं विशदः प्रकामं...... अन्तरात्मा Ś.4.22, U.3.38, प्रायः सर्वो भवति करुणावृत्तिरार्द्रान्तरात्मा Me.95.

-2 (In phil.) the inherent supreme spirit or soul (residing in the in- terior of man); अन्तरात्मासि देहिनाम् Ku.6.21.

-आपणः a market in the heart (inside) of a town.

-आय, -आल; See s. v.

-आराम a. rejoicing in oneself, finding pleasure in his soul or heart; यो$न्तःसुखोन्तरारामस्तथान्तर्जर्यो- तिरेव सः Bg.5.24.

-इन्द्रियम् an internal organ or sense.

-उष्यम् Ved. a secret abode.

-करणम् the internal organ; the heart, soul; the seat of thought and feeling, thinking faculty, mind, conscience; प्रमाणं ˚प्रवृत्तयः Ś.1.22; सबाह्य ˚णः अन्तरात्मा V.4 the soul in all its senses external and internal, the inner and outer man; दयार्द्रभावमाख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः R.2.11. According to the Vedānta अन्तःकरण is of four kinds: मनो बुद्धिरहङ्कार- श्चित्तं करणमान्तरम् । संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इमे ॥ अन्तःकरणं त्रिविधम् Sāṅkhya 33, i. e. बुद्धयहङ्कारमनांसि; सान्तःकरणा बुद्धिः 35, i. e. अहङ्कारमनःसहिता.

-कल्पः a certain number of years (with Buddhists).

-कुटिल a. inwardly crooked (fig. also); fraudulent. (

-लः) a conch-shell.

-कृ(क्रि)मिः a disease of worms in the body.

-कोटरपुष्पी = अण्ड- कोटरपुष्पी.

-कोपः 1 internal disturbance; H.3.

-2 inward wrath, secret anger.

-कोशम् the interior of a store- room.

-गङ्गा the secret or hidden Ganges (supposed to communicate uuderground with a secret stream in Mysore).

-गडु a. [अन्तर्मध्ये गडुरिव] useless, unprofitable, unnecessary, unavailing; किमनेनान्तर्गडुना Sar. S. (ग्रीवाप्रदेश- जातस्य गलमांसपिण्डस्य गडोर्यथा निरर्थकत्वं तद्वत्).

-गम् -गत &c. See under अंतर्गम्.

-गर्भ a.

1 bearing young, pregnant.

-2 having a गर्भ or inside; so ˚गर्भिन्.

-गिरम् -रि ind. in mountains. अध्यास्तेन्तर्गिरं यस्मात् करतन्नावैति कारणम् Bk.5.87.

-गुडवलयः the sphincter muscle.

-गूढ a. conceal- ed inside, being inward; ˚घनव्यथः U.3.1; R.19.57; ˚विषः with poison concealed in the heart.

-गृहम्, -गेहम्, -भवनम् [अन्तःस्थं गृहम् &c.]

1 the inner apartment of a house, the interior of a house.

-2 N. of a holy place in Benares; पञ्चक्रोश्यां कृतं पापमन्तर्गेहे विनश्यति.

-घणः -णम् [अन्तर्हन्यते क्रोडीभवत्यस्मिन्, निपातः] the open space before the house between the entrance-door and the house (= porch or court); तस्मिन्नन्तर्घणे पश्यन् प्रघाणे सौधसद्मनः Bk.7.62 द्वारमतिक्रम्य यः सावकाशप्रदेशः सो$न्तर्घणः). (

-नः -णः) N. of a country of Bāhīka (or Bālhīka) (P.III.3.78 बाहीकग्रामविशेषस्य संज्ञेयम् Sk.).

-घातः striking in the middle Kāsi. on P.III.3.78.

-चर a. pervading the body. internally situated, internal, inward अन्तश्चराणां मरुतां निरोधात् Ku.3.48; U.7.

-ज a. born or bred in the interior (as a worm &c.).

-जठरम् the stomach. (ind.) in the stomach.

-जम्भः the inner part of the jaws (खादनस्थानं जम्भः, दन्तपङ्क्त्यो- रन्तरालम्).

-जात a. inborn, innate.

-जानु ind. between the knees.

-जानुशयः One sleeping with hands between the knees; अन्तर्जानुशयो यस्तु भुञ्जते सक्तभाजनः Mb.3.2.75.

-ज्ञानम् inward or secret knowledge.

-ज्योतिस् a. enlightened inwardly, with an enlightened soul. यो$न्तःसुखो$न्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः Bg.5.24. (

-स् n.) the inward light, light of Brahman.

-ज्वलनम् inflammation. (

-नः) inward heat or fire; mental anxiety.

-ताप a. burning inwardly (

-पः) internal fever or heat Ś.3.13.

-दधनम् [अन्तर्दध्यते आधीयते मादकतानेन] distillation of spirituous liquor, or a substance used to produce fermentation.

-दशा a term in astrology, the time when a particular planet exercises its influence over man's destiny (ज्योतिषोक्तः महादशान्तर्गतो ग्रहाणां स्वाधिपत्यकालभेदः).

-दशाहम् an interval of 1 days; ˚हात् before 1 days. Ms.8.222; ˚हे 5.79.

-दहनम् -दाहः 1 inward heat; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः U.3.31; ˚हेन दहनः सन्तापयति राघवम् Rām.

-2 inflammation.

-दुःख a. sad or afflicted at heart;

-दुष्ट a. internally bad, wicked or base at heart.

-दृष्टिः f. examining one's own soul, insight into oneself.

-देशः an intermediate region of the compass.

-द्वारम् private or secret door within the house (प्रकोष्ठद्वारम्).

-धा-धि, -हित &c. See. s. v.

-नगरम् the palace of a king (being inside the town); cf. ˚पुरम्; दशाननान्तर्नगरं ददर्श Rām.

-निवेशनम् inner part of the house; यथा चारोपितो वृक्षो जातश्चान्तर्निवेशने Rām.6.128.6.

-निहित a. being concealed within; अङ्गैरन्तर्निहितवचनैः सूचितः सम्यगर्थः M.2.8.

-निष्ठ a. engaged in internal meditation.

-पटः, -टम् a screen of cloth held between two persons who are to be united (as a bride and bridegroom, or pupil and preceptor) until the acctual time of union arrives.

-पथ a. Ved. being on the way.

-पदम् ind. in the interior of an inflected word.

-पदवी = सुषुम्णामध्यगतः पन्थाः

-पिरधानम् the innermost garment.

-पर्शव्य a. being between the ribs (as flesh).

-पवित्रः the Soma when in the straining vessel.

-पशुः [अन्तर्गाममध्ये पशवो यत्र] the time when the cattle are in the village or stables (from sunset to sunrise); अन्तःपशौ पशुकामस्य सायं प्रातः Kāty; (सायं पशुषु ग्राममध्ये आगतेषु प्रातश्च ग्रामादनिःसृतेषु com.).

-पातः, पात्यः 1 insertion of a letter (in Gram.).

-2 a post fixed in the middle of the sacrificial ground (used in ritual works); अन्तःपूर्वेण यूपं परीत्यान्तःपात्यदेशे स्थापयति Kāty.

-पातित, -पातिन् a.

1 inserted.

-2 included or comprised in; falling within; दण्डकारण्य˚ ति आश्रमपदम् K.2.

-पात्रम् Ved. interior of a vessel.

-पालः one who watches over the inner apartments of a palace.

-पुरम् [अन्तः अभ्यन्तरं पुरं गृहम्, or पुरस्यान्तःस्थितम्]

1 inner apartment of a palace (set apart for women); female or women's apartments, seraglio, harem (so called from their being situated in the heart of the town, for purposes of safety); व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्ने भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् Ms.7.216,221,224; कन्यान्तःपुरे कश्चित्प्रविशति Pt.1.

-2 inmates of the female apartments, a queen or queens, the ladies taken collectively; अन्तःपुराणि सर्वाणि रुदमानानि सत्वरम् Rām.6.111.111. ˚विरहपर्युत्सुकस्य राजर्षेः Ś.3; K.58; ततो राजा सान्तःपुरः स्वगृह- मानीयाभ्यर्चितः Pt.1; कस्यचिद्राज्ञो$न्तःपुरं जलक्रीडां कुरुते ibid. ˚प्रचारः gossip of the harem Ms.7.153; ˚समागतः Ś.4; also in pl.; कदाचिदस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरेभ्यः कथयेत् Ś.2.; न ददाति वाचमुचितामन्तःपुरेभ्यो यदा Ś.6.5. ˚जन women of the palace; inmates of the female apartments; ˚चर,

-अध्यक्षः-रक्षकः, -वर्ती guardian or superintendent of the harem, chamber- lain; वृद्धः कुलोद्रतः शक्तः पितृपैतामहः शुचिः । राज्ञामन्तःपुरा- ध्यक्षो विनीतश्च तथेष्यते ॥ (of these five sorts are mentioned:- वामनक, जघन्य, कुब्ज, मण्डलक and सामिन् see Bṛi. S.) ˚सहायः one belonging to the harem.

-पुरिकः [अन्तःपुरे नियुक्तः, ठक्] a chamberlain = ˚चर. (

-कः, -का) a woman in the harem; अस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरिके(का) भ्यो निवेदय Chaṇḍ. K.

-पुष्पम् [कर्म.] the menstrual matter of women, before it re- gularly begins to flow every month; वर्षद्वादशकादूर्ध्वं यदि पुष्पं बहिर्न हि । अन्तःपुष्पं भवत्येव पनसोदुम्बरादिवत् Kāśyapa; ˚ष्पम् is therefore the age between 12 and the menstruation period.

-पूय a. ulcerous.

-पेयम् Ved. drinking up.

-प्रकृतिः f.

1 the internal nature or constitution of man.

-2 the ministry or body of ministers of a king.

-3 heart or soul. ˚प्रकोपः internal dissensions or disaffection; अणुरप्युपहन्ति विग्रहः प्रभुमन्तःप्रकृतिप्रकोपजः Ki.2.51.

-प्रको- पनम् sowing internal dissensions, causing internal revolts; अन्तःप्रकोपनं कार्यमभियोक्तुः स्थिरात्मनः H.3.93.

-प्रज्ञ a. knowing oneself, with an enlightened soul.

-प्रतिष्ठानम् residence in the interior.

-बाष्प a.

1 with suppressed tears; अन्तर्बाष्पश्चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ Me.3.

-2 with tears gushing up inside, bedimmed with tears; कोपात्˚ ष्पे स्मरयति मां लोचने तस्याः V.4.15. (

-ष्पः) suppressed tears, inward tears; निगृह्य ˚ष्पम् Bh.3.6; Māl.5.

-भावः, भावना see under अन्तर्भू separately.

-भिन्न a. split or broken inside, perforated, bored (said of a pearl) Pt.4 (also torn by dissensions).

-भूमिः f. interior of the earth.

-भेदः discord, internal dissensions; ˚जर्जरं राजकुलम् Mk.4 torn by internal dissensions; अन्तर्भेदाकुलं गेहं न चिराद्विनशिष्यति 'a house divided against itself cannot stand long.'

-भौम a. subterranean, underground.

-मदावस्थ a. having the rutting state concealed within; आसीदनाविष्कृतदानराजि- रन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः R.2.7.

-मनस् a.

1 sad, disconso- late, dejected, distracted.

-2 one who has concentrated and turned his mind inward, lost in abstract meditation.

-मुख a. (

-खी f.)

1 going into the mouth, pointing or turned inward; प्रचण्डपरिपिण्डितः स्तिमितवृत्तिरन्तर्मुखः Mv. 5.26.

-2 having an inward entrance of opening (बाह्यवस्तुपरिहारेण परमात्मविषयकतया प्रवेशयुक्तं चित्तादि).

-3 an epithet of the soul called प्राज्ञ, when it is enjoying the sweet bliss of sleep (आनन्दभुक् चेतोमुखः प्राज्ञः इति श्रुतेः).

-4 Spiritual minded, looking inwardly into the soul; 'अन्तर्मुखाः सततमात्मविदो महान्तः' Viś. Guṇā.139. (

-खम्) a sort of surgical scissors (having an opening inside), one of the 2 instruments mentioned by Suśruta in chapter 8 of Sūtrasthāna.

-मातृका [अन्तःस्थाः ष़ट्चक्रस्थाः मातृकाः अकारादिवर्णाः] a name given in the Tantras for the letters of the alphabet assigned to the six lotuses (पद्म) of the body; ˚न्यासः a term used in Tantra literature for the mental assignment of the seve- ral letters of the alphabet to the different parts of the body.

-मुद्र a. sealed inside; N. of a form of devotion.

-मृत a. still-born.

-यागः mental sacrifice or worship, a mode of worship referred to in the Tantras.

-यामः 1 suppression of the breath and voice.

-2 ˚पात्रम्, a sacrificial vessel (ग्रहरूपं सामापराख्यं यज्ञियपात्रम्); according to others, a Soma libation made during the suppression of breath and voice; सुहवा सूर्यायान्तर्याममनु- मन्त्रयेत् Ait. Br.

-यामिन् m.

1 regulating the soul or internal feelings, soul; Providence, Supreme Spirit as guiding and regulating mankind. Brahman; (according to the Bṛi. Ār. Up. अन्तर्यामिन 'the internal check' is the Supreme Being and not the individual soul; who standing in the earth is other than the earth, whom the earth knows not, whose body the earth is, who internally restrains and governs the earth; the same is thy soul (and mine, the internal check अन्तर्यामिन्, &c. &c.); अन्तराविश्य भूतानि यो बिभर्त्यात्मकेतुभिः । अन्तर्या- मीश्वरः साक्षाद्भवेत् &c.

-2 wind; ˚ब्राह्मणम् N. of a Brāhmaṇa included in the Bṛi. Ār. Up.

-योगः deep meditation, abstraction

-लम्ब a. acute-angular. (

-बः) an acute-angled triangle (opp. बहिर्लम्ब) (the perpendicular from the vertex or लम्ब falling within अन्तर् the triangle).

-लीन a.

1 latent, hidden, concealed inside; ˚नस्य दुःखाग्नेः U.3.9; ˚भुजङ्गमम् Pt.1.

-2 inherent.

-लोम a. (P.V.4.117) covered with hair on the inside; (

-मम्) [अन्तर्गतमाज्छाद्यं लोम अच्] the hair to be covered.

-वंशः = ˚पुरम् q. v.

-वंशिकः, -वासिकः [अन्तर्वंशे वासे नियुक्तः ठक्] a superintendent of the women's apartment.; Pt.3, K.93. Ak.2.8.8.

-वण (वन) a. situated in a forest; ˚णो देशः P.VI.2.179 Sk. (

-णम्) ind. within a forest. P.VIII.4.5.

-वत् a. being in the interior; having something in the interior.

-वती (वत्नी) Ved. [अन्तरस्त्यस्यां गर्भः] a pregnant woman; अन्तर्वत्नी प्रजावती R.15.13.

-वमिः [अन्तः स्थित एव उद्गारशब्दं कारयति, वम्-इन्] indigestion, flatulence; belching.

-वर्तिन्, -वासिन् a. being or dwelling inside, included or comprised in

-वसुः N. of a Soma sacrifice (for राज्यकाम and पशुकाम).

-वस्त्रम्, -वासस् n. an under- garment; गृहीत्वा तत्र तस्यान्तर्वस्त्राण्याभरणानि च । चेलखण्डं तमेकं च दत्वान्तर्वाससः कृते ॥. Ks.4.52.

-वा a. [अन्तः अन्तरङ्गभावं अन्तःकरणं वा वाति गच्छति स्निग्धत्वेन, वा-विच् Tv.] forming part of oneself such as children, cattle &c. ˚वत् a. (अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः) having progeny, cattle &c; अन्तर्वावत्क्षयं दधे Rv.1.4.7; abounding with precious things inside. -adv. inwardly.

-वाणि a. [अन्तःस्थिता शास्त्रवाक्यात्मिका वाणी यस्य] skilled or versed in scriptures, very learned (शास्त्रविद्).

-विगाहः, -हनम् entering within, penetration.

-विद्वस् a. Ved. (

विदुषी f.) knowing correctly or exactly (knowing the paths between heaven and earth) Rv.1.72.7.

-वेगः inward uneasiness or anxiety, inward fever.

-वेदि a. pertaining to the inside of the sacrificial ground. -adv. within this ground. (

-दिः -दी f.) [अन्तर्गता वेदिर्यत्र देशे] the tract of land (the Doab) between the rivers Gaṅgā and Yamunā, regarded as a sacred region and the principal seat of Āryan Brāhmaṇas; cf. एते भगवत्यौ भूमिदेवानां मूलमायतनमन्तर्वेदिपूर्वेण कलिन्दकन्यामन्दाकिन्यौ संगच्छेते A.R.7; it is supposed to have extended from Prayāga to Haradvāra and is also known by the names of शशस्थली and ब्रह्मावर्त. -m. (pl.) inhabitants of this land.

-वेश्मन् n. the inner apartments, interior of a house.

-वेश्मिकः n. a chamberlain.

-वैशिकः Officer in charge of the harem. समुद्रमुपकरणमन्तर्वैशिकहस्तादादाय परिचरेयुः Kau. A.1.21.

-शरः internal arrow or disease.

-शरीरम् internal and spiritual part of man; the interior of the body.

-शल्य a. having in the interior an arrow, pin or any such extraneous matter; rankling inside.

-शीला N. of a river rising from the Vindhya mountain.

-श्लेषः, -श्लेषणम् Ved. internal support (scaffolding &c.) एतानि ह वै वेदानामन्तः- श्लेषणानि यदेता व्याहृतयः Ait. Br.

-संज्ञ a. inwardly con- scious (said of trees &c.); ˚ज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः Ms.1.49.

-सत्त्व a. having inward strength &c. (˚

त्त्वा)

1 a pregnant woman.

-2 the marking nut.

-सन्तापः internal pain, sorrow, regret.

- सरल a. upright at heart, or having Sarala trees inside; K.51.

-सलिल a. with water (flowing) underground; नदीमिवान्तःसलिलां सरस्वतीम् R.3.9.

-सार a. having inward strength and vigour, full of strong inside; powerful, strong, heavy or ponderous; ˚रैर्मन्त्रिभिर्घार्यते राज्यं सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् Pt.1. 126; साराणि इन्धनानि Dk.132; ˚रं घन तुलयितुं नानिलः शक्ष्यति त्वाम् Me.2. (

-रः) internal treasure or store, inner store or contents; वमन्त्युच्चैरन्तःसारम् H.2.13 internal matter or essence (and pus).

-सुख a. whose delight is in self, inwardly happy यो$न्तःसुखो$न्तरारामः Bg. 5.24

-सेनम् ind. into the midst of armies.

-स्थ a. (also written अन्तःस्थ) being between or in the midst. (

-स्थः, -स्था) a term applied to the semivowels, य्, र्, ल्, व् as standing between vowels and consonants and being formed by a slight contact of the vocal organs (ईषत्स्पृष्टं अन्तस्थानाम्); or they are so called be- cause they stand between स्पर्श (क-म) letters and ऊष्मन् (श, ष, स, ह).

-स्था 1 a deity of the vital organs.

-2 N. of one of the Ṛigveda hymns. ˚मुद्गरः the malleus of the ear.

-स्वेदः [अन्तः स्वेदो मदजलस्यन्दनं यस्य] an elephant (in rut).

-हणनम् striking in the middle.

-हननम् N. of a country बाहीक P.VIII.4.24 Sk.

-हस्तम् ind. in the hand, within reach of the hand.

-हस्तीन a. being in the hand or within reach of the hand.

-हासः laughing inwardly (in the sleeves), a secret or suppressed laugh; सान्तर्हासं कथितम् Me.113 with a suppressed laugh, with a gentle smile.

-हृदयम् the interior of the heart.

अपृथक्त्विन् a. One who cannot distinguish (between the पुरुष and the प्रकृति). वर्णाश्रमपृथक्त्वे च दृष्टार्थस्यापृथक्त्विनः । नान्यदन्यदिति ज्ञात्वा नान्यदन्यत्प्रवर्तते ॥ Mb.12.38.177 Critical Edition. 'पृथक्त्वं पुंप्रकृत्योर्विवेकः, तदस्यास्तीति पृथक्त्वी, तदन्यस्य' -नीलकण्ठ.

विभावनम् ना 1 Clear perception or ascertainment, discrimination, judgment.

-2 Discussion, investigation, examination.

-3 Conception, imagination; यदन्यदन्यत्र विभाव्यते भ्रमात् A. Rām.7.5.37.

-4 Development.

-5 Protection (पालन); यस्याङ्घ्रिपद्मं परिचर्य विश्वविभावनायात्तगुणाभि- पत्तेः Bhāg.4.8.2.

-6 Looking, sight (दर्शन); पश्चिमां तु समासीनः सम्यगृक्षविभावनात् Ms.2.11.

-7 Showing, manifesting; Ms.9.76 (com.).

-ना (In Rhet.) A figure of speech in which effects are represented as taking place though their usual causes are absent; क्रियायाः प्रतिषेधे$पि फलव्यक्तिर्विभावना K. P.1.

अग्निः [अङ्गति ऊर्ध्वं गच्छति अङ्ग्-नि,नलोपश्च Uṇ.4.5., or fr. अञ्च् 'to go.']

1 Fire कोप˚, चिन्ता˚, शोक˚, ज्ञान˚, राज˚, &c.

-2 The God of fire.

-3 Sacrificial fire of three kinds (गार्हपत्य, आहवनीय and दक्षिण); पिता बै गार्हपत्यो$ ग्निर्माताग्निर्दक्षिणः स्मृतः । गुरुराहवनीयस्तु साग्नित्रेता गरीयसी ॥ Ms. 2.232.

-4 The fire of the stomach, digestive faculty, gastric fluid.

-5 Bile (नाभेरूर्ध्व हृदयादधस्तादामाशयमाचक्षते तद्गतं सौरं तेजः पित्तम् इत्याचक्षते).

-6 Cauterization (अग्नि- कर्मन्).

-7 Gold.

-8 The number three. शराग्निपरिमाणम् (पञ्चत्रिंशत्) Mb.13.17.26.

-9 N. of various plants: (a) चित्रक Plumbago Zeylanica; (b) रक्तचित्रक; (c) भल्लातक Semicarpus Anacardium; (d) निम्बक Citrus Acida.

-1 A mystical substitute for the letter र्. In Dvandva comp. as first member with names of deities, and with particular words अग्नि is changed to अग्ना, as ˚विष्णू, ˚मरुतौ, or to अग्नी, ˚पर्जन्यौ, ˚ वरुणौ, ˚षोमौ

-11 पिङगला नाडी; यत्र तद् ब्रह्म निर्द्वन्द्वं यत्र सोमः, (इडा) सहाग्निना (अग्निः पिङ्गला) Mb.14.2.1.

-12 Sacrificial altar, अग्निकुण्ड cf. Rām. 1.14.28.

-13 Sky. अग्निर्मूर्धा Muṇḍ 2.1.4. [cf. L. ignis.

[Agni is the God of Fire, the Ignis of the Latins and Ogni of the Slavonians. He is one of the most prominent deities of the Ṛigveda. He, as an immortal, has taken up his abode among mortals as their guest; he is the domestic priest, the successful accomplisher and protector of all ceremonies; he is also the religious leader and preceptor of the gods, a swift messenger employed to announce to the immortals the hymns and to convey to them the oblations of their worshippers, and to bring them down from the sky to the place of sacrifice. He is sometimes regarded as the mouth and the tongue through which both gods and men participate in the sacrifices. He is the lord, protector and leader of people, monarch of men, the lord of the house, friendly to mankind, and like a father, mother, brother &c. He is represented as being produced by the attrition of two pieces of fuel which are regarded as husband and wife. Sometimes he is considered to have been brought down from heaven or generated by Indra between two clouds or stones, created by Dyau, or fashioned by the gods collectively. In some passages he is represented as having a triple existence, which may mean his three- fold manifestations as the sun in heaven, lightning in the atmosphere, and as ordinary fire on the earth, although the three appearances are also elsewhere otherwise explained. His epithets are numberless and for the most part descriptive of his physical characteristics: धूमकेतु, हुतभुज्, शुचि, रोहिताश्व, सप्तजिह्व, तोमरधर, घृतान्न, चित्रभानु, ऊर्ध्वशोचिस्, शोचिष्केश, हरिकेश, हिरण्यदन्त, अयोदंष्ट्र &c. In a celebrated passage he is said to have 4 horns, 3 feet, 2 heads, and 7 hands. The highest divine functions are ascribed to Agni. He is said to have spread out the two worlds and + produced them, to have supported heaven, formed the mundane regions and luminaries of heaven, to have begotten Mitra and caused the sun to ascend the sky. He is the head and summit of the sky, the centre of the earth. Earth, Heaven and all beings obey his commands. He knows and sees all worlds or creatures and witnesses all their actions. The worshippers of Agni prosper, they are wealthy and live long. He is the protector of that man who takes care to bring him fuel. He gives him riches and no one can overcome him who sacrifices to this god. He confers, and is the guardian of, immortality. He is like a water-trough in a desert and all blessing issue from him. He is therefore constantly supplicated for all kinds of boons, riches, food, deliverance from enemies and demons, poverty, reproach, childlessness, hunger &c. Agni is also associated with Indra in different hymns and the two gods are said to be twin brothers.

Such is the Vedic conception of Agni; but in the course of mythological personifications he appears as the eldest son of Brahmā and is called Abhimānī [Viṣṇu Purāṇa]. His wife was Svāhā; by her, he had 3 sons - Pāvaka, Pavamāna and Śuchi; and these had forty-five sons; altogether 49 persons who are considered identical with the 49 fires. He is also represented as a son of Aṅgiras, as a king of the Pitṛs or Manes, as a Marut and as a grandson of Śāṇḍila, and also as a star. The Harivaṁśa describes him as clothed in black, having smoke for his standard and head-piece and carrying a flaming javelin. He is borne in a chariot drawn by red horses and the 7 winds are the wheels of his car. He is accompanied by a ram and sometimes he is represented as riding on that animal. Agni was appointed by Brahamā as the sovereign of the quarter between the south and east, whence the direction is still known as Āgneyī. The Mahābhārata represents Agni as having exhausted his vigour and become dull by devouring many oblations at the several sacrifices made by king Śvetaki, but he recruited his strength by devouring the whole Khāṇḍava forest; for the story see the word खाण्डव].

-Comp. -अ (आ) गारम् -रः, -आलयः, -गृहम् [अग्निकार्याय अगारम् शाक˚ त.] a fire- sanctuary, house or place for keeping the sacred fire; वसंश्चतुर्थो$ग्निरिवाग्न्यगारे R.5.25. रथाग्न्यगारं चापार्चीं शरशक्तिगदे- न्धनम् Mb.11.25.14.

-अस्त्रम् fire-missile, a rocket,

-आत्मक a. [अग्निरात्मा यस्य] of the nature of fire सोमा- त्मिका स्त्री, ˚कः पुमान्.

-आधानम् consecrating the fire; so ˚आहिति.

-आधेयः [अग्निराधेयो येन] a Brāhmana who maintains the sacred fire. (

-यम्) =

˚आधानम्. -आहितः [अग्निराहितो येन, वा परनिपातः P.II.2.37.] one who maintains the sacred fire; See आहिताग्नि.

-इध् m. (अग्नीध्रः) [अग्निम् इन्द्धे स अग्नीध्] the priest who kindles fire (mostly Ved).

-इन्धनः [अग्निरिध्यते अनेन] N. of a Mantra. (नम्) kindling the fire; अग्नीन्धनं भैक्षचर्याम् Ms.2.18.

-उत्पातः [अग्निना दिव्यानलेन कृतः उत्पातः] a fiery portent, meteor, comet &c. In Bṛ. S.33 it is said to be of five kinds: दिवि भुक्तशुभफलानां पततां रूपाणि यानि तान्युल्काः । धिष्ण्योल्का- शनिविद्युत्तारा इति पञ्चधा भिन्नाः ॥ उल्का पक्षेण फलं तद्वत् धिष्ण्याशनिस्त्रिभिः पक्षैः । विद्युदहोभिः ष़ड्भिस्तद्वत्तारा विपाचयति ॥ Different fruits are said to result from the appearances of these portents, according to the nature of their colour, position &c.

-उद्धरणम्, -उद्धारः 1 producing fire by the friction of two araṇis.

-2 taking out, before sun-rise, the sacred fire from its cover of ashes previous to a sacrifice.

-उपस्थानम् worship of Agni; the Mantra or hymn with which Agni is worshipped (अग्निरुपस्थीयते$नेन) अग्निस्त्रिष्टुभ् उपस्थाने विनियोगः Sandhyā.

-एधः [अग्निमेधयति] an incendiary.

-कणः; -स्तोकः a spark.

-कर्मन् n. [अग्नौ कर्म स. त.]

1 cauterization.

-2 action of fire.

-3 oblation to Agni, worship of Agni (अग्निहोत्र); so ˚कार्य offering oblations to fire, feeding fire with ghee &c.; निर्वर्तिताग्निकार्यः K.16.; ˚र्यार्धदग्ध 39, Ms.3.69, अग्निकार्यं ततः कुर्यात्सन्ध्ययोरुभयोरपि । Y.1.25.

-कला a part (or appearance) of fire; ten varieties are mentioned धूम्रार्चिरुष्मा ज्वलिनी ज्वालिनी विस्फु- लिङ्गिनी । सुश्री: सुरूपा कपिला हव्यकव्यवहे अपि ॥ यादीनां दश- वर्णानां कला धर्मप्रदा अमूः ।).

-कारिका [अग्निं करोति आधत्ते करणे कर्तृत्वोपचारात् कर्तरि ण्वुल्]

1 the means of consecrating the sacred fire, the Ṛik called अग्नीध्र which begins with अग्निं दूतं पुरो दधे. 2. = अग्निकार्यम्.

-काष्ठम् अग्नेः उद्दीपनं काष्ठं शाक ˚त.] agallochum (अगुरु)

-कुक्कुटः [अग्नेः कुक्कुट इव रक्तवर्णस्फुलिङ्गत्वात्] a firebrand, lighted wisp of straw.

-कुण्डम [अग्नेराधानार्थं कुण्डम्] an enclosed space for keeping the fire, a fire-vessel.

-कुमारः, -तनयः; सुतः 1 N. of Kārttikeya said to be born from fire; Rām.7. See कार्त्तिकेय.

-2 a kind of preparation of medicinal drugs.

-कृतः Cashew-nut; the plant Anacardium occidentale. [Mar.काजू]

-केतुः [अग्नेः केतुरिव]

1 smoke.

-2 N. of two Rākṣasas on the side of Rāvaṇa and killed by Rāma.

-कोणः -दिक् the south-east corner ruled over by Agni; इन्द्रो वह्निः पितृपतिर्नौर्ऋतो वरुणो मरुत् । कुबेर ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ॥

-क्रिया [अग्निना निर्वर्तिता क्रिया, शाक. त.]

1 obsequies, funeral ceremonies.

-2 branding; भेषजाग्निक्रियासु च Y.3.284.

-क्रीडा [तृ. त.] fire-works, illuminations.

-गर्भ a. [अग्निर्गर्भे यस्य] pregnant with or containing fire, having fire in the interior; ˚र्भां शमीमिव Ś 4.3. (

--र्भः) [अग्निरिव जारको गर्भो यस्य]

1 N. of the plant Agnijāra.

-2 the sun stone, name of a crystal supposed to contain and give out fire when touched by the rays of the sun; cf Ś2.7.

-3 the sacrificial stick अरणि which when churned, gives out fire.

(-र्भा) 1 N. of the Śamī plant as containing fire (the story of how Agni was discovered to exist in the interior of the Śamī plant is told in chap. 35 of अनु- शासनपर्व in Mb.)

-2 N. of the earth (अग्नेः सकाशात् गर्भो यस्यां सा; when the Ganges threw the semen of Śiva out on the Meru mountain, whatever on earth &c. was irradiated by its lustre, became gold and the earth was thence called वसुमती)

-3 N. of the plant महा- ज्योतिष्मती लता (अग्निरिव गर्भो मध्यभागो यस्याः सा) [Mar. माल- कांगोणी]

-ग्रन्थः [अग्निप्रतिपादको ग्रन्थः शाक. त.] the work that treats of the worship of Agni &c.

-घृतम् [अग्न्युद्दीपनं घृतं शाक. त.] a kind of medicinal preparation of ghee used to stimulate the digestive power.

-चित् m. अग्निं चितवान्; चि-भूतार्थे क्विप् P.III.2.91] one who has kept the sacred fire; यतिभिः सार्धमनग्निमग्निचित् R.8.25; अध्वरे- ष्वग्निचित्वत्सु Bk.5.11.

-चयः, -चयनम्, -चित्या. arranging or keeping the sacred fire (अग्न्याधान); चित्याग्निचित्ये च P.III.1.132.

-2 (

-यः, -यनः) the Mantra used in this operation.

-3 a heap of fire

-चित्वत् [अग्निचयनम् अस्त्यस्मिन् मतुप्; मस्य वः । तान्तत्वान्न पद- त्वम् Tv.] having अग्निचयन or अग्निचित्.

-चूडः A bird having a red tuft.

-चर्णम् gunpowder. कार्यासमर्थः कत्यस्ति शस्त्रगोलाग्निचूर्णयुक् Śukranīti 2.93.

-ज, -जात a. produced by or from fire, born from fire.

(-जः, -जातः) 1 N. of the plant अग्निजार (अग्नये अग्न्युद्दीपनाय जायते सेवनात् प्रभवति).

1 N. of Kārttikeya पराभिनत्क्रौञ्चमिवाद्रिमग्निजः Mb.8.9. 68.3. Viṣṇu. (

-जम्, -जातम) gold; so ˚जन्मन्.

-जित् m. God; Bhāg.8.14.4.

-जिह्व a.

1 having a fiery tongue.

-2 one having fire for the tongue, epithet of a God or of Visṇu in the boar incarnation. (

-ह्वा)

1 a tongue or flame of fire.

-2 one of the 7 tongues of Agni (कराली धूमिनी श्वेता लोहिता नीललोहिता । सुवर्णा पद्मरागा च जिह्वा: सप्त विभावसोः

-3 N. of a plant लाङ्गली (अग्नेर्जिह्वेव शिखा यस्याः सा); of another plant (जलपिप्पली) or गजपिप्पली (विषलाङ्गला) (Mar. जल-गज पिंपळी)

-ज्वाला 1 the flame or glow of fire.

-2 [अग्नेर्ज्वालेव शिखा यस्याः सा] N. of a plant with red blossoms, chiefly used by dyers, Grislea Tomentosa (Mar. धायफूल, धायटी).

-तप् a. [अग्निना तप्यते; तप्-क्विप्] having the warmth of fire; practising austerities by means of fire.

-तपस् a. [अग्निभिः तप्यते]

1 practising very aus- tere penance, standing in the midst of the five fires.

-2 glowing, shining or burning like fire (तपतीति तपाः अग्निरिव तपाः) hot as fire

-तेजस् a. having the lustre or power of fire. (अग्नेरिव तेजो यस्य). (

-स् n.) the lustre of fire. (

-स् m.) N. of one of the 7 Ṛiṣis of the 11th Manvantara.

-त्रयम् the three fires, See under अग्नि.

-द a. [अग्निं दाहार्थं गृहादौ ददाति; दा. -क.]

1 giving or supplying with fire

-2 tonic, stomachic, producing appetite, stimulating digestion.

-3 incendiary; अग्निदान् भक्तदांश्चैव Ms.9.278; अग्निदानां च ये लोकाः Y.2.74; so ˚दायक, ˚दायिन्. यदग्निदायके पापं यत्पापं गुरुतल्पगे. Rām.2.75.45.

-दग्ध a.

1 burnt on the funeral pile; अग्निदग्धाश्च ये जीवा ये$प्यदग्धाः कुले मम Vāyu. P.

-2 burnt with fire.

-3 burnt at once without having fire put into the mouth, being destitute of issue (?); (pl.) a class of Manes or Pitṛis who, when alive, kept up the household flame and presented oblations to fire.

-दमनी [अग्निर्दम्यते$नया; दम्-णिच् करणे ल्युट] a narcotic plant, Solanum Jacquini. [Mar. रिंगणी]

-दातृ [अग्निं विधानेन ददाति] one who performs the last (funeral) ceremonies of a man; यश्चाग्निदाता प्रेतस्य पिण्डं दद्यात्स एव हि.

-दीपन a. [अग्निं दीपयति] stimulating digestion, stomachic, tonic.

-दीप्त a. [तृ. त्त.] glowing, set on fire, blazing (

-प्ता) [अग्निर्जठरानलो दीप्तः सेवनात् यस्याः सा] N. of a plant ज्योतिष्मती लता (Mar. मालकांगोणी), which is said to stimulate digestion.

-दीप्तिः f. active state of digestion.

-दूत a. अग्निर्दूत इव यस्मिन् यस्य वा] having Agni for a messenger, said of the sacrifice or the deity invoked; यमं ह यज्ञो गच्छत्यग्निदूतो अरंकृतः Rv.1.14.13.

-दूषितः a. branded.

-देवः [अग्नि- रेव देवः] Agni; a worshipper of Agni.

-देवा [अग्निर्देवो यस्याः] the third lunar mansion, the Pleiades (कृत्तिका).

-द्वारम् the door on the south-east of a building; पूर्व- द्वारमथैशाने चाग्निद्वारं तु दक्षिणे । Māna.9.294-95.

-धानम् [अग्निर्धियते$स्मिन्] the place or receptacle for keeping the sacred fire, the house of अग्निहोतृ; पदं कृणुते अग्निधाने Rv. 1.165.3.

-धारणम् maintaining the sacred fire; व्रतिनां ˚णम् K. 55.

-नयनम् = ˚प्रणयनम्.

-निर्यासः [अग्नेर्ज- ठरानलस्येव दीपको निर्यासो यस्य] N. of the plant अग्निजार.

-नेत्र a. [अग्निर्नेता यस्य] having Agni for the leader or conveyer of oblations, an epithet of a god in general.

-पदम् 1 the word Agni.

-2 fire-place.

-3 N. of a plant.

-परिक्रि-ष्क्रि-या care of the sacred fire, worship of fire, offering oblations; गृहार्थो$ग्निपरिष्क्रिया Ms.2.67.

-परिच्छदः the whole sacrificial apparatus; गृह्यं चाग्निपरिच्छदम् Ms.6. 4.

-परिधानम् enclosing the sacrificial fire with a kind of screen.

-परीक्षा [तृ. त.] ordeal by fire.

-पर्वतः [अग्निसाधनं पर्वतः] a volcano; महता ज्वलता नित्यमग्निमेवाग्नि- पर्वतः Rām.5.35.43.

-पुच्छः [अग्नेः अग्न्याधानस्थानस्य पुच्छ इव]. tail or back part of the sacrificial place; the extinction of fire.

-पुराणम् [अग्निना प्रोक्तं पुराणम्] one of the 18 Purāṇas ascribed to Vyāsa. It derives its name from its having been communicated originally by Agni to the sage Vasiṣṭha for the purpose of instructing him in the two-fold knowledge of Brahman. Its stanzas are said to be 145. Its contents are varied. It has portions on ritual and mystic worship, cosmical descriptions, chapters on the duties of Kings and the art of war, a chapter on law, some chapters on Medicine and some treatises on Rhetoric, Prosody, Grammar, Yoga, Brahmavidyā &c. &c.

-प्रणयनम् bringing out the sacrificial fire and consecrating it according to the proper ritual.

-प्रणिधिः Incendiary. Dk.2.8.

-प्रतिष्ठा consecration of fire, especially the nuptial fire.

-प्रवेशः; -शनम [स. त.] entering the fire, self-immolation of a widow on the funeral pile of her husband.

-प्रस्कन्दनम् violation of the duties of a sacrificer (अग्निहोमाकरण); ˚परस्त्वं चाप्येवं भविष्यसि Mb.1.84.26.

-प्रस्तरः [अग्निं प्रस्तृणाति अग्नेः प्रस्तरो वा] a flint, a stone producing fire.

-बाहुः [अग्ने- र्बाहुरिव दीर्घशिखत्वात्]

1 smoke.

-2 N. of a son of the first Manu; Hariv. N. of a son of Priyavrata and Kāmyā. V. P.

-बीजम् 1 the seed of Agni; (fig.) gold (रुद्रतेजः समुद्भूतं हेमबीजं विभावसोः)

-2 N. of the letter र्.

-भम [अग्नि- रिव भाति; भा-क.]

1 'shining like fire,' gold.

-2 N. of the constellation कृत्तिका.

-भु n. [अग्नेर्भवति; भू-क्विप् ह्रस्वान्तः]

1 water.

-2 gold.

-भू a. [अग्नेर्भवतिः भू-क्विप्] produced from fire.

(भूः) 1 'fire-born,' N. of Kārttikeya.

-2 N. of a teacher (काश्यप) who was taught by Agni.

-3 (arith.) six.

-भूति a. produced from fire. (

-तिः) [अग्निरिव भूतिरैश्वर्यं यस्य] N. of a pupil of the last Tīrthaṅkara. (

-तिः) f. the lustre or might of fire.

-भ्राजस् a. Ved. [अग्निरिव भ्राजते; भ्राज्-असुन्] shining like fire. अग्निभ्राजसो विद्युतः Ṛv.5.54.11.

-मणिः [अग्नेरुत्थापको मणिः शाक. त.] the sunstone.

-मथ् m. [अग्निं मथ्नाति निष्पादयति; मन्थ्-क्विप्- नलोपः]

1 the sacrificer who churns the fuel-stick.

-2 the Mantra used in this operation, on the अरणि itself.

-मन्थः, -न्थनम्, producing fire by friction; or the Mantra used in this operation. (

-न्थः) [अग्निर्मथ्यते अनेन मन्थ्-करणे घञ्] N. of a tree गणिकारिका (Mar. नरवेल) Premna Spinosa (तत्काष्ठयोर्घर्षणे हि आशु वह्निरुत्पद्यते),

-मान्द्यम् slowness of digestion, loss of appetite, dyspepsia.

-मारुतिः अग्निश्च मरुच्च तयोरपत्यं इञ् ततो वृद्धिः इत् च; द्विपदवृद्धौ पृषो. पूर्वपदस्य ह्रस्वः Tv.] N. of the sage Agastya.

-मित्रः N. of a king of the Śunga dynasty, son of Puṣypamitra who must have flourished before 15 B. C. -the usually accepted date of Patañjali-as the latter mentions पुष्यमित्र by name.

-मुखः a. having Agni at the head. (

-खः) [अग्निर्मुखमिव यस्य]

1 a deity, god, (for the gods receive oblations through Agni who is, therefore, said to be their mouth; अग्निमुखा वै देवाः; अग्निर्मुखं प्रथमं देवतानाम् &c; or अग्निर्मुखे अग्रे येषाम्, for fire is said to have been created before all other gods.)

-2 [अग्निर्मुखं प्रधानमुपास्यो यस्य] one who maintains the sacred fire (अग्निहोतृद्विज)

-3 a Brāhmaṇa in general (अग्निर्दाहकत्वात् शापाग्निर्मुखे यस्य for Brāhmaṇas are said to be वाग्वज्राः).

-4 N. of two plants चित्रक Plumbago Zeylanica and भल्लातक Semicarpus Anacardium अग्निरिव स्पर्शात् दुःखदायकं मुखमग्रम् यस्य, तन्निर्यासस्पर्शेन हि देहे क्षतोत्पत्तेस्थयोस्तथात्वम्)

-5 a sort of powder or चूर्ण prescribed as a tonic by चक्रदत्त

-6 'fire- mouthed, sharp-biting, an epithet of a bug. Pt. 1. (

-खी) अग्निरिव मुखमग्रं यस्याः; गौरादि-ङीष्]

1 N. of a plant भल्लातक (Mar. बिबवा, भिलावा) and लाङ्गलिका (विषलाङ्गला).

-2 N. of the Gāyatri Mantra (अग्निरेव मुखं मुखत्वेन कल्पितं यस्याः सा, or अग्नेरिव मुखं प्रजापतिमुखं उत्पत्ति- द्वारं यस्याः, अग्निना समं प्रजापतिमुखजातत्वात्; कदाचिदपि नो विद्वान् गायत्रीमुदके जपेत् । गायत्र्याग्निमुखी यस्मात्तस्मादुत्थाय तां जपेत् ॥ गोभिल).

-3 a kitchen [पाकशाला अग्निरिव उत्तप्तं मुखं यस्याः सा].

-मूढ a. [तृ. त.] Ved. made insane or stupefied by lightning or fire.

-यन्त्रम् A gun अग्नियन्त्रधरैश्चक्रधरैश्च पुरुषैर्वृतः Śivabhārata 12.17.

-यानम् An aeroplane. व्योमयानं विमानं स्यात् अग्नियानं तदेव हि । अगस्त्यसंहिता.

-योगः See पञ्चाग्निसाधन. अग्नियोगवहो ग्रीष्मे विधिदृष्टेन कर्मणा । चीर्त्वा द्वादशवर्षाणि राजा भवति पार्थिवः ॥ Mb.13.14,2.43.

-योजनम् causing the sacrificial fire to blaze up.

-रक्षणम् 1 con- secrating or preserving the sacred (domestic) fire or अग्निहोत्र.

-2 [अग्निः रक्ष्यते अनेन अत्र वा] a Mantra securing for Agni protection from evil spirits &c.

-3 the house of an अग्निहोतृ.

-रजः, -रजस् m. [अग्निरिव रज्यते दीप्यते; रञ्ज्-असुन् नलोपः]

1 a scarlet insect by name इन्द्रगोप.

-2 (अग्नेः रजः) the might or power of Agni.

-3 gold. Mb.3. 16.86.7

-रहस्यम् mystery of (worshipping &c.) Agni; N. of the tenth book of Śatapatha Brāhmaṇa.

-राशिः a heap of fire, burning pile.

-रुहा [अग्निरिव रोहति रुह्-क] N. of the plant मांसादनी or मांसरोहिणी (तदङ्कुरस्य वह्नितुल्य- वर्णतया उत्पन्नत्वात्तथात्वं तस्याः).

-रूप a. [अग्नेरिव रूपं वर्णो यस्य] fire-shaped; of the nature of fire.

-रूपम् the nature of fire.

-रेतस् n. the seed of Agni; (hence) gold.

-रोहिणी [अग्निरिव रोहति; रुह्-णिनि] a hard inflammatory swelling in the armpit.

-लोकः the world a Agni, which is situated below the summit of Meru; in the Purāṇas it is said to be in the अन्तरिक्ष, while in the Kāśī Khaṇḍa it is said to be to the south of इन्द्रपुरी; एतस्या दक्षिणे भागे येयं पूर्दृश्यते शुभा । इमामर्चिष्मतीं पश्य वीतिहोत्रपुरीं शुभाम् ॥

-वधूः Svāhā, the daughter of Dakṣa and wife of Agni

-वर्चस् a. [अग्नेर्वर्च इव वर्चो यस्य] glowing or bright like fire. (n.) the lustre of Agni. (-m.) N. of a teacher of the Purāṇas.

-वर्ण a. [अग्नेरिव वर्णो यस्य] of the colour of fire; hot; fiery; सुरां पीत्वा द्विजो मोहादग्निवर्णां सुरां पिबेत् Ms.11.9; गोमूत्रमग्निवर्णं वा पिबेदुदकमेव वा 91.

(र्णः) 1 N. of a prince, son of Sudarśana.

-2 N. of a King of the solar race, See R.19.1. the colour of fire. (

-र्णा) a strong liquor.

-वर्धक a. stimulating digestion, tonic.

(-कः) 1 a tonic.

-2 regimen, diet (पथ्याहार).

-वल्लभः [अग्नेर्वल्लभः सुखेन दाह्यत्वात्]

1 the Śāla tree, Shorea Robusta.

-2 the resinous juice of it.

-वासस् a. [अग्निरिव शुद्धं वासो यस्य] having a red (pure like Agni) garment. (n.) a pure garment.

-वाह a. [अग्निं वाहयति अनुमापयति वा]

1 smoke.

-2 a goat.

-वाहनम् a goat (छाग).

-विद् m.

1 one who knows the mystery about Agni.

-2 an अग्निहोत्रिन् q. v.

-विमोचनम् ceremony of lowering the sacrificial fire.

-विसर्पः pain from an inflamed tumour, inflammation.

-विहरणम्, -विहारः 1 taking the sacrificial fire from आग्नीध्र to the उत्तरवेदि.

-2 offering oblations to fire; प्रत्यासन्ना ˚वेला K.348.

-वीर्यम् 1 power or might of Agni.

-2 gold.

-वेतालः Name of Vetāla (connected with the story of Vikra- māditya).

-वेशः [अग्नेर्वेश इव] N. of an ancient medical authority (चरक).

-वेश्मन् m. the fourteenth day of the karma-ṃāsa; Sūryaprajñapti.

-वेश्यः 1 N. of a teacher, Mbh.

-2 Name of the 22nd muhūrta; Sūryapraj- ñapti. धौम्य cf. Mb 14.64.8.

-शरणम्, -शाला-लम् a fire-sanctuary; ˚मार्गमादेशय Ś.5; a house or place for keeping the sacred fire; ˚रक्षणाय स्थापितो$हम् V.3.

-शर्मन् a. [अग्निरिव शृणाति तीव्रकोपत्वात् शॄ-मनिन्] very passionate. (-m.) N. of a sage.

-शिख a. [अग्नेरिव अग्निरिव वा शिखा यस्य] fiery, fire-crested; दहतु ˚खैः सायकैः Rām.

(-खः) 1 a lamp.

-2 a rocket, fiery arrow.

-3 an arrow in general.

-4 safflower plant.

-5 saffron.

-6 जाङ्गलीवृक्ष.

(-खम्) 1 saffron.

-2 gold.

(-खा) 1 a flame; शरैरग्निशिखोपमैः Mb.

-2 N. of two plants लाङ्गली (Mar. वागचबका or कळलावी) Gloriosa Superba; of other plants (also Mar. कळलावी) Meni- spermum Cordifolium.

-शुश्रूषा careful service or worship of fire.

-शेखर a. fire-crested. (

-रः) N. of the कुसुम्भ, कुङ्कुम and जाङ्गली trees (

-रम्) gold,

-शौच a. [अग्नेरिव शौचं यस्य] bright as fire; purified by fire K.252.

-श्री a. [अग्नेरिव श्रीर्यस्य] glowing like fire; lighted by Agni

-ष्टुत्, -ष्टुभ, -ष्टोम &c. see ˚ स्तुत्, ˚स्तुभ् &c.

-ष्ठम् 1 kitchen; अग्निष्ठेष्वग्निशालासु Rām.6.1.16.

-2 a fire-pan.

-संयोगाः explosives. Kau. A.2.3.

-ष्वात्तः see स्वात्तः

-संस्कारः 1 consecration of fire.

-2 hallowing or con- secrating by means of fire; burning on the funeral pile; यथार्हं ˚रं मालवाय दत्वा Dk.169; नास्य कार्यो$ग्निसंस्कारः Ms.5.69, पितरीवाग्निसंस्कारात्परा ववृतिरे क्रियाः । R.12.56.

-सखः; -सहायः 1 the wind.

-2 the wild pigeon (smoke- coloured).

-3 smoke.

-सम्भव a. [प. ब.] sprung or pro- duced from fire.

(-वः) 1 wild safflower.

-2 lymph, result of digestion. (

-वम्) gold.

-साक्षिक [अग्निः साक्षी यत्र, कप्] a. or adv. keeping fire for a witness, in the presence of fire; पञ्चबाण˚ M.4.12. ˚मर्यादो भर्ता हि शरणं स्त्रियाः H.1.v. l, R.11.48.

-सारम् [अग्नौ सारं यस्य अत्यन्तानलोत्तापनेपि सारांशादहनात् Tv.] रसाञ्जन, a sort of medical preparation for the eyes. (

-रः -रम्) power or essence of fire.

-सुतः Kārttikeya; त्वामद्य निहनिष्यामि क्रौञ्चमग्निसुतो यथा । Mb.7.156.93.

-सूत्रम् a thread of fire.

-2 a girdle of sacrificial grass (मौञ्जीमेखला) put upon a young Brāhmaṇa at the time of investiture.

-सूनुः (See -सुतः), (सेनानीरग्निभूर्गुहः । Amar.); देव्यङ्कसंविष्ट- मिवाग्निसूनुम् । Bu. ch.1.67.

-स्तम्भः 1 stopping the burning power of Agni.

-2 N. of a Mantra used in this operation.

-3 N. of a medicine so used.

-स्तुत् m. (अग्निष्टुत्) [अग्निः स्तूयते$त्र; स्तु-आधारे क्विप् षत्वम्] the first day of the Agniṣṭoma sacrifice; N. of a por- tion of that sacrifice which extends over one day; यजेत वाश्वमेधेन स्वर्जिता गोसवेन वा । अभिजिद्विश्वजिद्भ्यां वा त्रिवृता- ग्निष्टुतापि वा ॥ Ms.11.74.

-स्तुभ् (˚ष्टुभ्) m. [अग्निः स्तुभ्यते$त्र; स्तुभ्-क्विप् षत्वम्]

1 = अग्निष्टोम.

-2 N. of a son of the sixth Manu.

-रतोमः (˚ष्टोमः) [अग्नेः स्तोमः स्तुतिसाधनं यत्र]

1 N. of a protracted ceremony or sacrificeial rite extending over several days in spring and forming an essential part of the ज्योतिष्टोम.

-2 a Mantra or Kalpa with reference to this sacrifice; ˚मे भवो मन्त्रः ˚मः; ˚मस्य व्याख्यानम्, कल्पः ˚मः P.IV.3.66. Vārt.

-3 N. of the son of the sixth Manu.

-4 a species of the Soma plant; ˚सामन् a part of the Sāma Veda chanted at the conclu- sion of the Agniṣṭoma sacrifice.

-सावर्णिः Name of Manu.

-स्थ a. (ष्ठ) [अग्नौ स्थातुमर्हति; स्था-क षत्वम्] placed in, over, or near the fire. (ष्ठः) an iron frying-pan; in the अश्वमेध sacrifice the 11th Yūpa which of all the 21 is nearest the fire.

-स्वात्तः (written both as ˚स्वात्त and ˚ष्वात्त) (pl.) [अग्नितः i. e. श्राद्धीयविप्रकर- रूपानलात् सुष्ठु आत्तं ग्रहणं येषां ते] N. of a class of Pitṛs or Manes who, when living on earth, maintained the sacred or domestic fires, but who did not perform the Agniṣṭoma and other sacrifices. They are regarded as Manes of Gods and Brāhmaṇas and also as descen- dants of Marīchi; Ms.3.195. अग्निष्वात्ताः पितर एह गच्छत Tsy.2.5.12.2. (मनुष्यजन्मन्यग्निष्टोमादियागमकृत्वा स्मार्तकर्मनिष्ठाः सन्तो मृत्वा च पितृत्वं गताः इति सायणः).

-हुत्, -होतृ Ved. sacrificing to Agni, having Agni for a priest; Rv.1.66.8.

-होत्रम् [अग्नये हूयते$त्र, हु-त्र, च. त.]

1 an oblation to Agni (chiefly of milk, oil and sour gruel.).

-2 maintenance of the sacred fire and offering oblation to it; (अग्नये होत्रं होमो$स्मिन् कर्मणीति अग्निहोत्रमिति कर्मनाम); or the sacred fire itself; तपोवनाग्निहोत्रधूमलेखासु K.26. होता स्यात् ˚त्रस्य Ms.11.36. ˚त्रमुपासते 42; स्त्रीं दाहयेत् ˚त्रेण Ms.5.167,6.4, दाहयित्वाग्निहोत्रेण स्त्रियं वृत्तवतीम् Y.1.89. The time of throwing oblations into the fire is, as ordained by the sun himself, evening (अग्नये सायं जुहुयात् सूर्याय प्रातर्जुहुयात्). Agnihotra is of two kinds; नित्य of constant obligation (यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहोति) and काम्य occasional or optional (उपसद्भिश्चरित्वा मासमेकमग्निहोत्रं जुहोति). (

-त्र) a. Ved.

1 destined for, connected with, Agnihotra.

-2 sacrificing to Agni. ˚न्यायः The rule according to which the नित्यकर्मन्s (which are to be performed यावज्जीवम्) are performed at their stipulated or scheduled time only, during one's life time. This is discussed and established by जैमिनि and शबर at Ms.6. 2.23-26. in connection with अग्निहोत्र and other कर्मन्s. ˚हवनी (णी) a ladle used in sacrificial libations, or अग्निहोत्रहविर्ग्रहणी ऋक् Tv.; See हविर्ग्रहणी; ˚हुत् offering the अग्निहोत्र; ˚आहुतिः invocation or oblation connected with अग्निहोत्र.

-होत्रिन् a. [अग्निहोत्र-मत्वर्थे इनि]

1 one who practises the Agnihotra, or consecrates and maintains the sacred fire.

-2 one who has prepared the sacrifi- cial place.

-होत्री Sacrificial cow; तामग्निहोत्रीमृषयो जगृहु- र्ब्रह्मवादिनः Bhāg.8.8.2.

अतिशयः [शी-अच्]

1 Excess, pre-eminence, excel- lence; वीर्य˚ R.3.62; महिम्नां...अतिशयः U.4.21; तस्मिन् विधानातिशये विधातुः R.6.11 excellence, highest perfec- tion of art.

-2 Superiority (in quality, rank, quantity &c.); महार्घस्तीर्थानामिव हि महतां को$प्यतिशयः U.6.11; often in comp. with adjectives, in the sense of 'exceedingly'; ˚रमणीयः Mu.3; आसीदतिशयप्रेक्ष्यः R.17.25; मुक्ता गुणातिशयसंभृतमण्डनश्रीः V.5.19; or with nouns, meaning 'excellent'; 'excessive'; 'very great'; ˚रयः, अश्वातिशयम् K.8 the best of horses; ˚दारिद्य्रोपहताः.

-3 Advantage- ous result, one of the superhuman qualities attribu- ted to Jain saints. -a. [अतिशयः अस्त्यर्थे अच् Superior, pre-eminent, excessive, very great, abundant.

-Comp. -उक्तिः f.

1 exaggerated or hyperbolical language, extreme assertion.

-2 a figure of speech, (corr. to hyperbole) said to be of 5 kinds in S. D., but of 4 in K. P.; निगीर्याध्यवसानं तु प्रकृतस्य परेण यत् । प्रस्तुतस्य यदन्यत्वं यद्यर्थोक्तौ च कल्पनम् ॥ कार्यकारणयोर्यश्च पौर्वापर्य- विपर्ययः । विज्ञेयातिसयोक्तिः सा; Ex. of the first kind: कमल- मनम्भसि कमले च कुवलये तानि कनकलतिकायाम् । सा च सुकुमार- सुभगेत्युत्पातपरम्परा केयम् ॥

-3 verbosity.

अनाथ a. [न. ब.] Helpless, poor, forlorn, parentless, orphan (as a child); widowed (as a wife); having no master or natural protector, without a protector in general; नाथवन्तस्त्वया लोकास्त्वमनाथा विपत्स्यसे U.1.43; R. 12.12.

-थम् Ved. Helplessness. किं भ्रातासद्यदनाथं भवाति । Rv.1.1.11.

-Comp. -पिण्डदः, -पिण्डिकः 'giver of food to the poor', N. of a merchant in whose garden Buddha Gautama used to instruct his pupils.

-सभा a poor-house.

अनामय a. [नास्ति आमयः रोगो यस्य] Free from disease, healthy, sound; तदन्नमपि भोक्तव्यं जीर्यते यदनामयम् Rām.3. 5.18 not breeding disease; जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्य- नामयम् Bg.2.51 where there is no unhappiness.

-यः, -यम् Good or sound health; health, well-being, wel- fare; स भवन्तमनामयप्रश्नपूर्वकमाह Ś.5; महाश्वेता कादम्बरीमनामयं पप्रच्छ K.192 inquired about her health; अप्यनामयं राज्ञः Mv.1 how does the king do? ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत्क्षत्रबन्धु- मनामयम् । वैश्यं क्षेमं समागम्य शूद्रमारोग्यमेव च Ms.2.127.

-यः [नास्ति आमयः यस्मात्]

1 N. of Viṣṇu (or Śiva according to some); पुण्यकीर्तिरनामयः, विष्णुर्हि बाह्याभ्यन्तरपीडां निवारयति तस्मादनामयः.

-2 Final release (= मोक्षः) नियतं यातुमनामयाय कालः Bu. ch.5.7.

अनायत्त a. Not dependent; ˚त्तो रोषस्य K.45 not swayed by; uncontrolled, independent; एतावज्जन्मसाफल्यं यदनायत्तवृत्तिता H.2.22 freedom, independent livelihood, independence of life.

अनाशकायनम् [न नश्यति अनाशकः आत्मा तस्यायनं प्राप्त्यु- पायः] The state of ब्रह्मचर्य, unmarried or student's life, devoted to contemplation and knowledge of the soul; अथ यदनाशकायनमित्या चक्षते ब्रह्मचर्यमेव तत् । एष ह्यात्मा न नश्यति यं ब्रह्मचर्येणानुविन्दते Ch. Up.8.5.3; a course of fasting as a penance (?).

अनिमित्त a, Causeless, groundless; casual, incidental; आलक्ष्यदन्तमुकुलाननिमित्तहासैः &Sacute.7.17; ˚त्तं मित्रम् disinterested, Dk.25; ˚उत्कण्ठा M.3.9.

-त्तम् Absence of an adequate cause or occasion, causelessness, groundlessness.

-2 A bad omen, ill-omen; चारुदत्तस्यैव दर्शनमनिमित्तं प्रमार्जयिष्यति Mk.6; ममानिमित्तानि हि खेदयन्ति 9.1; शमनार्थम् अनिमित्तस्य Ve.2.3.

-3 Not a valid means of knowledge अनिमित्तं विद्यमानोपलम्भनात् MS.1.1.4. -adv.,

-˚तः Groundlessly, causelessly, without any adequate cause; अनिमित्तमिन्दु- वदने किमत्रभवतः पराङ्मुखीभवसि M.1.18; अनातुरः स्वानि रवानि न स्पृशेदनिमित्ततः Ms.4.144.

-Comp. -निराक्रिया averting ill omens.

-लिङ्गनाशः a kind of ophthalmic disease ending in total darkness.

अनुध्या [ध्यै-अङ्]

1 Thinking or wishing well of, favouring, attachment. यदनुध्यासिना युक्ताः कर्मग्रन्थिनिबन्धनम् Bhāg.1.2.15.

-2 Sorrow; प्रेतो यन्तु व्याधः प्रानुध्याः Av. 7.114.2.

अन्तरयति Den. P.

1 to cause to intervene, divert, put off; सर्वमेवान्यदन्तरयति K.338; भवतु तावदन्तरयामि U. 6 well, I shall change the topic, divert the course of conversation.

-2 To oppose, prevent; नैनमन्धकारराशिरन्तर- यति K.243.

-3 To remove (to a distance), push after; भुवो बलैरन्तरयाम्बभूविरे Śi.12.29; सर्वानन्तरायानन्तरयन् K.161; जलान्तराणीव महार्णवौघः शब्दान्तराण्यन्तरयाञ्चकार Śi.3.24 drowned.

अन्तरा ind. (fr. अन्तर)

1 (Used adverbially) (a) In the interior, inside, within, inwardly; भवद्भिरन्तरा प्रोत्साह्य कोपितो वृषलः Mu.3 inwardly, secretly. (b) In the middle, between; त्रिशङ्कुरिवान्तरा तिष्ठ Ś.2 stay between the two or in the mid-air; मैनमन्तरा प्रतिबध्नीत Ś.6 do not interrupt him (in the middle); अक्षेत्रे बीजमुत्सृ- ष्टमन्तरैव विनश्यति Ms.1.71 therein; पशुमण्डूकमार्जारश्वसर्पन- कुलाखुभिः । अन्तरा गमने 4.126; अन्तरा शकलीकृतः R.15.2; लाटी तु रीतिर्वैदर्भीपाञ्चाल्योरन्तरास्थिता S. D.629; ˚रा स्था to oppose, to stand to oppose; तत्र यद्यन्तरा मृत्युर्यदि सेन्द्रा दिवौकसः । स्थास्यन्ति तानपि रणे काकुत्स्थो विहनिष्यति ॥ Rām. (c) On the way, en route, midway; विलम्बेथां च मान्तरा Mv.7.28; अन्तरा चारणेभ्यस्त्वदीयं जयोदाहरणं श्रुत्वा त्वामिहस्थमु- पागताः V.1; अन्तरा दृष्टा देवी Ś.6; अन्तरोपलभ्य Dk.52; K.267,34-5; कुमारो ममाप्यन्तिकमुपागच्छन्नन्तरा त्वदीयेनान्त- पालेन अवस्कन्द्य गृहीतः M.1, अन्तरा पतिते पिण्डे सन्देहे वा पुनर्हरेत् Y.2.17. (d) In the neighbourhood, near, at hand; approaching, resembling; न द्रक्ष्यामः पुनर्जातु धार्मिकं राममन्तरा Rām. approaching or resembling Rāma. (e) Nearly, almost. f) In the mean time; नाद्याच्चैव तथान्तरा Ms.2. 56; Y.3.2. (g) At intravals, here and there; now and then, for sometime, now-now (when repeated); अन्तरा पितृसक्तमन्तरा मातृसंबद्धमन्तरा शुकनासमयं कुर्वन्नालापम् K.118; अन्तरान्तरा निपतित here and there, at intervals; 121,127; प्रजानुरागहेतोश्चान्तरान्तरा दर्शनं ददौ 58, Dk.49.

-2 (Used as a preposition with acc. P.II,3.4.) (a) Between; पञ्चालास्त इमे...... कलिन्दतनयां त्रिस्रोतसं चान्तरा B. R.1. 86; यन्दतरा पितरं मातरं च Bṛi. Ār. Up.; ते (नामरूपे) यदन्तरा तद् ब्रह्म Ch. Up.; अन्तरा त्वां च मां च कमण्डलुः Mbh.; rarely with loc.; सुमन्त्रस्य बभूवात्मा चक्रयोरिव चान्तरा Rām.; पादयोः शकटं चक्रुरन्तरोरावुलूखलम् Rām. (b) Through; तिरस्कारिणमन्तरा ibid. (c) During; अन्तरा कथाम् S. D. (d) Without, except; न च प्रयोजनमन्तरा चाणक्यः स्वप्ने$पि चेष्टते Mu.3.

-Comp. -अंसः the space between the shoulders, breast; अथ ˚से अभिमृश्य जपति Śat. Br.

-˚गर्भिणीन्यायः a position simi- lar to the foetus which resides in the womb of a female; a topic within a topic; an अधिकरण within an अधिकरण (which is not a very desirable or acceptable situation in the explanation of a ग्रन्थ); तत्र एवमन्तरागर्भिणीन्यायो भवतीति अन्यथा सूत्रं वर्ण्यते । ŚB. on MS.1.3.62;9.3.2+3.

-भवदेहः -भवसत्त्वम् the soul or embodied soul existing between the two stages of death and birth (यो मरणजन- नयोरन्तराले स्थितः प्राणी सो$न्तराभवसत्त्वः).

-दिश् see अन्तरदिश्.

-भरः Ved. bringing into the midst or procuring स नः शक्रश्चिदा शकद् दानवाँ अन्तराभरः Rv.8.32.12.

-वेदिः -दी f.

1 a veranda resting on columns, porch, portico.

-2 a kind of wall जयश्रीरन्तरावेदिर्मत्तवारणयोरिव

-शृङ्गम् ind. between the horns.

अन्य a. [अन् अध्न्यादि˚ य; अन्यः, न्यस्मै, ˚स्मात्; n. अन्यत् &c.]

1 Another, different, other (भिन्न); another, other (generally); स एव त्वन्यः क्षणेन भवतीति विचित्रमेतत् Bh. 2.4; अन्यदेव भागधेयमेते निर्वपन्ति Ś.2; सर्वमन्यत् every- thing else; किमुतान्यहिंस्राः R.2.62; changed, altered; संप्रत्यन्ये वयम् Bh.3.66 quite different persons; oft. in comp. अन्यसङ्गात्, अनन्यसाधारण &c.

-2 Other than, different from, else than (with abl. or as last member of comp.); नास्ति जीवितादन्यदभिमततरमिह सर्वजन्तूनाम् K.35; को$स्ति धन्यो मदन्यः Bv.4.37; उत्थितं ददृशे$न्यञ्च कबन्धेभ्यो न किंचन R.12.49; किमन्यदस्याः परिषदः श्रुतिप्रसादनतः Ś.1; oft. used in addition to ऋते or विना; ऋते समुद्रादन्यः को विभर्ति वडवानलम् Pt.5.35; किं नु खलु मे प्रियादर्श- नादृते शरणमन्यत् Ś.3.

-3 Another person, one different from self (opp. स्व, आत्मीय); वासश्च धृतमन्यैर्न धारयेत् Ms.4.66.

-4 Strange, unusual, extraordinary; अन्य एव स प्रकारः K.168; अन्या जगद्धितमयी मनसः प्रवृत्तिः Bv. 1.69; धन्या मृदन्यैव सा S. D.

-5 Ordinary, any one; निरातङ्कः कन्यामन्यो$पि याचते Mv.1.31; cf. इतर.

-6 Additional, new, more; अन्यान् दशसुवर्णान्प्रयच्छ Mk.2 another ten (coins); अन्यदन्यन्नलिनदलशयनम् K.157 new and new (changing every now and then); अन्यस्मिन् दिवसे another day; one of a number (with gen.); अन्यच्च moreover, besides, and again (used to connect sentences together); एक- अन्य the one-the other; एकः सख्यास्तव सह मया वामपादाभिलाषी । काङ्क्षन्त्यन्यो वदनमदिरां दौहृदच्छद्मनास्याः Me.8; see under एक also; अन्य-अन्य one another; अन्यः करोति अन्यो भुङ्क्ते one does, another suffers; अन्यन्मुखे अन्यन्निर्वहणे Mu.5; अन्यदुग्तं जातमन्यत् Ms.9.4,99; 8.24; कर्णे लगति चान्यस्य प्राणैरन्यो वियुज्यते Pt.1.35; अन्यदुच्छृङ्खलं सत्त्वमन्यच्छास्त्र- नियन्त्रितं Śi.2.62; अन्य-अन्य-अन्य &c. one, another, third, fourth &c., जल्पन्ति सार्धमन्येन पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमाः । हृद्गतं चिन्त- यन्त्यन्यं प्रियः को नाम योषिताम् Pt.1.135; मनस्यन्यद्ववचस्यन्यत् कार्यमन्यद् दुरात्मनाम् H.1.97.; (in pl.) केचित्-अन्ये some- others; एके-अन्ये-तथान्ये (बीजमेके प्रशंसन्ति क्षेत्रमन्ये मनीषिणः । बीजक्षेत्रे तथैवान्ये तत्रेयं तु व्यवस्थितिः ॥) Ms.1.7;4.9;12.123. [cf. L. alius; Gr. allos for aljos, Zend anya].

-Comp. -अर्थ a. having a different meaning, sense, or purpose.

-असाधारण a. not common to others, peculiar.

-आश्र- यण a. going or passing over to another.

-उदर्य a. born from another; नहि ग्रभायारणः सुशेवो$न्योदर्यो मनसा मन्तवा उ Rv. 7.4.8. (

-र्यः) a step-mother's son, a half brother. (

-र्या a half sister.

-ऊढा a. married to another; another's wife.

-कारुका a worm bred in excrement (शकृत्कीटः).

-क्षेत्रम् 1 another field.

-2 another or foreign territory. अन्यक्षेत्रे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति । पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति ॥

-3 another's wife.

-ग, -गामिन् a.

1 going to another.

-2 adulterous, unchaste; वणिजां तु कुलस्त्रीव स्थिरा लक्ष्मीरन- न्यगा Ks.21.56;19.27.

-गोत्र a. of a different family or lineage.

-चित्त a. having the mind fixed on some- thing or some one else; see ˚मनस्.

-ज, -जात a. of a different origin.

-जन्मन् a. another life or existence, regeneration, metempsychosis.

-दुर्वह a. difficult to be borne by others.

-देवत, -त्य, -दैवत्य a. addressed or referring to another deity (as a Vedic Mantra).

-धर्मन् a. having another or different property. (

-र्मः) different property or characteristic.

-धी a. whose mind is turned away from God.

-नाभि a. belonging to another family.

-पदार्थः 1 another substance.

-2 the sense of another word; ˚प्रधानो बहुव्रीहिः the Bahuvrīhi compound essentially depends on the sense of another word.

-पर a.

1 devoted to another or something else.

-2 expressing or referring to something else.

-पुष्टा, -भृता 'reared by another', epithet of the cuckoo, which is supposed to be reared by the crow (called अन्यभृत्); अप्यन्यपुष्टा प्रतिकूलशब्दा Ku.1.45; कलमन्यभृतासु भाषितम् R.8.59.

-पूर्वा [अन्यः पतिः पूर्वो यस्याः]

1 a womon already promised or betrothed to another.

-2 a remarried widow (पुनर्भू) see अनन्यपूर्व.

-बीज, -बीजसमुद्भव, -समुत्पन्न an adopted son (born from other parents), one who may be adopted as a son for want of legitimate issue.

-भृत् m. a crow (rearing another, it being supposed to sit on the eggs of the cuckoo and to rear its young ones), cf. Ś5.22.

-मनस्, -मनस्क, -मानस a.

1 having the mind fixed on some- thing else; inattentive.

-2 fickle, versatile, unsteady; अन्यमनसः स्त्रियः H.1.111 absentminded; possessed by a demon.

-मातृजः a half-brother (born of another mother) असंसृष्ट्यापि बा$$दद्यात्संसृष्टो नान्यमातृजः Y.2.139.

-रङ्गः the second court or theatre or a compound; Māna. 21.144.

-राजन्, -राष्ट्रीय a. subject to another king or kingdom (Ved.).

-रूप a. having another form, changed, altered; पद्मिनीं वान्यरूपाम् Me.85. (

-पम्) another or changed form; ˚पेण in another form.

-लिङ्ग, -ङ्गक a. following the gender of another word (i. e. the substantive), an adjective; ऊषवानूषरो द्वावप्यन्यलिङ्गौ Ak.

-वादिन् a.

1 giving false evidence.

-2 a defendant in general.

-वापः the cuckoo leaving the eggs in the nests of other birds.

-विवर्धित a. = पुष्ट a cuckoo.

-व्रत a. following other (than Vedic) observances, devoted to other gods, infidel.

-शाखः, -खकः a Bārhmaṇa who has gone over to another school (of religion &c.); an apostate.

-संक्रान्त a. fixed on or trans- ferred to another (woman); ˚हृदयः आर्यपुत्रः M.3,4.

-संगमः intercourse with another; illicit intercourse.

-साधारण a. common to many others.

-स्त्री another's wife, a woman not one's own. [In Rhetoric she is considered as one of three chief female characters in a poetical composition, the other two being स्वीया and साधारणी स्त्री. अन्या may be either a damsel or another's wife. The 'damsel' is one not yet married, who is bashful and arrived at the age of puberty. As "another's wife" she is fond of festivals and similar occasions of amusement, who is a disgrace to her family and utterly destitute of modesty, see S. D. 18-11]. ˚गः an adulterer. यस्य स्तेनः पुरे नास्ति नान्यस्त्रीगो न दुष्टवाक्... स राजा शक्रलोकभाक्; Ms.8.386. [Note: Some compounds under अन्य will be found under अनन्य.]