Перевод: со всех языков на английский

с английского на все языки

यथाफलम्

  • 101 मरुत् _marut

    मरुत् m. [मृ-उति Uṇ.1.94]
    1 Wind, air, breeze; दिशः प्रसेदुर्मरुतो ववुः सुखाः R.3.14.
    -2 Vital air or breath, life-wind; (वशमनयत्) अपरः प्रणिधानयोग्यया मरुतः पञ्च शरीर- गोचरान् R.8.19; Ku.3.48.
    -3 The god of wind; इति दर्शितविक्रियं सुतं मरुतः कोपपरीतमानसम् Ki.2.25.
    -4 A god, deity; वैमानिकानां मरुतामपश्यदाकृष्टलीलान्नरलोकपालान् R.6.1; 12.11.
    -5 A kind of plant (मरुवक).
    -6 Gold.
    -7 Beauty. -n. A kind of plant (ग्रन्थिपर्ण).
    -Comp. -आन्दोलः a kind of fan (of a deer's or buffalo's skin).
    -इष्टम् bdellium.
    -करः a kind of bean.
    -कर्मन् n.,
    -क्रिया flatulency.
    -कोणः the northwest quarter.
    -गणः the host of the gods.
    -तनयः, -पुत्रः, -सुतः, -सूनुः 1 epi- thets of Hanumat.
    -2 of Bhīma; पूषात्मजो मर्मसु निर्विभेद मरुत्सुतं चायुतशः शराग्ऱ्यैः Mb.8.89.76.
    -ध्वजम् the down of cotton floating in the air.
    -पटः a sail.
    -पतिः, -पालः an epithet of Indra; Bhāg.3.19.25.
    -पथः sky, atmosphere.
    -प्लवः a lion.
    -फलम् hail.
    -बद्धः 1 an epithet of Vi&stodṇu.
    -2 A kind of sacrificial vessel.
    -रथः 1 a car in which idols of gods are moved about.
    -2 a horse.
    -लोकः the world of the Maruts.
    -वर्त्मन् n. sky, atmosphere.
    -वाहः 1 an epithet of fire.
    -2 of Indra.
    -वृद्धा, -वृधा The river Kāverī; अभ्रंलिहानहह पश्य मरुद्- वृधायाः Viś. Guṇā.448.

    Sanskrit-English dictionary > मरुत् _marut

  • 102 महा _mahā

    1
    महा A cow.
    2
    महा The substitute of महत् at the beginning of Karmadhāraya and Bahuvrīhi compounds, and also at the beginning of some other irregular words. (Note: The number of compounds of which महा is the first mem- ber is very large, and may be multiplied ad infinitum. The more important of them, or such as have peculiar significations, are given below.)
    -Comp. -अक्षः an epithet of Śiva. ˚पटलिक a chief keeper of archives.
    -अङ्ग a. huge, bulky.
    -(ङ्गः) 1 a camel.
    -2 a kind of rat.
    -3 N. of Śiva.
    -अञ्जनः N. of a mountain.
    -अत्ययः a great danger or calamity.
    -अध्वनिक a. 'having gone a long way', dead.
    -अध्वरः a great sacrifice.
    -अनसम् 1 a heavy carriage.
    -2 cooking utensils. (
    -सी) a kitchen-maid. (
    -सः, -सम्) a kitchen; सूपानस्य करिष्यामि कुशलो$स्मि महानसे Mb.4.2.2.
    -अनिलः a whirl- wind; महानिलेनेव निदाघजं रजः Ki.14.59.
    -अनुभाव a.
    1 of great prowess, dignified, noble, glorious, magnanimous, exalted, illustrious; ग्रहीतुमार्यान् परिचर्यया मुहुर्महानु- भावा हि नितान्तमर्थिनः Śi.1.17; Ś.3.
    -2 virtuous, righteous, just.
    (-वः) 1 a worthy or respectable person.
    -2 (pl.) people of a religious sect in Mahārāṣtra founded by Chakradhara in the 13th century.
    -अन्तकः 1 death.
    -2 an epithet of Śiva.
    -अन्धकारः 1 thick darkness.
    -2 gross (spiritual) ignorance.
    -अन्ध्राः (pl.) N. of a people and their country.
    -अन्वय, -अभिजन a. nobly-born, of noble birth. (
    -यः, -नः) noble birth, high descent.
    -अभिषवः the great extraction of Soma.
    -अमात्यः the chief or prime minister (of a king).
    -अम्बुकः an epithet of Śiva.
    -अम्बुजम् a billion.
    -अम्ल a. very sour. (
    -म्लम्) the fruit of the tamarind tree. अरण्यम् a great (dreary) forest, large forest.
    -अर्घ a. very costly, costing a high price; महार्घस्तीर्थानामिव हि महतां को$प्यतिशयः U.6.11. (
    -र्घः) a kind of quail.
    -अर्घ्य a.
    1 valuable, precious.
    -2 invaluable; ines- timable; see महार्ह below.
    -अर्चिस् a. flaming high.
    -अर्णवः 1 the great ocean.
    -2 N. of Śiva.
    -अर्थ a.
    1 rich.
    -2 great, noble, dignified.
    -3 important, weighty.
    -4 significant.
    -अर्बुदम् one thousand millions.
    -अर्ह a.
    1 very valuable, very costly; महार्हशय्यापरिवर्तनच्युतैः स्वकेशपुष्पैरपि या स्म दूयते Ku.5.12.
    -2 invaluable, inestimable; महार्हशयनोपेत किं शेषे निहतो भुवि Rām.6.19. 2. (
    -र्हम्) white sandal-wood.
    -अवरोहः the fig-tree.
    -अशनिध्वजः a great banner in the form of the thunderbolt; जहार चान्येन मयूरपत्रिणा शरेण शक्रस्य महाशनि- ध्वजम् R.3.56.
    - अशन a. voracious, gluttonous; Mb. 4.
    -अश्मन् m. a precious stone, ruby.
    -अष्टमी the eighth day in the bright half of Āśvina sacred to Durgā; आश्विने शुक्लपक्षस्य भवेद् या तिथिरष्टमी । महाष्टमीति सा प्रोक्ता......
    -असिः a large sword.
    -असुरी N. of Durgā.
    -अह्नः the afternoon.
    -आकार a. extensive, large, great.
    -आचार्यः 1 a great teacher.
    -2 an epithet of Śiva.
    -आढ्य a. wealthy, very rich. (
    -ढ्यः) the Kadamba tree.
    -आत्मन् a.
    1 high-souled, high-minded, magnanimous, noble; अयं दुरात्मा अथवा महात्मा कौटिल्यः Mu.7; द्विषन्ति मन्दाश्चरितं महात्मनाम् Ku.5.75; U.1.49; प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् Bh.1.63.
    -2 illustrious, distinguished, exalted, eminent; किमाचाराः किमाहाराः क्व च वासो महात्मनाम् Mb.3. 1.4.
    -3 mighty (महाबल); अथायमस्यां कृतवान् महात्मा लङ्केश्वरः कष्टमनार्यकर्म Rām.5.9.74. (-m.)
    1 the Supreme Spirit; युगपत्तु प्रलीयन्ते यदा तस्मिन् महात्मनि Ms.1.54.
    -2 the great principle, i. e. intellect of the Sāṅkhyas. (महात्मवत् means the same as महात्मन्).
    -आनकः a kind of large drum.
    -आनन्दः, -नन्दः 1 great joy or bliss.
    -2 espe- cially, the great bliss of final beatitude.
    (-न्दा) 1 spirituous liquor.
    -2 a festival on the ninth day in the bright half of Māgha.
    -आपगा a great river.
    -आयुधः an epithet of Śiva.
    -आरम्भ a. undertaking great works, enterprizing. (
    -म्भः) any great enterprize.
    -आलयः 1 a temple in general.
    -2 a sanctuary, an asylum.
    -3 a great dwelling.
    -4 a place of pilgrimage.
    -5 the world of Brahman.
    -6 the Supreme Spirit.
    -7 a tree &c. sacred to a deity.
    -8 N. of a particular dark fortnight.
    -9 पितृश्राद्ध in the month of Bhādra- pada. (
    -या) N. of a particular deity.
    - आशय a. high- souled, nobleminded, magnanimous, noble; दैवात् प्रबुद्धः शुश्राव वराहो हि महाशयः Ks; राजा हिरण्यगर्भो महाशयः H.4; see महात्मन्.
    (-यः) 1 a noble-minded or magnanimous person; महाशयचक्रवर्ती Bv.1.7.
    -2 the ocean.
    -आस्पद a.
    1 occupying a great position.
    -2 mighty, powerful.
    -आहवः a great or tumultuous fight.
    -इच्छ a.
    1 magnanimous, noble-minded, high-souled, noble; मही महेच्छः परिकीर्य सूनौ R.18.33.
    -2 having lofty aims or aspirations, ambitious; विद्यावतां महेच्छानां...... नाश्रयः पार्थिवं विना Pt.1.37.
    -इन्द्रः 1 'the great Indra', N. of Indra; इयं महेन्द्रप्रभृतीनधिश्रियः Ku.5.53; R.13.2; Ms.7.7.
    -2 a chief or leader in general.
    -3 N. of a mountain range; पतिर्महेन्द्रस्य महोदधेश्च R.6.54;4.39,43. ˚चापः rain-bow. ˚नगरी N. of Amarāvatī, the capital of Indra. ˚मन्त्रिन् m. an epithet of Bṛihaspati. ˚वाहः the elephant Airāvata; महेन्द्रवाहप्रतिमो महात्मा Mb.9.17.52.
    -इभ्य a. very rich.
    -इषुः a great archer; अधिरोहति गाण्डीवं महेषौ Ki.13.16.
    -इष्वासः a great archer, a great warrior; अत्र शूरा महेष्वासा भामार्जुनसमा युधि Bg.1.4.
    -ईशः, -ईशानः N. of Śiva; महेशस्त्वां धत्ते शिरसि रसराजस्य जयिनीम् Udb. ˚बन्धुः the Bilva tree.
    -ईशानी N. of Pārvatī.
    -ईश्वरः 1 a great lord, sovereign; महेश्वरस्त्र्यम्बक एव नापरः R.; गोप्तारं न निधीनां कथयन्ति महेश्वरं विबुधाः Pt.2.74.
    -2 N. of Śiva.
    -3 of Viṣṇu.
    -4 a god (opp. प्रकृति).
    -5 the Supreme Being (परमात्मा); मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् Śvet. Up.4.1. ˚सखः N. of Kubera; यया कैलासभवने महेश्वरसखं बली Mb.9.11.55.
    (-री) 1 N. of Durgā.
    -2 a kind of bell-metal.
    -उक्षः (for उक्षन्) a large bull; a full grown or strong bull; महोक्षतां वत्सतरः स्पृशन्निव R.3.32;4.22;6.72; Śi.5.63.
    -उत्पलम् a large blue lotus. (
    -लः) the Sārasa bird.
    -उत्सवः 1 a great festival or occasion of joy; नयनविषयं जन्मन्येकः स एव महोत्सवः Māl.1.36.
    -2 the god of love.
    -उत्साह a. possessed of great energy, energetic, persevering; अहं च कर्णं जानामि...... सत्यसंधं महोत्साहं...... Mb.3.91.2.
    (-हः) 1 perseverance.
    -2 great pride; ये जात्यादिमहो- त्साहान्नरेन्द्रान्नोपयान्ति च । तेषामामरणं भिक्षा प्रायश्चितं विनिर्मितम् ॥ Pt.1.38.
    -उदधिः 1 the great ocean; महोदधेः पूर इवेन्दु- दर्शनात् R.3.17.
    -2 an epithet of Indra. ˚जः a conch- shell, shell.
    - उदय a. very prosperous or lucky, very glorious or splendid, of great prosperity.
    (-यः) 1 (a) great elevation or rise, greatness, prosperity; नन्दस्त्वतीन्द्रियं दृष्ट्वा लोकपालमहोदयम् Bhāg.1.28.1; अपवर्ग- महोदयार्थयोर्भुवमंशाविव धर्मयोर्गतौ R.8.16. (b) great fortune or good luck. (c) greatness, pre-eminence.
    -2 final beatitude.
    -3 a lord, master.
    -4 N. of the district called Kānyakubja or Kanouja; see App.
    -5 N. of the capital of Kanouja.
    -6 sour milk mixed with honey.
    -7 = महात्मन् q. v.; संसक्तौ किमसुलभं महोदयानाम Ki.7.27. ˚पर्वन् a time of union of the middle of श्रवण नक्षत्र and the end of व्यतिपात (generally in the month of माघ or पौष at the beginning of अमावास्या).
    - उदर a. big-bellied, corpulent.
    -(रम्) 1 a big belly.
    -2 dropsy.
    -उदार a.
    1 very generous or magnanimous.
    -2 mighty, powerful.
    -उद्यम a. = महोत्साह q. v; महोद्यमाः कर्म समा- रभन्ते.
    -उद्योग a. very industrious or diligent, hard- working.
    -उद्रेकः a particular measure (= 4 प्रस्थs).
    -उन्नत a. exceedingly lofty. (
    -तः) the palmyra tree.
    -उन्नतिः f. great rise or elevation (fig. also), high rank.
    -उपकारः a great obligation.
    -उपाध्यायः a great preceptor, a learned teacher.
    -उरगः a great serpent; वपुर्महोरगस्येव करालफणमण्डलम् R.12.98.
    -उरस्क a. broad-chested. (
    -स्कः) an epithet of Śiva.
    -उर्मिन् m. the ocean; ततः सागरमासाद्य कुक्षौ तस्य महोर्मिणः Mb.3.2.17.
    -उल्का 1 a great meteor.
    -2 a great fire-brand.
    -ऋत्विज् m. 'great priest', N. of the four chief sacri- ficial priests.
    -ऋद्धि a. very prosperous, opulent. (-f.) great prosperity or affluence.
    -ऋषभः a great bull.
    -ऋषिः 1 a great sage or saint; यस्मादृषिः परत्वेन महांस्त- स्मान्महर्षयः; (the term is applied in Ms.1.34 to the ten Prajāpatis or patriarchs of mankind, but it is also used in the general sense of 'a great sage').
    -2 N. of Sacute;iva.
    -3 of Buddha.
    -ओघ a. having a strong current.
    -घः a very large number; शतं खर्व- सहस्राणां समुद्रमभिधीयते । शतं समुद्रसाहस्रं महौघमिति विश्रुतम् ॥ Rām.6.28.37.
    -ओष्ठ (महोष्ठ) a. having large lips. (
    -ष्ठः) an epithet of Śiva.
    -ओजस् a. very mighty or powerful, possessed of great splendour or glory; महौजसा मानधना धनार्चिताः Ki.1.19. (-m.) a great hero or warrior, a champion. (-n.) great vigour.
    -ओजसम् the discus of Viṣṇu (सुदर्शन). (
    -सी) N. of plant (Mar. कांगणी).
    -ओदनी Asparagus Racemosus (Mar. शतावरी).
    -ओषधिः f.
    1 a very efficacious medicinal plant, a sovereign drug.
    -2 the Dūrvā grass.
    -3 N. of various plants ब्राह्मी, श्वेतकण्टकारी, कटुका, अतिविष &c. ˚गणः a collection of great or medicinal herbs:-- पृश्निपर्णी श्यामलता भृङ्गराजः शतावरी । गुड्चा सहदेवी च महौषधिगणः स्मृतः ॥ cf. also सहदेवी तथा व्याघ्री बला चातिबला त्वचा । शङ्खपुष्पी तथा सिंही अष्टमी च सुवर्चला ॥ महौषध्यष्टकं प्रोक्तं....
    -औषधम् 1 a sovereign remedy, panacea.
    -2 ginger.
    -3 garlic.
    -4 a kind of poison (वत्सनाभ).
    -कच्छः 1 the sea.
    -2 N. of Varuṇa.
    -3 a mountain.
    -कन्दः garlic.
    -कपर्दः a kind of shell.
    -कपित्थः 1 the Bilva tree.
    -2 red garlic.
    -कम्बु a. stark naked. (
    -म्बुः) an epithet of Śiva.
    -कर a.
    1 large-handed.
    -2 having a large revenue.
    -कर्णः an epithet of Śiva.
    -कर्मन् a. doing great works. (-m.) an epithet of Śiva.
    -कला the night of the new moon.
    -कल्पः a great cycle of time (1 years of Brahman); Bhāg.7.15.69.
    -कविः 1 a great poet, a classical poet, such as कालिदास, भवभूति, बाण, भारवि &c.
    -2 an epithet of Śukra.
    -कषायः N. of a plant (Mar. कायफळ).
    -कान्तः an epithet of Śiva. (
    -ता) the earth.
    -काय a. big-bodied, big, gigantic, bulky.
    (-यः) 1 an elephant.
    -2 an epithet of Śiva.
    -3 of Viṣṇu.
    -4 of a being attending on Śiva (= नन्दि).
    -कारुणिक a. exceedingly compassionate.
    -कार्तिकी the night of full-moon in the month of Kārtika.
    -कालः 1 a form of Śiva in his character as the destroyer of the world; महाकालं यजेद्देव्या दक्षिणे धूम्रवर्णकम् Kālītantram.
    -2 N. of a cele- brated shrine or temple of Śiva (Mahākāla) (one of the 12 celebrated Jyotirliṅgas) established at Ujjayinī (immortalized by Kālidāsa in his Meghadūta, which gives a very beautiful description of the god, his temple, worship &c., together with a graphic picture of the city; cf. Me.3-38; also R.6.34); महाकालनिवासिनं कालीविलासिनमनश्वरं महेश्वरं समाराध्य Dk.1.1.
    -3 an epithet of Viṣṇu.
    -4 N. of a kind of gourd.
    -5 N. of Śiva's servant (नन्दि). ˚पुरम् the city of Ujjayinī. ˚फलम् a red fruit with black seeds; पक्वं महाकालफलं किलासीत् N.22.29.
    -काली an epithet of Durgā in her terrific form.
    -काव्यम् a great or classical poem; (for a full description of its nature, contents &c., according to Rhetoricians see S. D.559). (The number of Mahākāvyas is usually said to be five:-- रघुवंश, कुमारसंभव, किरातार्जुनीय, शिशुपालवध and नैषधचरित or six, if मेघदूत-- a very small poem or खण़्डकाव्य-- be added to the list. But this enumeration is apparently only traditional, as there are several other poems, such as the भट्टिकाव्य, विक्रमाङ्कदेवचरित, हरविजय &c. which have an equal claim to be considered as Mahākāvyas).
    -कीर्तनम् a house.
    -कुमारः the eldest son of a reigning prince, heir-apparent.
    -कुल, -कुलीन a. of noble birth or descent, sprung from a noble family, nobly born. (
    -लम्) a noble birth or family, high descent.
    -कुहः a species of parasitical worm.
    -कृच्छ्रम् a great penance.
    -केतुः N. of Śiva.
    -केशः, -कोशः 1 an epithet of Śiva.
    -2 a large sheath.
    -क्रतुः a great sacrifice; e. g. a horse-sacrifice; तदङ्गमग्ऱ्यं मघवन् महाक्रतोरमुं तुरङ्गं प्रतिमोक्तुमर्हसि R.3.46.
    -क्रमः an epithet of Viṣṇu.
    -क्रोधः an epithet of Śiva.
    -क्षत्रपः a great satrap.
    -क्षीरः sugar-cane.
    -क्षीरा f. a She-buffalo; Nighaṇṭaratnākara.
    -खर्वः, -र्वम् a high number (ten billions ?).
    -गजः a great elephant; see दिक्करिन्.
    -गणपतिः a form of the god Gaṇeśa.
    -गदः fever.
    -गन्ध a. exceedingly fragrant. (
    -न्धः) a kind of cane. (
    -न्धम्) a kind of sandal- wood. (
    -न्धा) N. of Chāmuṇḍā.
    -गर्तः, -गर्भः -गीतः N. of Śiva.
    -गर्दभगन्धिका N. of a plant, भारङ्गी.
    -गल a. longnecked.
    -गवः Bos gavaeus.
    -गुण a. very efficacious, sovereign (as a medicine); त्वया ममैष संबन्धः कपिमुख्य महागुणः Rām.5.1.12. (
    -णः) a chief quality, cardinal virtue.
    -गुरुः a highly respectable or venerable person; (these are three, the father, mother and preceptor; पिता माता तथाचार्यो महागुरुरिति स्मृतः).
    -गुल्मा the Soma plant.
    -गृष्टिः f. a cow with a large hump.
    -ग्रहः 1 an epithet of Rāhu.
    -2 the sun; महाग्रहग्राहविनष्टपङ्कः Rām.5.5.6.
    -ग्रामः N. of the ancient capital of Ceylon, the modern Māgama.
    -ग्रीवः 1 a camel.
    -2 an epithet of Śiva.
    -ग्रीविन् m. a camel.
    -घूर्णा spirituous liquor.
    -घृतम् ghee kept for a long time (for medicinal purposes).
    -घोष a. noisy, loud-sounding. (
    -षम्) a market, fair. (
    -षः) a loud noise, clamour.
    -चक्रम् the mystic circle in the शाक्त ceremonial.
    -चक्रवर्तिन् m. a universal monarch.
    -चण्डा N. of Chāmuṇḍā.
    -चपला a kind of metre.
    -चमूः f. a large army.
    -छायः the fig-tree.
    -जङ्घः a camel.
    -जटः an epithet of Śiva.
    -जटा 1 a great braid of hair.
    -2 the matted hair of Śiva.
    -जत्रु a. having a great collar-bone. (
    -त्रुः) an epithet of Śiva.
    -जनः 1 a multitude of men, a great many beings, the general populace or public; महाजनो येन गतः स पन्थाः Mb.3.313. 117; आगम्य तु ततो राजा विसृज्य च महाजनम् 6.98.25.
    -2 the populace, mob; विलोक्य वृद्धोक्षमधिष्ठितं त्वया महाजनः स्मेरमुखो भविष्यति Ku.5.7.
    -3 a great man, a distinguished or eminent man; महाजनस्य संसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः । पद्मपत्रस्थितं तोयं धत्ते मुक्ताफलश्रियम् Pt.3.6.
    -4 the chief of a caste or trade.
    -5 a merchant, tradesman.
    -जवः an antelope.
    -जातीय a.
    1 rather large.
    -2 of an excellent kind.
    -जालिः, -ली N. of a plant (Mar. सोनामुखी)
    -जिह्वः an epithet of Śiva.
    -ज्ञानिन् m.
    1 a very learned man.
    -2 a great sage.
    -3 N. of Śiva.
    -ज्यैष्ठी the day of fullmoon in the month of Jyeṣṭha; ताभिर्दृश्यत एष यान् पथि महाज्यैष्ठीमहे मन्महे N.15.89; पूर्णिमा रविवारेण महाज्यैष्ठी प्रकीर्तिता Agni P.121.63.
    -ज्योतिस् m. an epithet of Śiva.
    -ज्वरः great affliction.
    -ज्वाल a. very brilliant or shining.
    (-लः) 1 N. of Śiva.
    -2 a sacrificial fire.
    -डीनम् a kind of flight; 'यानं महाडीनमाहुः पवित्रामूर्जितां गतिम्' Mb.8.41.27 (com.).
    -तपस् m.
    1 a great ascetic.
    -2 an epithet of Viṣṇu.
    -तलम् N. of one of the seven lower regions; see पाताल.
    -तारा N. of a Buddhist goddess.
    -तिक्तः the Nimba tree.
    -तिथिः the 6th day of a lunation.
    -तीक्ष्ण a. exceedingly sharp or pungent. (
    -क्ष्णा) the marking- nut plant.
    -तेजस् a.
    1 possessed of great lustre or splendour.
    -2 very vigorous or powerful, heroic. (-m.)
    1 a hero, warrior.
    -2 fire.
    -3 an epithet of Kārtikeya. (-n.) quick-silver.
    -त्याग, -त्यागिन् a. very generous. (-m.) N. of Śiva.
    -दंष्ट्रः a species of big tiger.
    -दन्तः 1 an elephant with large tusks.
    -2 an epithet of Śiva.
    -दण्डः 1 a long arm.
    -2 a severe punishment.
    -दम्भः an epithet of Śiva.
    -दशा the influence exercised (over a man's destiny) by a predominant planet.
    -दानम् the gift of gold equal to one's own weight; अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानस्य लक्षणम्.
    -दारु n. the devadāru tree.
    -दुर्गम् a great calamity; Pt.
    -दूषकः a kind of grain.
    -देवः N. of Śiva.
    (-वी) 1 N. of Pārvatī.
    -2 the chief queen.
    -द्रुमः the sacred fig-tree.
    -द्वारम् a large gate, the chief or outer gate of a temple.
    -धन a.
    1 rich.
    -2 expensive, costly; हेमदण्डैर्महाधनैः Rām.7. 77.13.
    (-नम्) 1 gold.
    -2 incense.
    -3 a costly or rich dress.
    -4 agriculture, husbandry.
    -5 anything costly or precious.
    -6 great booty.
    -7 a great battle (Ved.).
    -धनुस् m. an epithet of Śiva.
    -धातुः 1 gold.
    -2 an epithet of Śiva.
    -3 lymph.
    -4 N. of Meru.
    -धी a. having a great understanding.
    -धुर्यः a full-grown draught ox.
    -ध्वजः a camel.
    -ध्वनिक a. dead.
    -नग्नः an athlete; Buddh.
    -नटः an epithet of Śiva; महानटः किं नु...... तनोति...... साम्प्रतमङ्गहारम् N.22.7; महानटबाहुनेव बद्धभुजाङ्केन Vās.
    -नदः a great river.
    -नदी 1 a great river, such as Gaṅgā, Kṛiṣṇā; मन्दरः पर्वतश्चाक्षो जङ्घा तस्य महानदी Mb.8.34.2; संभूयाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा Śi.2.1.
    -2 N. of a river falling into the bay of Bengal.
    -नन्दा 1 spirituous liquor.
    -2 N. of a river.
    -3 ninth day of the bright half of the month of Māgha; माघमासस्य या शुक्ला नवमी लोकपूजिचा । महानन्देति सा प्रोक्ता....
    -नरकः N. of one of the 21 hells.
    -नलः a kind of reed.
    -नवमी the ninth day in the bright half of Āśvina, sacred to the worship of Durgā ततो$नु नवमी यस्मात् सा महानवमी स्मृता.
    -नाटकम् 'the great drama', N. of a drama, also called Hanumannāṭaka, (being popularly ascribed to Hanumat); thus defined by S. D.:-- एतदेव यदा सर्वैः पताकास्थानकैर्युतम् । अङ्कैश्च दशभिर्धीरा महानाटकमूचिरे ॥
    -नाडी sinew, tendon.
    -नादः 1 a loud sound, uproar.
    -2 a great drum.
    -3 a thunder-cloud.
    -4 a shell.
    -5 an elephant.
    -6 a lion.
    -7 the ear.
    -8 a camel.
    -9 an epithet of Śiva. (
    -दम्) a musical instrument.
    -नाम्नी 1 N. of a परिशिष्ट of Sāmaveda.
    -2 (pl.) N. of 9 verses of Sāmaveda beginning with विदा मघवन् विदा.
    -नायकः 1 a great gem in the centre of a string of pearls.
    -2 a great head or chief.
    -नासः an epithet of Śiva.
    -निद्र a. fast asleep. (
    -द्रा) 'the great sleep', death.
    -निम्नम् intestines, abdomen.
    -नियमः an epithet of Viṣṇu.
    -निर्वाणम् total extinction of individuality (according to the Buddhists).
    -निशा 1 the dead of night, the second and third watches of the night; महानिशा तु विज्ञेया मध्यमं प्रहरद्वयम्
    -2 an epithet of Durgā.
    -नीचः a washerman.
    -नील a. dark-blue. (
    -लः) a kind of sapphire or emerald; इन्द्रनीलमहानीलमणिप्रवरवेदिकम् Rām.5.9.16; महा- महानीलशिलारुचः Śi.1.16;4.44; R.18.42; Kau. A.2.11. 29. ˚उपलः a sapphire.
    -नृत्यः, -नेत्रः an epithet of Śiva.
    -नेमिः a crow.
    -न्यायः the chief rule.
    -पक्ष a.
    1 having many adherents.
    -2 having a large family or retinue; महापक्षे धनिन्यार्थे निक्षेपं निक्षिपेद् बुधः Ms.8.179.
    (-क्षः) 1 an epithet of Garuḍa.
    -2 a kind of duck. (
    -क्षी) an owl.
    -पङ्क्तिः, -पदपङ्क्तिः a kind of metre.
    -पञ्चमूलम् the five great roots:-- बिल्वो$ग्निमन्थः श्योनाकः काश्मरी पाटला तथा । सर्वैस्तु मिलितैरेतैः स्यान्महापञ्चमूलकम् ॥
    -पञ्चविषम् the five great or deadly poisons:-- शृङ्गी च कालकूटश्च मुस्तको वत्सनाभकः । शङ्खकर्णीति योगो$यं महापञ्चविषाभिधः ॥
    -पटः the skin.
    -पथः 1 chief road, principal street, high or main road; संतानकाकीर्णमहापथं तत् Ku.7.3.
    -2 the passage into the next world, i. e. death.
    -3 N. of certain mountain-tops from which devout persons used to throw themselves down to secure entrance into heaven.
    -4 an epithet of Śiva.
    -5 the long pilgrimage to mount Ke- dāra.
    -6 the way to heaven.
    -7 the knowledge of the essence of Śiva acquired in the pilgrimage to Kedāra.
    -पथिक a.
    1 undertaking great journeys.
    -2 one receiving Śulka (toll) on the high way; cf. Mb.12.76.6 (com. महापथिकः समुद्रे नौयानेन गच्छन् यद्वा महापथि शुल्कग्राहकः)
    -पद्मः 1 a particular high number.
    -2 N. of Nārada.
    -3 N. of one of the nine treasures of Kubera.
    -4 N. of the southernmost elephant supporting the world.
    -5 an epithet of Nanda.
    -6 a Kinnara attendant on Kubera.
    (-द्मम्) 1 a white lotus.
    -2 N. of a city. ˚पतिः N. of Nanda.
    -पराकः a. a particular penance; Hch.
    -पराङ्णः a late hour in the afternoon.
    -पवित्रः an epithet of Viṣṇu.
    -पशुः large cattle; महापशूनां हरणे... दण्डं प्रकल्पयेत् Ms.8.324.
    -पातः a long flight; Pt.2.58.
    -पातकम् 1 a great sin, a heinous crime; ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः । महान्ति पातकान्याहुस्तत्संसर्गश्च पञ्चमम् ॥ Ms.1154.
    -2 any great sin or transgression.
    -पात्रः a prime minister.
    -पादः an epithet of Śiva.
    -पाप्मन् a. very sinful or wicked.
    -पुराणम् N. of a Purāṇa; महापुराणं विज्ञेयमेकादशकलक्षणम् Brav. P.
    -पुंसः a great man.
    -पुरुषः 1 a great man, an eminent or distinguished personage; शब्दं महापुरुषसंविहितं निशम्य U. 6.7.
    -2 the Supreme Spirit.
    -3 an epithet of Viṣṇu.
    -पौरुषिकः a worshipper of Viṣṇu; तदहं ते$भिधास्यामि महापौरुषिको भवान् Bhāg.2.1.1.
    -पुष्पः a kind of worm.
    -पूजा great worship; any solemn worship performed on extraordinary occasions.
    -पृष्ठः a camel.
    -पोटगलः a kind of large reed.
    -प्रजापतिः N. of Viṣṇu.
    -प्रतीहारः a chief door-keeper.
    -प्रपञ्चः the great universe.
    -प्रभ a. of great lustre. (
    -भः) the light of a lamp.
    -प्रभुः 1 a great lord.
    -2 a king, sovereign.
    -3 a chief.
    -4 an epithet of Indra.
    -5 of Śiva
    -6 of Viṣṇu.
    -7 a great saint or holy man.
    -प्रलयः 'the great dissolution', the total annihilation of the universe at the end of the life of Brahman, when all the lokas with their inha- bitants, the gods, saints &c. including Brahman himself are annihilated; महाप्रलयमारुत...... Ve.3.4.
    -प्रश्नः a knotty question.
    -प्रसादः 1 a great favour.
    -2 a great present (of food offered to an idol); पादोदकं च निर्माल्यं नैवेद्यं च विशेषतः । महाप्रसाद इत्युक्त्वा ग्राह्यं विष्णोः प्रयत्नतः
    -प्रस्थानम् 1 departing this life, death.
    -2 setting out on a great journey for ending life; इहैव निधनं याम महाप्रस्थानमेव वा Rām.2.47.7 (com. महाप्रस्थानं मरणदीक्षा- पूर्वकमुत्तराभिमुखगमनम्); Mb.1.2.365.
    -प्राणः 1 the hard breathing or aspirate sound made in the pronunciation of the aspirates.
    -2 the aspirated letters themselves (pl.); they are:-- ख्, घ्, छ्, झ्, ठ्, ढ्, थ्, ध्, फ्, भ्, श्, ष्, स्, ह्.
    -3 a raven.
    -प्राणता possession of great strength or essence; अन्यांश्च जीवत एव महाप्राणतया स्फुरतो जग्राह K.
    -प्रेतः a noble departed spirit.
    -प्लवः a great flood, deluge;... क्षिप्तसागरमहाप्लवामयम् Śi.14.71.
    -फल a.
    1 bearing much fruit.
    -2 bringing much reward.
    (-ला) 1 a bitter gourd.
    -2 a kind of spear.
    (-लम्) 1 a great fruit or reward.
    -2 a testicle.
    -फेना the cuttle-fish bone.
    -बन्धः a peculiar position of hands or feet.
    -बभ्रुः a kind of animal living in holes.
    -बल a. very strong; नियुज्यमानो राज्याय नैच्छद्राज्यं महाबलः Rām
    (-लः) 1 wind, storm.
    -2 a Buddha.
    -3 a solid bamboo.
    -4 a palm.
    -5 a crocodile.
    -बला N. of a plant; महाबला च पीतपुष्पा सहदेवी च सा स्मृता Bhāva. P. (
    -लम्) lead. ˚ईश्वरः N. of a Liṅga of Śiva near the modern Mahābaleśwara.
    -बाध a. causing great pain or damage.
    -बाहु a. long-armed, powerful. (
    -हुः) an epithet of Viṣṇu.
    -बि(वि)लम् 1 the atmosphere.
    -2 the heart.
    -3 a water-jar, pitcher.
    -4 a hole, cave.
    -बिसी a variety of skin (चर्म), a product of द्वादशग्राम in the Himālayas.
    -बी(वी)जः an epithet of Śiva.
    -बी (वी)ज्यम् the perinæum.
    -बुध्न a. having a great bottom or base (as a mountain).
    -बुशः barley.
    -बृहती a kind of metre.
    -बोधिः 1 the great intelligence of a Buddha.
    -2 a Buddha.
    -ब्रह्मम्, -ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit.
    -ब्राह्मणः 1 a great or learned Brāhmaṇa.
    -2 a low or contemptible Brāhmaṇa.
    -भटः a great warrior; तदोजसा दैत्यमहाभटार्पितम् Bhāg.
    -भद्रा N. of the river Gaṅgā.
    -भाग a.
    1 very fortunate or blessed, very lucky or prosperous.
    -2 illustrious, distinguished, glo- rious; उभौ धर्मौ महाभागौ Mb.12.268.3; महाभागः कामं नरपतिरभिन्नस्थितिरसौ Ś.5.1; Ms.3.192.
    -3 very pure or holy, highly virtuous; पतिव्रता महाभागा कथं नु विचरिष्यति Mb.4.3.16.
    -भागता, -त्वम्, -भाग्यम् 1 extreme good fortune, great good luck, prosperity.
    -2 great excel- lence or merit.
    -भागवतम् the great Bhāgavata, one of the 18 Purāṇas. (
    -तः) a great worshipper of Viṣṇu.
    -भागिन् a. very fortunate or prosperous.
    -भाण्डम् a chief treasury.
    -भारतम् N. of the celebrated epic which describes the rivalries and contests of the sons of Dhṛitarāṣṭra and Pāṇḍu. (It consists of 18 Parvans or books, and is said to be the composition of Vyāsa; cf. the word भारत also); महत्त्वाद्भारतत्वाच्च महाभारतमुच्यते
    -भाष्यम् 1 a great commentary.
    -2 particularly, the great commentary of Patañjali on the Sūtras of Pāṇini.
    -भासुरः an epithet of Viṣṇu.
    -भिक्षुः N. of Śākyamuni.
    -भीता a kind of sensitive plant (लाजाळू).
    -भीमः an epithet of king Śantanu.
    -भीरुः a sort of beetle or fly.
    -भुज a. long-armed, powerful.
    -भूतम् a great or primary element; see भूत; तस्यैतस्य महाभूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदः Up.; तं वेधा विदधे नूनं महाभूतसमाधिना R.1. 29; Ms.1.6.
    (-तः) 1 the Supreme Being.
    -2 a great creature.
    -भोगः 1 a great enjoyment.
    -2 a great coil or hood; great winding.
    -3 a serpent. (
    -गा) an epi- thet of Durgā.
    -मणिः 1 a costly or precious jewel; संस्कारोल्लिखितो महामणिरिव क्षीणो$पि नालक्ष्यते Ś.6.5.
    -2 N. of Śiva.
    -मति a.
    1 high-minded.
    -2 clever. (
    -तिः) N. of Bṛihaspati or Jupiter.
    -मत्स्यः a large fish, sea-monster.
    -मद a. greatly intoxicated. (
    -दः) an elephant in rut.
    -मनस्, -मनस्क a.
    1 high-minded, noble- minded, magnanimous; ततो युधिष्ठिरो राजा धर्मपुत्रो महामनाः Mb.4.1.7.
    -2 liberal.
    -3 proud, haughty. (-m) a fabulous animal called शरभ q. v.
    -मन्त्रः 1 any sacred text of the Vedas.
    -2 a great or efficacious charm, a powerful spell.
    -मन्त्रिन् m. the prime-minister, premier.
    -मयूरी N. of Buddhist goddess.
    -मलहारी a kind of Rāgiṇi.
    -महः a great festive procession; Sinhās.
    -महस् n. a great light (seen in the sky).
    -महोपाध्यायः 1 a very great preceptor.
    -2 a title given to learned men and reputed scholars; e. g. महामहो- पाध्यायमल्लिनाथसूरि &c.
    -मांसम् 'costly flesh', especially human flesh; न खलु महामांसविक्रयादन्यमुपायं पश्यामि Māl.4; अशस्त्रपूतं निर्व्याजं पुरुषाङ्गोपकल्पितम् । विक्रीयते महामांसं गृह्यतां गृह्यतामिदम् 5.12 (see Jagaddhara ad loc.).
    -माघी the full-moon day in the month of Māgha.
    -मात्र a.
    1 great in measure, very great or large.
    -2 most excellent, best; वृष्ण्यन्धकमहामात्रैः सह Mb.1.221.27; 5.22.37.
    (-त्रः) 1 a great officer of state, high state- official, a chief minister; (मन्त्रे कर्मणि भूषायां वित्ते माने परिच्छदे । मात्रा च महती येषां महामात्रास्तु ते स्मृताः); Ms. 9.259; गूढपुरुषप्रणिधिः कृतमहामात्रापसर्पः (v. l. महामात्यापसर्पः) पौरजानपदानपसर्पयेत् Kau. A.1.13.9; Rām.2.37.1.
    -2 an elephant-driver or keeper; मदोन्मत्तस्य भूपस्य कुञ्जरस्य च गच्छतः । उन्मार्गं वाच्यतां यान्ति महामात्राः समीपगाः ॥ Pt.1.161.
    -3 a superintendent of elephants.
    (-त्री) 1 the wife of a chief minister.
    -2 the wife of a spiritual teacher.
    -मानसी N. of a Jain goddess.
    -मान्य a. being in great honour with; मकरन्दतुन्दिलानामरविन्दानामयं महामान्यः Bv.1.6.
    -मायः 1 an epithet of Śiva.
    -2 of Viṣṇu.
    -माया 1 worldly illusion, which makes the material world appear really existent.
    -2 N. of Durgā; महामाया हरेश्चैषा यया संमोह्यते जगत् Devīmāhātmya.
    -मायूरम् a particular drug. (
    -री) N. of an amulet and a goddess; Buddh.
    -मारी 1 cholera, an epidemic.
    -2 an epithet of Durgā.
    -मार्गः high road, main street. ˚पतिः a superintendent of roads.
    -मालः N. of Śiva.
    -माहेश्वरः a great worshipper of Maheśvara or Śiva.
    -मुखः a crocodile.
    -मुद्रा a parti- cular position of hands or feet (in practice of yoga).
    -मुनिः 1 a great sage.
    -2 N. of Vyāsa.
    -3 an epithet of Buddha.
    -4 of Agastya.
    -5 the coriander plant. (
    -नि n.)
    1 coriander seed.
    -2 any medicinal herb or drug.
    -मूर्तिः N. of Viṣṇu.
    -मूर्धन् m. an epithet of Śiva.
    -मूलम् a large radish. (
    -लः) a kind of onion.
    -मूल्य a. very costly. (
    -ल्यः) a ruby.
    -मृगः 1 any large animal.
    -2 an elephant,
    -3 the fabulous animal called शरभ.
    -मृत्युः, -मेधः N. of Śiva.
    -मृत्युंजयः a kind of drug.
    -मृधम् a great battle.
    -मेदः the coral tree; महामेदाभिधो ज्ञेयः Bhāva. P.
    -मेधा an epithet of Durgā.
    -मोहः great infatuation or confusion of mind. (ससर्ज) महामोहं च मोहं च तमश्चाज्ञानवृत्तयः Bhāg.3.12.2. (
    -हा) an epithet of Durgā.
    -यज्ञः 'a great sacrifice', a term applied to the five daily sacrifices or acts of piety to be performed by a house-holder; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो (or देवयज्ञः) बलिर्भौतो (or भूतयज्ञः) नृयज्ञो$तिथिपूजनम् ॥ Ms.3.7,71, (for explanation, see the words s. v.).
    -2 N. of Viṣṇu.
    -यमकम् 'a great Yamaka', i. e. a stanza all the four lines of which have exactly the same words, though different in sense; e. g. see Ki.15.52, where विकाशमीयुर्जगतीशमार्गणाः has four different senses; cf. also बभौ मरुत्वान् विकृतः समुद्रः Bk.1.19.
    -यशस् a. very famous, renowned, celebrated.
    -यात्रा 'the great pilgrimage', the pilgrimage to Benares.
    -यानम् N. of the later system of Buddhist teaching, firstly promul- gated by Nāgārjuna (opp. हीनयान).
    -याम्यः an epi- thet of Viṣṇu.
    -युगम् 'a great Yuga', consisting of the four Yugas of mortals, or comprising 4,32, years of men.
    -योगिन् m.
    1 an epithet of Śiva.
    -2 of Viṣṇu.
    -3 a cock.
    -योनिः f. excessive dilation of the female organ.
    -रक्तम् coral.
    -रङ्गः a large stage.
    -रजतम् 1 gold; उच्चैर्महारजतराजिविराजितासौ Śi.4.28.
    -2 the thorn-apple.
    -रजनम् 1 safflower.
    -2 gold.
    -3 turmeric; तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपं यथा महारजनं वासः Bṛi. Up.2.3.6.
    -रत्नम् 1 a precious jewel; वज्रं मुक्ता प्रवालं च गोमेदश्चेन्द्रनीलकः ॥ वैडूर्यः पुष्करागश्च पाचिर्माणिक्यमेव च । महारत्नानि चैतानि नव प्रोक्तानि सूरिभिः ॥ Śukra.4.155-56.
    -रथः 1 a great chariot.
    -2 a great warrior or hero; द्रुपदश्च महारथः Bg.1.4; कुतः प्रभावो धनंजयस्य महारथजयद्रथस्य विपत्तिमुत्पादयितुम् Ve.2; दशरथः प्रशशास महारथः R.9.1; Śi.3.22; (a महारथ is thus defined:-- एको दशसहस्राणि योधयेद्यस्तु धन्विनाम् ॥ शस्त्रशास्त्र- प्रवीणश्च विज्ञेयः स महारथः ॥).
    -3 desire, longing; cf. मनोरथ.
    -रवः a frog.
    -रस a. very savoury.
    (-सः) 1 a sugar- cane.
    -2 quicksilver.
    -3 a precious mineral.
    -4 the fruit of the date tree.
    -5 any one of the eight substan- ces given below:-- दरदः पारदं शस्ये वैक्रान्तं कान्तमभ्रकम् । माक्षिकं विमलश्चेति स्युरेते$ष्टौ महारसाः ॥ (
    -सम्) sour ricewater.
    -राजः 1 a great king, sovereign or supreme ruler; पञ्चाशल्लक्षपर्यन्तो महाराजः प्रकीर्तितः Śukra.1.184.
    -2 a respect- ful mode of addressing kings or other great personages (my lord, your majesty, your highness); इति सत्यं महाराज बद्धो$स्म्यर्थेन कौरवैः Mb.
    -3 a deified Jaina teacher.
    -4 a fingernail. ˚अधिराजः a universal emperor, para- mount sovereign. ˚चूतः a kind of mango tree.
    -राजिकः N. of Viṣṇu.
    -राजिकाः (m. pl.) an epithet of a class of gods (said to be 22 or 236 in number.).
    -राज्यम् the rank or title of a reigning sovereign.
    -राज्ञी 1 the reigning or chief queen, principal wife of a king.
    -2 N. of Durgā.
    -रात्रम् midnight, dead of night.
    -रात्रिः, -त्री f.
    1 see महाप्रलय; ब्रह्मणश्च निपाते च महाकल्पो भवेन्नृप । प्रकीर्तिता महारात्रिः.
    -2 midnight.
    -3 the eighth night in the bright half of Āśvina.
    -राष्ट्रः 'the great kingdom', N. of a country in the west of India, the country of the Marāṭhās.
    -2 the people of Mahārāṣṭra; the Marāṭhās (pl.). (
    -ष्ट्री) N. of the principal Prākṛita; dialect, the language of the people of the Mahārāṣṭra; cf. Daṇḍin:-- महाराष्ट्राश्रयां भाषां प्रकृष्टं प्राकृतं विदुः Kāv.1.34.
    -रिष्टः a kind of Nimba tree growing on mountains.
    -रुज्, -ज a. very painful.
    -रुद्रः a form of Śiva.
    -रुरुः a species of antelope.
    -रूप a. mighty in form.
    (-पः) 1 an epithet of Śiva.
    -2 resin.
    -रूपकम् a kind of drama.
    -रेतस् m. an epithet of Śiva.
    -रोगः a dangerous illness, grievous malady; (these are eight:-- उन्मादो राजयक्ष्मा च श्वासस्त्वग्दोष एव च । मधुमेहश्चाश्मरी च तथो- दरभगन्दरौ ॥).
    -रौद्र a. very dreadful. (
    -द्री) an epithet of Durgā.
    -रौरवः N. of one of the 21 hells; Ms.4.88-9.
    -लक्ष्मी 1 the great Lakṣmī, or Śakti of Nārāyaṇa; सेवे सैरिभमर्दिनीमिह महालक्ष्मीं सरोजस्थिताम्.
    -2 a young girl who represents the goddess Durgā at the Durgā festival.
    -लयः 1 a great world destruction.
    -2 the Supreme Being (महदादीनां लयो यस्मिन्).
    -लिङ्गम् the great Liṅga or Phallus. (
    -ङ्गः) an epithet of Śiva.
    -लोलः a crow.
    -लोहम् a magnet.
    -वंशः N. of a wellknown work in Pali (of the 5th century).
    -वक्षस् m. epithet of Śiva.
    -वनम् a large forest in Vṛindāvana.
    -वरा Dūrvā grass.
    -वराहः 'the great boar', an epithet of Viṣṇu in his third or boar incarnation.
    -वर्तनम् high wages;
    -वल्ली 1 the Mādhavī creeper.
    -2 a large creeping plant.
    -वसः the porpoise.
    -वसुः silver; Gīrvāṇa.
    -वाक्यम् 1 a long sentence.
    -2 any continuous composition or literary work.
    -3 a great proposition, principal sentence; such as तत्त्वमसि, ब्रह्मैवेदं सर्वम् &c.
    -4 a complete sentence (opp. अवान्तरवाक्य q. v.); न च महावाक्ये सति अवान्तरवाक्यं प्रमाणं भवति ŚB. on MS.6.4.25.
    -वातः a stormy wind, violent wind; महावाता<?>तैर्महिषकुलनीलैर्जलधरैः Mk.5.22.
    -वादिन् m. a great or powerful disputant.
    -वायुः 1 air (as an element).
    -2 stormy wind, hur- ricane, tempest.
    -वार्तिकम् N. of the Vārtikas of Kātyāyana on Pāṇini's Sūtras.
    -विडम् a kind of factitious salt.
    -विदेहा N. of a certain वृत्ति or condition of the mind in the Yoga system of philosophy.
    -विद्या the great lores; काली तारा महाविद्या षोडशी भुवनेश्वरी । भैरवी छिन्नमस्ता च विद्या धूमवती तथा । बगला सिद्धविद्या च मातङ्गी कमला- त्मिका । एता दश महाविद्याः... ॥
    -विपुला a kind of metre.
    -विभाषा a rule giving a general option or alternative; इति महाविभाषया साधुः.
    -विभूतिः an epithet of Śiva.
    -विषः a serpent having two mouths.
    -विषुवम् the vernal equinox. ˚संक्रान्तिः f. the vernal equinox (the sun's entering the sign Aries).
    -विस्तर a. very extensive or copious.
    -वीचिः N. of a hell.
    -वीरः 1 a great hero or warrior.
    -2 a lion.
    -3 the thunderbolt of Indra.
    -4 an epithet of Viṣṇu.
    -5 of Garuḍa.
    -6 of Hanumat.
    -7 a cuckoo.
    -8 a white horse.
    -9 a sacrificial fire.
    -1 a sacrificial vessel.
    -11 a kind of hawk. ˚चरितम् N. of a celebrated drama by Bhavabhūti.
    -वीर्य a. of great valour, very powerful.
    (-र्यः) 1 N. of Brah- man.
    -2 the Supreme Being. (
    -र्या) the wild cotton shrub.
    -2 an epithet of संज्ञा, the wife of the sun.
    -वृषः a great bull.
    -वेग a.
    1 very swift or fleet.
    (-गः) 1 great speed, excessive velocity.
    -2 an ape.
    -3 the bird Garuḍa.
    -वेघः a particular position of hands or feet (in the practice of Yoga).
    -वेल a. billowy.
    -व्याधिः f.
    1 a great disease.
    -2 a very bad kind of leprosy (black leprosy).
    -व्याहृतिः f. a great mystical word, i. e. भूर्, भुवस् and स्वर्.
    -व्रत a. very devotional, rigidly observing vows.
    (-तम्) 1 a great vow, a great reli- gious observance; a vow for not taking even water for a month; महाव्रतं चरेद्यस्तु Mb.12.35.22 (com. महाव्रतं मासमात्रं जलस्यापि त्यागः).
    -2 any great or funda- mental duty; प्राणैरपि हिता वृत्तिरद्रोहो व्याजवर्जनम् । आत्मनीव प्रियाधानमेतन्मैत्रीमहाव्रतम् Mv.5.59; क्रतौ महाव्रते पश्यन् ब्रह्मचारी- त्वरीरतम् N.17.23.
    -व्रतिन् m.
    1 a devotee, an ascetic.
    -2 an epithet of Śiva.
    -शक्तिः 1 an epithet of Śiva.
    -2 of Kārtikeya.
    -शङ्कुः the sine of the sun's eleva- tion.
    -शङ्खः 1 a great conch-shell; पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं Bg.1.15; महाशङ्खमयी माला ताराविद्याजपे प्रिया Tantra.
    -2 the temporal bone, forehead.
    -3 a human bone.
    -4 a particular high number.
    -5 one of Kubera's treasures.
    -शठः a kind of thorn-apple.
    -शब्द a. making a loud sound, very noisy, boisterous.
    -शल्कः a kind of sea- crab or prawn; Ms.3.272.
    -शालः a great householder.
    -शालिः a kind of large and sweetsmelling rice.
    -शाल्वणम् ('great fomentation') N. of a remedy; Suśr.
    -शासन a.
    1 exercising great power.
    -2 whose commands are great; त्रैलोक्यघिपतित्वमेव विरसं यस्मिन् महा- शासने Bh.3.8.
    (-नम्) 1 the knowledge of Brahma as expounded in the Upaniṣadas.
    -2 great order of government.
    -शिरस् m. a kind of serpent.
    -शिवरात्रिः N. of a festival on the 14th day of the dark half of Māgha,
    -शुक्तिः f. a pearl-shell.
    -शुक्ला an epithet of Sarasvatī.
    -शुभ्रम् silver.
    -शूद्रः (-द्री f.)
    1 a Sūdra in a high position.
    -2 a cowherd.
    -3 an upper servant. (
    -द्री) a female cow-keeper. (
    -द्रा) a Śudra woman in a high position.
    -शून्यम् a particular mental condi- tion of a Yogin.
    -शृङ्गः 1 a species of stag.
    -2 the शरभ animal.
    -श्मशानम् an epithet of Benares.
    -श्यामा the Sissoo tree. (Mar. शिसवी).
    -श्रमणः 1 an epithet of Buddha.
    -2 a Jain monk.
    -श्लक्ष्णा sand.
    -श्वासः a kind of asthma.
    -श्वेता 1 an epithet of Sarasvatī.
    -2 of Durgā.
    -3 white sugar.
    -संहिता great combi- nation.
    -संक्रान्तिः f. the winter solstice.
    -सती a very chaste woman.
    -सत्ता absolute existence.
    -सत्यः an epithet of Yama.
    -सत्त्व a.
    1 noble.
    -2 very strong or powerful.
    -3 just, righteous.
    (-त्त्वः) 1 a large animal.
    -2 N. of Sākyamuni.
    -3 an epithet of Kubera.
    -संधिविग्रहः the office of the minister of peace and war.
    -सन्नः an epithet of Kubera.
    -सन्निः m. (in music) a kind of measure.
    -समुद्रः the great ocean.
    -सर्गः a great or completely new creation (after a complete destruction of the world).
    -सर्जः the bread- fruit or jack-tree.
    -साधनभागः a great executive officer.
    -सांतपनः a kind of very rigid penance; see Ms.11. 218.
    -सांधिविग्रहिकः a minister of peace and war.
    -सामन्तः a great vassal.
    -सामान्यम् the widest genera- lity.
    -सारः a kind of Khadira tree.
    -सारथिः an epithet of Aruṇa.
    -साहसम् great violence or outrage, great audacity.
    -साहसिकः a dacoit, highwayman, a daring robber.
    -सिंहः the fabulous animal called Śarabha.
    -सिद्धिः f. a kind of magical power.
    -सुखम् 1 great pleasure.
    -2 copulation. (
    -खः) a Buddha.
    -सुगन्धम् a fragrant unguent.
    -सुगन्धिः a kind of antidote.
    -सुधा silver; Gīrvāṇa.
    -सुभिक्षम् good times.
    -सूक्तः the composer of the great Sūktas or hymns of the 1th Maṇḍala of the Ṛigveda.
    -सूक्ष्मा sand.
    -सूतः a mili- tary drum.
    -सेनः 1 an epithet of Kārtikeya; महासेन- प्रसूतिं तद्ययौ शरवणं महत् Rām.7.16.1.
    -2 the commander of a large army. (
    -ना) a great army.
    -स्कन्धः a camel.
    -स्थली the earth.
    -स्थानम् a great position.
    -स्नेहः a combination of the 4 kinds of fat.
    -स्मृतिः the Ṣaḍaṅgas and Smṛitis; महास्मृतिं पठेद्यस्तु तथैवानुस्मृतिं शुभाम् Mb.12.2.3.
    -स्रोतस् n. the bowels.
    -स्रग्विन् m. an epithet of Śiva.
    -स्वनः a kind of drum.
    -हंसः an epithet of Viṣṇu.
    -हविस् n. clarified butter.
    -हस्तः an epithet of Śiva.
    -हासः a loud or boisterous laughter, cachinnation.
    -हिमवत् m. N. of a mountain.
    -ह्रस्वा N. of a plant (Mar. कुहिली).

    Sanskrit-English dictionary > महा _mahā

  • 103 माध्वीकम् _mādhvīkam

    माध्वीकम् [मधुना मधूकपुष्पेण निर्वृत्तम् ईकक्]
    1 A kind of spirituous liquor distilled from the flowers of the tree called Madhūka; गौडी पेष्टी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा Ms.11.94; चचाम मधु माध्वीकम् Bk.14.94.
    -2 Wine distilled from grapes; साध्वी माध्वीक चिन्ता न भवति भवतः Gīt.12. (= मधो; Com.).
    -3 A grape.
    -Comp. -फलम् a kind of sweet cocoa-nut (Mar. मोहाचा नारळ).

    Sanskrit-English dictionary > माध्वीकम् _mādhvīkam

  • 104 माया _māyā

    माया [मा-यः बा˚ नेत्वम्]
    1 Deceit, fraud, trick, trickery; a device, an artifice; रथचर्यास्त्रमायाभिर्मोहयित्वा परंतप Mb. 7.46.24; यो मायां कुरुते मूढः प्राणत्यागे धनादिके Pt.1. 359.
    -2 Jugglery, witchcraft, enchantment, an illusion of magic; स्वप्नो नु माया नु मतिभ्रमो नु Ś.6.1; मायायोगविदां चैव न स्वयं कोपकारणात् Kau. A.1.19.
    -3 (Hence) An unreal or illusory image, a phantom, illusion, unreal apparition; मायां मयोद्भाव्य परीक्षितो$सि R.2.62; विकृतिः किं नु भवेदियं नु माया Ki.13.4; R.12.74; oft. as the first member of comp. in the sense of 'false', 'phantom', 'illusory'; e. g. मायावचनम् false words; मायामृग &c.
    -4 A political trick or artifice, diplomatic feat.
    -5 (In Vedānta phil.) Unreality, the illusion by virtue of which one considers the unreal universe as really existent and as distinct from the Supreme Spirit; मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् Śvet. Up.
    -6 (In Sāṅ. phil.) The Pradhāna or Prakṛiti.
    -7 Wickedness.
    -8 Pity, compassion.
    -9 N. of the mother of Buddha.
    -1 Ved. Extraordinary power, wisdom (प्रज्ञा).
    -11 (With Śaivas) One of the four snares (पाश) which entangle the soul.
    -12 N. of the city Gayā.
    -13 N. of Lakṣmī.
    -14 N. of Durgā; देवीं मायां तु श्रीकामः Bhāg.2.3.3.
    -15 Skill, art; दधारैको रणे राजन् वृषसेनो$स्त्रमायया Mb.7.16.1.
    -Comp. -आचार a. acting deceitfully.
    -आत्मक a. false, illusory.
    -उप- जीविन् a. living by fraud; बहवः पण्डिताः क्षुद्राः सर्वे मायो- पजीविनः Pt.1.288.
    -कारः, -कृत्, -जीविन् m.) a con- jurer, juggler.
    -चण a.
    1 noted for juggling.
    -2 deceptive.
    -जलम् artificial water; स्निग्धत्वमायाजललेपलोपसयत्न- रत्नांशुमृजांशुकाभाम् N.1.93.
    -दः a crocodile.
    -देवी N. of the mother of Buddha. ˚सुतः Buddha.
    -धर a. deceitful, illusive.
    -पटु a. skilled in deception, fraudu- lent, deceitful.
    -प्रयोगः 1 deceitfulness, employment of tricks or fraud; मायाप्रयोगः प्रिये Pt. 1.19.
    -2 employ- ment of magic.
    -फलम् a gall-nut.
    -मृगः a phantom deer, an illusory or false deer.
    -यन्त्रम् an enchantment.
    -योगः employment of magic.
    -योधिन् a. fighting deceitfully.
    -रसिक, -वसिक a. deceitful.
    -वचनम् false or deceitful words.
    -वादः the doctrine or illusion, (a term applied to Buddhism).
    -विद् a. skilled in deception or magical arts.
    -सुतः an epithet of Buddha.

    Sanskrit-English dictionary > माया _māyā

  • 105 मालतिः _mālatiḥ _ती _tī

    मालतिः ती f.
    1 A kind of jasmine (with fragrant white flowers); तन्मन्ये क्वचिदङ्ग भृङ्गतरुणेनास्वादिता मालती G. M.; जालकैर्मालतीनाम् Me.1; Ki.1.2.
    -2 A flower of this jasmine; शिरसि बकुलमालां मालतीभिः समेताम् Ṛs.2.24.
    -3 A bud, blossom (in general).
    -4 A virgin, young woman.
    -5 Night.
    -6 Moonlight.
    -Comp. -क्षारकः, तीरजम् borax.
    -पत्रिका the shell of a nutmeg.
    -फलम् nutmeg.
    -माधवम् N. of a celebrated drama by Bhavabhūti.
    -माला 1 a garland of jasmine flowers.
    -2 a kind of metre.

    Sanskrit-English dictionary > मालतिः _mālatiḥ _ती _tī

  • 106 मिथ्या _mithyā

    मिथ्या ind. [मिथ्-क्यप्]
    1 Falsely, deceitfully, wrongly, incorrectly; oft. with the force of an adjective; मणौ महानील इति प्रभावादल्पप्रमाणे$पि यथा न मिथ्या R.18.42; यदुवाच न तन्मिथ्या 17.42; मिथ्यैव व्यसनं वदन्ति मृगयामीदृग्विनोदः कुतः Ś.2.5.
    -2 Invertedly, contrarily.
    -3 To no pur- pose, in vain, fruitlessly; मिथ्या कारयते चारैर्घोषणां राक्षसाधिपः Bk.8.44; मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति Bg.18.59. (मिथ्या वद्-वच् to tell a falsehood, lie. मिथ्या कृ
    1 to falsify.
    -2 to contradict. मिथ्या भू to turn out false, be false. मिथ्या ग्रह् to misunderstand, mistake.) At the beginning of comp. मिथ्या may be translated by 'false, untrue, unreal, sham, pretended, feigned' &c.
    -Comp. -अध्यवसितिः f. a figure of speech, an expression of the impossibility of a thing by making it depend upon an impossible contingency; किंचिन्मिथ्यात्वसिद्ध्यर्थं मिथ्या- र्थान्तरकल्पनम् । मिथ्याध्यवसितिर्वेश्यां वशयेत् खस्रजं वहन् ॥ Kuval.
    -अपवादः a false charge.
    -अभिधानम् a false assertion.
    -अभियोगः a false or groundless charge.
    -अभिशंसनम् calumny, false accusation.
    -अभिशापः 1 a false prediction.
    -2 a false or unjust claim.
    -आचार a.
    1 acting falsely.
    -2 hypocritical.
    (-रः) 1 wrong treatment (in medic.).
    -2 wrong or improper conduct.
    -3 a rogue, hypocrite; इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते Bg.3.6.
    -आहारः wrong diet.
    -उत्तरम् a false or prevaricating reply.
    -उपचारः 1 pretended kindness or service; मिथ्योपचारैश्च वशीकृतानां किमर्थिनां वञ्चयितव्यमस्ति H.
    -2 (in medic.) a wrong treatment of a malady.
    -कर्मन् n. a false act.
    -कारुणिक a. pretending to be kind; मिथ्याकारुणिको$सि निर्घृणतरस्त्वत्तः कुतो$न्यः पुमान् Pt. 5.14.
    -क्रोपः, -क्रोधः feigned anger.
    -क्रयः a false price.
    -ग्रहः useless obstinacy or persistence.
    -ग्रहः, ग्रहणम् miscon- ception, misunderstanding.
    -चतुर्विधम् four types of lying; मिथ्यैतन्नाभिजानामि तदा तत्र न संनिधिः । अजातश्चास्मि तत्काटे इति मिथ्याचतुर्विधम् ॥
    -चर्या hypocrisy.
    -जल्पितम् a false report or speech.
    -ज्ञानम् a mistake, error, misappre- hension.
    -दर्शनम् heresy.
    -दृष्टिः f. heresy, holding heretic or atheistic doctrines.
    -निरसनम् denial by oath.
    -पण्डित a. educated or learned only in appearance.
    -पुरुषः a man only in appearance.
    -प्रतिज्ञ a. false to one's promise, perfidious.
    -प्रत्ययः an erroneous per- ception; यो हि जनित्वा प्रध्वंसते नैतदेवमिति स मिथ्याप्रत्ययः ŚB. on MS.1.1.2.
    -फलम् an imaginary advantage.
    -मतिः f. delusion, mistake, errror.
    -योगः wrong use or application.
    -लिङ्गधर a. being anything only in appearance.
    -वचनम्, -वाक्यम्, -वादः an untrue speech, a falsehood, lie.
    -वाक्, -वादिन् a. lying, false, untruthful; मिथ्यावादिनि दूति...... K. P.
    -वार्ता a false report.
    -व्यापारः meddling with another's affairs.
    -वृत्त a. of vicious conduct; उद्योगं तव संप्रेक्ष्य मिध्यावृत्तं च रावणम् Rām.6.17.66.
    -साक्षिन् m. a false witness.

    Sanskrit-English dictionary > मिथ्या _mithyā

  • 107 मुक्ता _muktā

    मुक्ता 1 A pearl; हारो$यं हरिणाक्षीणां लुठति स्तनमण्डले । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः Amaru.138 (where मुक्तानां means also 'of absolved saints'); Śukra.4.157. (Pearls are said to be produced from various sources, but particularly from oyster-shells:- करीन्द्रजीमूतवराहशङ्ख- मत्स्याहिशुक्त्युद्भववेणुजानि । मुक्ताफलानि प्रथितानि लोके तेषां तु शुक्त्यु- द्भवमेव भूरि ॥ Malli.).
    -2 A harlot, courtezan.
    -3 N. of a plant (रास्ना).
    -Comp. -अगारः, -आगारः the pearl- oyster; लुठन्मुक्तागारे भवति परलोकं गतवतो । हरेरद्य द्वारे शिव शिव शिवानां कलकलः Bv.1.32 (v. l.).
    -आकारता the state of having the shape of a pearl; मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते.
    -आवलिः, -ली f.,
    -कलापः a pearl- necklace.
    -गुणः a pearl-necklace, string of pearls; एकं मुक्तागुणमिव भुवः स्थूलमध्येन्द्रनीलम् Me.48; R.16.18.
    -जालम् a string or zone of pearls; मुक्ताजालं चिरपरिचितं त्याजितो दैवगत्या Me.98.
    -दामन् n. a string of pearls.
    -दिश् the quarter or cardinal point just quitted by the sun.
    -पटलम् a mass of pearls.
    -पुष्पः a kind of jasmine.
    -प्रसूः f. the pearl-oyster.
    -प्रालम्बः a string of pearls.
    -फलम् 1 a pearl; अनेन पर्यासयताश्रुबिन्दून् मुक्ताफलस्थूलतमान् स्तनेषु R.6.28;16.62; Ku.1.6.
    -2 a kind of flower.
    -3 the custard-apple.
    -4 camphor.
    -5 N. of a work on Bhakti by Bopadeva; चतुरेण चतुर्वर्ग- चिन्तामणिवणिज्यया । हेमाद्रिर्बोपदेवेन मुक्ताफलमचीकरत् ॥
    -मणिः, -रत्नम् a pearl. ˚सरः a necklace of pearls; अयं तावद्बाष्प- स्त्रुटित इव मुक्तामणिसरः U.1.29.
    -मातृ f. the pearl-oyster.
    -लता, -स्रज् f.,
    -हारः a pearl-necklace.
    -शुक्तिः, -स्फोटः the pearl-oyster.

    Sanskrit-English dictionary > मुक्ता _muktā

  • 108 मृत्युः _mṛtyuḥ

    मृत्युः [मृ त्युक्]
    1 Death, decease; जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च Bg.2.27; मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति.
    -2 Yama, the god of death.
    -3 An epithet of Brahman.
    -4 Of Viṣṇu.
    -5 Of Māyā.
    -6 Of Kali.
    -7 The god of love.
    -8 The worldly life (संसार); (नमो) अनात्मने स्वात्मविभक्तमृत्यवे Bhāg.1.86.48.
    -9 N. of the 8th astrological house.
    -1 The deity taking away life in the body; यान्येतानि देवत्रा क्षत्राणीन्द्रो वरुणः सोमो रुद्रः पर्जन्यो यमो मृत्युरीशान इति Bri. Up.1.4.11; यमं कालं च मृत्युं च-स्वर्गं संपूज्य चार्हतः Mb.12.2.3.
    -11 = अशनाया q. v.; Bri. Up.1.2.1.
    -Comp. -तूर्यम् a kind of drum beaten at obsequial rites.
    -द a. fatal.
    -द्वारम् the door leading to death.
    -नाशकः quicksilver.
    -नाशनम् the drink of immortality, ambrosia.
    -पाः an epithet of Śiva.
    -पाशः the noose of death or Yama.
    -पुष्पः 1 the sugarcane.
    -2 the bamboo.
    -प्रतिबद्ध a. liable to death.
    -फलम् a kind of poisonous fruit.
    -फला, -ली the plantain.
    -बीजः, -वीजः a bamboo-cane.
    -भृत्यः sickness, disease.
    -राज् m. Yama, the god of death.
    -लोकः 1 the world of the dead, the world of Death or Yama.
    -2 earth, the world of mortals; cf. मर्त्यलोक.
    -वञ्चनः 1 an epithet of Śiva.
    -2 a raven.
    -सूतिः f. a female crab; for explanation of this word read यथा कर्कटकी गर्भमाधत्ते मृत्यवे निजम् Purāṇam.

    Sanskrit-English dictionary > मृत्युः _mṛtyuḥ

  • 109 मृदु _mṛdu

    मृदु a. [मृद्-कु] (
    -दु or -द्वी f.; compar. म्रदीयस्; superl. म्रदिष्ठ)
    1 Soft, tender, supple, pliant, delicate; मृदु तीक्ष्णतरं यदुच्यते तदिदं मन्मथ दृश्यते त्वयि M.3.2; अथवा मृदु वस्तु हिंसितुं मृदुनैवारभते प्रजान्तकः R.8.45,57; Ś.1.1; 4.11.
    -2 Soft, mild, gentle; न खरो न च भूयसा मृदुः R. 8.9; बाणं कृपामृदुमनाः प्रतिसंजहार 9.57 'with his mind softened with pity'; तं कृपामृदुरवेक्ष्य भार्गवम् 11.83; Ś.6.1; महर्षिर्मृदुतामगच्छत् R.5.54 'relented'; खातमूल- मनिलो नदीरयैः पातयत्यपि मृदुस्तटद्रुमम् 11.76 'even a soft or gentle breeze' &c.
    -3 Weak, feeble; सर्वथा मृदुरसौ राजा H.3; ततस्ते मृदवो$भूवन् गन्धर्वाः शरपीडिताः Mb.
    -4 Mode- rate.
    -5 Blunt.
    -6 Slow.
    -7 (In astr.) Situated in the upper apsis.
    -दुः The planet Saturn.
    -दु n.
    1 Softness, gentleness.
    -2 A kind of iron.
    -दु ind. Softly, gently, in a sweet manner; स्वनसि मृदु कर्णान्तिकचरः Ś.1.23; वादयते मृदु वेणुम् Gīt.5.
    -Comp. -अङ्ग a. of delicate limbs. (
    -ङ्गी) a delicate woman.
    -अवग्रहः a particular slight separation of the members of a compound.
    -उच्चम् (in astr.) the upper apsis of a planet's course.
    -उत्पलम् the soft i. e. blue lotus.
    -कण्टकः a kind of sheat-fish.
    -कार्ष्णायसम्, -कृष्णायसम् soft-iron, lead.
    -कोष्ठ a. having bowels which are relaxed or easily affected by medicines.
    - गमन a. having a gentle or lounging gait. (
    -ना) a goose, female swan.
    -गिर् a. soft-voiced.
    -चर्मिन्, -छदः, -त्वच्, -त्वचः m. a kind of birch tree.
    -तीक्ष्णम् the नक्षत्रs कृत्तिका and विशाखा.
    -पत्रः a rush or reed.
    -पर्वकः, -पर्वन् m. a reed, cane.
    -पुष्पः the Śir&imacrṣa tree.
    -पूर्व a. gentle at first, bland, coaxing.
    -फलम् N. of a plant (विकङ्कत).
    -भाषिन् a. sweet-speaking.
    -युद्ध a. fighting lazily.
    -रोमन् m.,
    -रोमकः a hare.
    -वर्गः, -गणः the group of the Nakṣatras अनुराधा, मृगशिरस्, चित्रा and रेवती.
    -सारा, -रम् Thespesia Populnea (Mar. पारसा पिंपळ).
    -सूर्य). a. (a day) on which the sun shines mildly; मृदुसूर्याः सुनीहाराः...... दिवसा भान्ति सांप्रतम् Rām.3.16.12.
    -स्पर्श a. soft to the touch.
    -हृदय a. kind.

    Sanskrit-English dictionary > मृदु _mṛdu

  • 110 म्रदिमन् _mradiman

    म्रदिमन् m. [मृदोर्भावः इमनिच्]
    1 Tenderness, softness; लसत्फुल्लाम्भोजम्रदिमहरणः को$पि चरणः Lakṣmīlaharī S. 6.
    -2 Mildness, weakness; (स्वर्भानुः) हिमांशुमाशु ग्रसते तन्म्रदिम्नः स्फुटं फलम् Śi.2.49.

    Sanskrit-English dictionary > म्रदिमन् _mradiman

  • 111 यथा _yathā

    यथा ind. [यद् प्रकारे थाल्]
    1 Used by itself यथा has the following senses:-- (a) as, in the manner men- tioned; यथाज्ञापयति महाराजः 'as Your Majesty orders;' (b) namely, as follows; तद् यथानुश्रूयते Pt.1; U.2.4; (c) as, like (showing comparison, and used to express the point of similarity); आसीदियं दशरथस्य गृहे यथा श्रीः U.4.6; Ku.4.34; प्रभावप्रभवं कान्तं स्वाधीनपतिका यथा (न मुञ्चति) K. P.1; (d) as, as for example, for instance; यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र वह्निर्यथा महानसे T. S. कुर्युः कृत्यमकृत्यं वा उष्ट्रे काकादयो यथा Pt.1.288; (e) that (used to introduce direct assertions with or without इति at the end); अकथितो$पि ज्ञायत एव यथायमाभोगस्तपोवनस्येति Ś.1; विदितं खलु ते यथा स्मरः क्षणमप्युत्सहते न मां विना Ku.4.36; (f) so that, in order that; दर्शय तं चौरसिंहं यथा व्यापादयामि Pt.1.
    -2 Used correlatively with तथा, यथा has the following senses:-- (a) as, so (in which case एवम् and तद्वत् often take the place of तथा); यथा वृक्षस्तथा फलम् or यथा बीजं तथाङ्कुरः; Bg.11.29; in this case एव is frequently added to either यथा or तथा or to both to make the equality of relation more marked or striking; वधूचतुष्के$पि यथैव शान्ता प्रिया तनूजास्य तथैव सीता U.4.16; न तथा बाधते स्कन्धो (or शीतम्) यथा बाधति बाधते; (as much-as, as-as); Ku.6.7; U.2.4; V.4.33. In this sense तथा is often omitted, in which case यथा has sense (c) in 1 above. (b) so-that, तथा standing for 'so', and यथा for 'that'; यथा बन्धुजनशोच्या न भवति तथा निर्वाहय Ś.3; तथा प्रयतेथा यथा <?>पहस्यसे जनैः K.19; तस्मान्मुच्ये यथा तात संविधातुं तथार्हसि R.1.72;3.66;14.66;15.68. (c) since-there- fore, as (because) -so; यथा इतोमुखागतैरपि कलकलः श्रुतस्तथा तर्कयामि &c. Māl.8; sometimes तथा is omitted; मन्दं मन्दं नुदति पवनश्चानुकूलो यथा त्वां... सेविष्यन्ते भवन्तं बलाकाः Me.9. (d) if-then, as surely as-so surely (a strong form of assertion or adjuration); वाङ्मनःकर्मभिः पत्यौ व्यभिचारो यथा न मे । तथा विश्वंभरे देवि मामन्तर्धातुमर्हसि R.15.81; यथा यथा- तथा तथा the more-the more, the less-the less; यथा यथा भाषसि धर्मसंमितं तथा तथा मे त्वयि भक्तिरुत्तमा Mb.; Śi.17.43; यथा यथा यौवनमतिचक्राम तथा तथावर्धतास्य संतापः K.59; Ms. 8.286;12.73; यथा तथा in any manner, in whatever way; यथा तथा यापयंस्तु सा ह्यस्य कृतकृत्यता Ms.4.17; यथैव just as; यथा तथा as much as; यथा तथा भवतु whatever may be the case; यथा कथंचित् anyhow, somehow or other. N. B. As the first member of Avyayībhāva comp. यथा is usually translated by 'according to, according as, in accordance with, in conformity to, in proportion to, not exceeding'; see compounds below.
    -Comp. -अंशम्, -अंशतस् ind. in due proportions, proportionately.
    -अधिकारम् ind. according to autho- rity.
    -अधीत a. as read or studied, conformable to the text. (
    -तम्) ind. according to the text.
    -अनुपूर्वम्, -अनुपूर्व्यम्, -अनुपूर्व्या ind. in regular order or suc- cession, successively.
    -अनुभूतम् ind.
    1 according to experience.
    -2 by previous experience.
    -अनुरूपम् ind. in exact conformity, properly.
    -अनूक्तम् ind. as said or told; मया यथानूक्तमवादि ते हरेः कृतावतारस्य सुमित्र चेष्टितम् Bhāg.3.19.32.
    -अभिप्रेत, -अभिमत, -अभिलषित, -अभीष्ट a. as wished, intended or desired, agreeably to desire. (
    -तम् &c.) ind. according to one's wish, at pleasure, agreeably to one's desire.
    -अभिरुचित a. pleasant, agreeable.
    -अर्थ a.
    1 conformable to truth, true, real, correct; सौम्येति चाभाष्य यथार्थभाषी R.14.44; so यथार्थानुभवः 'correct or right perception'; यथार्थवक्ता &c.
    -2 conformable to the true meaning; true to the sense, right, appropriate, significant; करिष्यन्निव नामास्य (i. e. शत्रुघ्न) यथार्थमरिनिग्रहात् R.15.6; (करिष्यते) युधि सद्यः शिशुपालतां यथार्थाम् Śi.16.85; Ki.8.48; Ku.2.16.
    -3 fit suitable. (
    -र्थम्, -अर्थतः ind. truly, rightly; fitly, suitably, properly.) ˚अक्षर a. signficant or true to the syllable; यस्मिन्नीश्वर इत्यनन्यविषयः शब्दो यथार्थाक्षरः V.1.1. ˚नामन् a. one whose name is true to its meaning or fully significant (whose deeds are according to his name); ध्रुवसिद्धेरपि यथार्थनाम्नः सिद्धिं न मन्यते M.4; परंतपो नाम यथार्थनामा R.6.21. ˚वर्णः a spy (see यथार्हवर्ण). (यथार्थता
    1 suitableness, fitness.
    -2 propriety.
    -3 accu- racy, genuineness, correctness.)
    -अर्ह a.
    1 according to merit, as deserving.
    -2 appropriate, suitable, just.
    -3 as agreeable; यथार्हजलेन हृद्यगन्धेन स्नातः Dk.2.7. ˚वर्णः a spy, an emissary.
    -अर्हम्, -अर्हतः ind. according to merit or worth; यथार्हमन्यैरनुजीविलोकं संभावयामास यथाप्रधानम् R.16.4.
    -अर्हणम् ind.
    1 according to propriety.
    -2 according to worth or merit.
    -अवकाशम् ind.
    1 according to room or space.
    -2 as occasion may occur, according to occasion, leisure or propriety.
    -3 in the proper place; प्रालम्बमुत्कृष्य यथावकाशं निनाय R.6.14.
    -अवस्थम् ind. according to the condition or circumstances.
    -आख्यात a. as mentioned before, before mentioned.
    -आख्यानम् ind. as before stated.
    - आगत a. foolish, stupid. (
    -तम्) ind. as one came, by the same way as one came; यथागतं मातलिसारथिर्ययौ R.3.67.
    -आगमम् ind. according to tradition, as handed down from generation to generation.
    -आचारम् ind. as customary or usual.
    -आम्नातम्, आम्नायम् ind. as laid down in the Vedas.
    -आरम्भम् ind. according to the beginning, in regular order or succession.
    -आवासम् ind. according to one's dwelling, each to his own dwelling.
    -आशयम् ind.
    1 according to wish or intention.
    -2 according to the agreement.
    -आश्रमम् ind. according to the Āśrama or period in one's religious life.
    -आश्रयम् ind. according to substratum; चित्रं यथाश्रयमृते Sāṅkhya K.41.
    -इच्छ, -इष्ट, -ईप्सित a. according to wish or desire, agreeably to one's desire, as much as desired, as desir- ed or wished for. (
    -च्छम्, -ष्टम्, -तम्) ind.
    1 according to wish or desire, at will or pleasure; यथेष्टं चेष्टन्ते स्फुटकुचतटाः पश्य कुलटाः Udb.
    -2 as much as may be wanted, to the heart's content; यथेष्टं बुभुजे मांसम् Ch. P.3.
    -ईक्षितम् ind. as personally seen, as actually perceived.
    -उक्त, -उदित a. as said or told above, aforesaid, above-mentioned; यथोक्ताः संवृत्ताः Pt.1; यथोक्त- व्यापारा Ś.1; R.2.7; ततः स्वगृहमेत्य यथोक्तमर्थत्यागं कृत्वा Dk.2.2.
    -उचित a. suitable, proper, due, fit. (
    -तम्) ind. duly, suitably, properly; आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः कुर्याद् यथोचितम् H.
    -उत्तरम् ind. in regular order or succession, one after another; संबन्धो$त्र यथोत्तरम् S. D. 729; श्रैष्ठ्यमेषां यथोत्तरम् Ms.12.38; यथोत्तरेच्छा हि गुणेषु कामिनः Ki.8.4.
    -उत्साहम् ind.
    1 according to one's power or might.
    -2 with all one's might.
    -उद्गत a. without sense, stupid.
    -उद्गमनम् in ascending propor- tion.
    -उद्दिष्ट a. as indicated or described. (
    -ष्टम्) or
    -उद्देशम् ind. in the manner indicated.
    -उपचारम् ind. as politeness or courtesy requires.
    -उपजोषम् ind. according to pleasure or desire; यथोपजोषं वासांसि परिधाया- हतानि ते Bhāg.8.9.15.
    -उपदिष्ट a. as indicated.
    -उपदेशम् ind. as advised or instructed.
    -उपपत्ति ind.
    1 as may be fit.
    -2 as may happen.
    -उपपन्न a. just as happened to be at hand, natural; यथोपपन्नरज्जुबद्धः Dk.2.4.
    -उपमा (in Rhet.) a comparison expressed by यथा.
    -उप- -योगम् ind. according to use or requirements, according to circumstances.
    -उपाधि ind. according to the condition or supposition.
    -औचित्यम् propriety, suitableness, fitness.
    -ऋतु ind. according to the right season; यथर्तुवर्षी भगवान् न तथा पाकशासनः Mb.3.188.5.
    -कथित a. as already mentioned.
    -कर्तव्यम् what is right to be done.
    -कर्म ind. according to one's duties or circumstances.
    -कल्पम् ind. according to rule or ritual.
    -काम a. conformable to desire. (
    -मम्) ind. agreeably to desire, at will or pleasure, to the heart's content; यथाकामार्चितार्थिनाम् R.1.6;4.51.
    -कामिन् a. free, unrestrained.
    -कारम् ind. in whatever way; P.III.4.28.
    -कालः the right or due time, proper time; यथाकालप्रबोधिनाम् R.1.6. (
    -लम्) ind. at the right time, opportunely, season- ably; सोपसर्पैर्जजागार यथाकालं स्वपन्नपि R.17.51.
    -कृत a. as agreed upon, done according to rule or custom, custo- mary; स यदि प्रतिपद्येत यथान्यस्तं यथाकृतम् Ms.8.183. (
    -तम्) ind. according to the usual practice.
    -क्लृप्ति ind. in a suitable way.
    -क्रमम्, -क्रमेण ind. in due order or succession, regularly, in due form, properly; यथाक्रमं पुंसवनादिकाः क्रियाः R.3.1;9.26.
    -क्षमम् ind. according to one's power, as much as possible.
    -क्षिप्रम् ind. as quickly as possible.
    -क्षेमेण ind. safely, comfortably.
    -खेलम् ind. playfully; V.
    -गुणम् ind. according to qualities or endowments; Ch. Up.
    -चित्तम् ind. according to will; Māl.
    -जात a.
    1 foolish, senseless, stupid.
    -2 barbarous, outcast.
    -ज्ञानम् ind. to the best of one's knowledge or judgment.
    -ज्येष्ठम् ind. according to rank, by seniority.
    -तत्त्वम् ind.
    1 according to actual facts, actually, as the case really may be.
    -तथ a.
    1 true, right.
    -2 accurate, exact. (
    -थम्) a narrative of the particulars or details of anything, a detailed or minute account. (
    -थम्) ind.
    1 exactly, precisely; विभाव्यन्ते यथातथम् Bhāg.
    -2 fitly, properly, as the case really may be; Mb.3.
    -तथ्यम्, -तथ्येन ind. truly, really.
    -तृप्ति ind. to the heart's content.
    -दर्शनम् ind. according to observation.
    -दिक्, -दिशम् ind. in all directions.
    -निकायम् ind. according to body; Śvet. Up.
    -निर्दिष्ट a.
    1 as mentioned before, as specified above; यथानिर्दिष्टव्यापारा सखी.
    -2 as prescribed or laid down; यथानिर्दिष्टं संपादितं व्रतम् V.3.
    -न्यायम् ind. justly, rightly, properly; प्रतिपूज्य यथान्यायम् Ms.1.1.
    -न्यासम् ind. according to the text of a Śūtra, as written down.
    -न्युप्त a. as placed on the ground or offered; अवजिघ्रेच्च तान् पिण्डान् यथान्युप्तान् समाहितः Ms.3.218.
    -पण्यम् ind. according to the (value or kind of) commodities; शुल्क- स्थानेषु कुशलाः यथापण्यविचक्षणाः Ms.8.398 (v. l.).
    -पुरम् ind. as before, as on previous occasions; यथापुरमविज्ञाय स्वार्थलिप्सुमपण्डिताम् Rām.2.1.2.
    -पूर्व, -पूर्वक a. being as before, former; R.12.41.
    (-र्वम्) -पूर्वकम् ind.
    1 as before; सर्वाणि ज्ञातिकार्याणि यथापूर्वं समाचरेत् Ms.11.187.
    -2 in due order or succession, one after another; एते मान्या यथापूर्वम् Y.1.35.
    -प्रत्यर्हम् ind. according to merit.
    -प्रदिष्टम् ind. as suitable or proper.
    -प्रदेशम् ind.
    1 in the proper or suitable place; यथाप्रदेशं विनिवेशितेन Ku. 1.49; आसञ्जयामास यथाप्रदेशं कण्ठे गुणम् R.6.83; Ku.7.34.
    -2 according to direction or precept.
    -3 on all sides.
    -प्रधानम्, -प्रधानतः ind. according to rank or position, according to precedence; आलोकमात्रेण सुरानशेषान् संभावया- मास यथाप्रधानम् Ku.7.46.
    -प्रयोगम् ind.
    1 according to usage or practice.
    -2 as found by experiment.
    -प्रस्तावम् ind. on the first suitable occasion.
    -प्रस्तुतम् ind.
    1 at last, at length.
    -2 conformably to the circum- stances.
    -प्राणम् ind. according to strength with all one's might.
    -प्राप्त a.
    1 suitable to circumstances.
    -2 following from a previous grammatical rule; Kāśi. on P.III.2.135. (
    -प्तम्) ind. regularly, properly.
    -प्रार्थितम् ind. as requested.
    -बलम् ind.
    1 to the best of one's power, with all one's might; यथाबलं च विभज्य गृह्णीत Dk.2.8.
    -2 according to the (condition of) army or number of forces; Ms.
    -बुद्धि, -मति ind. to the best of one's knowledge.
    -भक्त्या with entire devo- tion.
    -भागम्, -भागशः ind.
    1 according to the share of each, proportionately; यथाभागशो$मी वो गन्धाः
    -2 each in his respective place; यथाभागमवस्थिताः Bg.1.11.
    -3 in the proper place; यथाभागमवस्थिते$पि R.6.19.
    -भावः 1 destiny.
    -2 proper relation.
    -भूतम् ind. according to what has taken place, according to truth, truly, exactly.
    -भूयस् ind. according to seniority.
    -मुखीन a. looking straight at (with gen.); (मृगः) यथामुखीनः सीतायाः पुप्लुवे बहु लोभयन् Bk.5.48.
    -मूल्य a. worth the price, accordant with the price.
    -यथम् ind.
    1 as in fit, fitly, properly; यथायथं ताः सहिता नभश्चरैः Ki.8.2.
    -2 in regular order, severally, each in its proper place, respectively; असक्तमाराधयतो यथायथम् Ki.1.11; बीजवन्तो मुखाद्यर्था विप्रकीर्णा यथायथम् S. D.337.
    -3 by degrees, gradually; सर्वे मायामानवा यथायथमन्तर्भावं गताः Dk.1.5.
    -युक्तम्, -योगम् ind. according to circumstances, fitly, suitably.
    -योग्य a. suitable, fit, proper, right.
    -रसम् ind. according to the sentiments.
    -रुचम्, -रुचि ind. according to one's liking or taste; वदन्ति चैतत् कवयो यथारुचम् Bhāg.2.5.21.
    -रूपम् ind.
    1 according to form or appearance.
    -2 duly, properly, fitly.
    -लब्ध a. as actually in hand.
    -वस्तु ind. as the fact stands, exactly, accurately, truly.
    -विध a. of such kind or sort.
    -विधि ind. according to rule or precept, duly, properly; यथाविधि हुताग्नीनाम् R.1.6; संचस्कारोभयप्रीत्या मैथिलेयौ यथाविधि 15.31;3.7; Ms.11.191.
    -विनियोगम् ind. in the succession or order stated.
    -विभवम् ind. in proportion to one's income, according to means.
    -वीर्य a. of whatever strength. (
    -र्यम्) ind. in respect of manliness or courage.
    -वृत्त a. as happened, done or acted.
    (-त्तम्) 1 the actual facts, the circumstances or details of an event.
    -2 a former event.
    -वृद्धम् ind. according to age or seniority; गगनादवतीर्णा सा यथावृद्धपुरःसरा Ku.6. 49.
    -व्युत्पत्ति ind.
    1 according to the degree of edu- cation or culture.
    -2 according to the derivation.
    -शक्ति, -शक्त्या ind. to the best of one's power, as far as possible.
    -शब्दार्थम् ind. in keeping with or according to the sense conveyed by the (sacred) text; इह शब्द- लक्षणे कर्मणि यथाशब्दार्थं प्रवृत्तिः ŚB. on MS.11.1.26.
    -शास्त्रम् ind. according to the scriptures, as the law ordains; सर्वे$पि क्रमशस्त्वेते यथाशास्त्रं निषेविताः Ms.6.88.
    -शीघ्रम् ind. as quickly as possible.
    -शीलम् ind. in accordance with one's temper.
    -श्रुत a. according to the report.
    -श्रुतम् -ति ind.
    1 as heard or reported.
    -2 (यथाश्रुति) according to Vedic precepts; अस्मात् परं बत यथाश्रुति संभृतानि को नः कुले निवपनानि करिष्यतीति Ś.6.25.
    -श्रेष्ठम् ind. in order of precedence or merit.
    -श्लक्ष्ण a. behaving in such a way that the weaker is placed first.
    -संस्थम् ind. according to circumstances.
    -संख्यम् a figure of speech in Rhetoric; यथासंख्यं क्रमेणैव क्रमिकाणां समन्वयः K. P.1; e. g. शत्रुं मित्रं विपत्तिं च जय रञ्जय भञ्जय Chandr.5.17.
    (-ख्यम्), -संख्येन ind. ac- cording to number, respectively, number for number; हृत्कण्ठतालुगाभिस्तु यथासंख्यं द्विजातयः (शुध्येरन्) Y.1.21.
    -समयम् ind.
    1 at the proper time.
    -2 according to agreement or established usage.
    -संभव a. possible.
    -संभावित a. suitable, appropriate.
    -सर्वम् ind. in all particulars.
    -सवनम् ind. according to the time or season.
    -सारम् ind. according to quality or goodness.
    -सुखम् ind.
    1 at will or pleasure.
    -2 at ease, comfortably, pleasantly, so as to give pleasure; अङ्के निधाय करभोरु यथासुखं ते संवाहयामि चरणावुत पद्मताम्रौ Ś.3.2; R.9.48; Ms.4.43.
    -स्थानम् the right or proper place. (
    -नम्) ind.
    1 in the proper place; duly, properly.
    -2 instantly.
    -3 according to rank.
    -स्थित a.
    1 according to circumstances or actual facts, as it stands; रामं यथास्थितं सर्वं भ्राता ब्रूते स्म विह्वलः Bk.6.8.
    -2 right, proper, fit. (
    -तम्) ind.
    1 truly, properly.
    -2 according to circumstances.
    -स्थिति ind. as usual, according to state or circumstances.
    -स्थूलम् ind. without details.
    -स्व a. each according to (his or her) own; यथास्वान् जग्मुरालयान् Mb.12.44.14.
    -स्वम् ind.
    1 each his own, respectively; अध्यासते चीरभृतो यथास्वम् R.13.22; Ki.14.43.
    -2 individually; यथास्वमाश्रमैश्चके वर्णैरपि षडंशभाक् R.17.65.
    -3 duly, properly, rightly; यथास्वं ग्राहकान्येषां शब्दादीनामिमानि तु Mb.3.211.13.

    Sanskrit-English dictionary > यथा _yathā

  • 112 यात्रा _yātrā

    यात्रा [या-ष्ट्रन्]
    1 Going, journey; यात्रा तौ परिवञ्चितुं किसलयं मारीचमायाविधिः Mv.6.1; R.18.16.
    -2 The march of an army, expedition, invasion; स्थिता हि यात्रा वसुधाधिपानाम् Rām.4.28.15; मार्गशीर्षे शुभे मासि यायाद्यात्रां महीपतिः Ms.7.182; Pt.3.37; R.17.56. ˚कालः time for invasion; Kau. A.
    -3 Going on a pilgrimage; as in तीर्थयात्रा.
    -4 A company of pilgrims.
    -5 A festival, fair, festive or solemn occasion; कालप्रियनाथस्य यात्राप्रसंगेन Māl.1; U.1.
    -6 A procession, festive train; प्रवृत्ता खलु यात्राभिमुखं मालती Māl.6;6.2.
    -7 A road.
    -8 Sup- port of life, livelihood, maintenance; यात्रामात्रप्रसिद्ध्यर्थम् Ms.4.3; शरीरयात्रापि च ते न प्रसिध्येदकर्मणः Bg.3.8.
    -9 Passing away (time).
    -1 Intercourse; यात्रा चैव हि लौकिकी Ms.11.185; लोकयात्रा Ve.3; Ms.9.27.
    -11 Way, means, expedient.
    -12 A custom, usage, practice, way; एषोदिता लोकयात्रा नित्यं स्त्रीपुंसयोः परा Ms.9.25 (लोका- चारः Kull.).
    -13 A vehicle in general.
    -14 A kind of dramatic entertainment.
    -Comp. -उत्सवः a festive procession.
    -कर a. supporting life.
    -करणम् an expe- dition, a march.
    -प्रसंगः going on a pilgrimage.
    -फलम् success of a campaign.
    -श्राद्धम् a श्राद्ध performed before setting out on a journey; V. P.

    Sanskrit-English dictionary > यात्रा _yātrā

  • 113 रागः _rāgḥ

    रागः [रञ्ज्-भावे घञ् नि˚ नलोपकुत्वे]
    1 (a) Colouring, dyeing, tinging. (b) Colour, hue, dye; वचस्तत्र प्रयोक्तव्यं यत्रोक्तं लभते फलम् । स्थायीभवति चात्यन्तं रागः शुक्लपटे यथा ॥ Pt.1.33.
    -2 Red colour, redness; अधरः किसलयरागः Ś.1.21; Śi.8.15; Ki.16.46.
    -3 Red dye, red lac; रागेण बालारुणकोमलेन चूतप्रवालोष्ठमलंचकार Ku.3.3;5.11.
    -4 Love, passion, affection, amorous or sexual feeling; मलिने$पि रागपूर्णाम् Bv.1.1 (where it means 'redness' also); Śi.17.2; अथ भवन्तमन्तरेण कीदृशो$स्या दृष्टिरागः Ś.2; see चक्षूराग also; चरणयुगलादिव हृदयमविशद्रागः K.142.
    -5 Feeling, emotion, sympathy, interest.
    -6 Joy, pleasure.
    -7 Anger, wrath; निध्वनज्जवहारीभा भेजे रागरसात्तमः Śi. 19.34.
    -8 Loveliness, beauty.
    -9 A musical mode or order of sound; (there are six primary Rāgas; भैरवः कौशिकश्चैव हिन्दोलो दीपकस्तथा । श्रीरागो मेघरागश्च रागाः षडिति कीर्तिताः Bharata; other writers give different names. Each rāga has six rāgiṇīs regarded as its consorts, and their union gives rise to several musical modes).
    -1 Musical harmony, melody; तवास्मि गीतरागेण हारिणा प्रसभं हृतः Ś.1.5; अहो रागपरिवाहिणी गीतिः Ś.5.
    -11 Regret, sorrow.
    -12 Greediness, envy; 'रागस्तु मात्सर्ये लोहिता- दिषु' Medinī.; राजकामस्य मूढस्य रागोपहतचेतसः Mb.7.85. 54.
    -13 The quality called Rajas q. v.
    -14 Nasaliza- tion.
    -15 A process in the preparation of quicksilver.
    -16 A king, prince.
    -17 The sun.
    -18 The moon.
    -19 Inflammation.
    -2 Seasoning, condiment; Mb.4.
    -Comp. -अङ्गी, -आढ्या Rubia Munjiṣṭa (Mar. मञ्जिष्ठा).
    -अशनिः a Buddha or Jina.
    -आत्मक a. impassioned; रजो रागात्मकं विद्धि Bg.14.7.
    -आयातम्, -उद्रेकः excess of passion.
    -खाडव, -खाण्डव See रागषाडव; a kind of sweet rice preparation; रागखाण्डवभोज्यैश्च मत्ताः पतिषु शेरते Mb.7. 61.8 (com. रागखाण्डवं गुडोदनं पर्पटिकेति वैदर्भाः).
    -चूर्णः 1 Acasia Catechu or Khadira tree.
    -2 red lead.
    -3 lac.
    -4 red powder thrown by people over one another at the festival called holi.
    -5 the god of love.
    -छन्नः the god of love.
    -द्रव्यम् a colouring substance, a paint, dye.
    -दः cristal.
    -दालिः a kind of pulse (मसूर).
    -दृश् a ruby.
    -पट्टः a kind of precious stone. (
    -ट्टी) the chinese rose.
    -पुष्पः, -प्रसवः the red globe-amaranth.
    -बन्धः manifestation of feeling, interest created by a proper representation (of various emotions); भावो भावं नुदति विषयाद्रागबन्धः स एव M.2.9.
    -युज् m. a ruby.
    -रज्जुः the god of love.
    -लता N. of Rati, wife of Cupid.
    -लेखा a streak or mark of paint.
    -वर्धनः (in music) a kind of measure.
    -वृन्तः the god of love.
    -षाडवः a kind of sweetmeat.
    -सूत्रम् 1 any coloured thread.
    -2 a silk-thread.
    -3 the string of a balance.

    Sanskrit-English dictionary > रागः _rāgḥ

  • 114 रुचिः _ruciḥ

    रुचिः (
    -ची f.) [रुच्-कि वा ङीप्]
    1 Light, lustre, splen- dour, brightness; वियद्व्यापी तारागणगुणित फेनोद्गमरुचिः Śi.va- mahimna 17; रुचिमिन्दुदले करोत्यजः परिपूर्णेन्दुरुचिर्महीपतिः Śi. 16.71; R.5.67; Me.15.
    -2 A ray of light; as in रुचिभर्तृ q. v.
    -3 Appearance, colour, beauty (usually at the end of comp.); पटलं बहिर्बहलपङ्करुचि Śi.9.19; सिन्दूरैः कृतरुचयः सहेमकक्ष्याः Ki.7.8.
    -4 Taste, relish; as in रुचिकर.
    -5 Zest, hunger, appetite.
    -6 Wish, desire, pleasure; स्वरुच्या 'at will or pleasure.'
    -7 Liking, taste; विमार्गगायाश्च रुचिः स्वकान्ते Bv.1.125 'liking or love'; न स क्षितीशो रुचये बभूव; R.6.44; भिन्नरुचिर्हि लोकः 3; नाट्यं भिन्नरुचेर्जनस्य बहुधाप्येकं समाराधनम् M.1.4; oft. in comp. in the sense of 'indulging in', 'devoted or addicted to'; हिंसारुचेः Māl.5.29; अर्थरुचेः Mu.1.
    -8 Passion, close application to any object.
    -9 A kind of yellow pigment (गोरोचना).
    -1 A kind of coitus. -m. N. of a प्रजापति; जातो रुचेरजनयतसुयमान् सुयज्ञः Bhāg.2.7.2.
    -Comp. -कर a.
    1 tasteful, savoury, palatable.
    -2 exciting desire; रुचिकरमपि नार्थवद् बभूव Ki.1.62.
    -3 stomachic, tonic.
    -धामन् m. the sun.
    -प्रद a. appetizing.
    -फलम् a pear.
    -भर्तृ m.
    1 the sun; रुचिभर्तुरस्य विरहाधिगमात् Śi.9.17.
    -2 a husband.

    Sanskrit-English dictionary > रुचिः _ruciḥ

  • 115 वचस् _vacas

    वचस् n.
    1 A speech, word, sentence; उवाच धात्र्या प्रथमोदितं वचः R.3.25,47; इत्यव्यभिचारि तद्वचः Ku.5. 36; वचस्तत्र प्रयोक्तव्यं यत्रोक्तं लभते फलम् Subhāṣ.
    -2 A command, order, precept, injunction.
    -3 Advice, counsel.
    -4 A hymn.
    -5 Singing, a song of birds.
    -7 (In gram.) Number.
    -Comp. -कर a.
    1 obedient, compliant.
    -2 executing the orders of another.
    -क्रमः discourse.
    -ग्रहः the ear.
    -प्रवृत्तिः f. an attempt at speaking; अव्यक्तवर्णरमणीयवचःप्रवृत्तीन् Ś.7.17.
    -मार्गातीत a. greater than words can tell.
    -हरः an emissary, a messenger; अभिधत्ते स्म वचो वचोहरः Śi.16.38.

    Sanskrit-English dictionary > वचस् _vacas

  • 116 वायुः _vāyuḥ

    वायुः [वा उण् युक् च Uṇ.1.1]
    1 Air, wind; वायुर्विधूनयति चम्पकपुष्परेणून् K. R.; आकाशात्तु विकुर्वाणात् सर्वगन्धवहः शुचिः । बलवाञ्जायते वायुः स वै स्पर्शगुणो मतः ॥ Ms.1.76. (There are seven courses of wind one above the other:- आवहः प्रवह- श्चैव संवहश्चोद्वहस्तथा । विवहाख्यः परिवहः परावह इति क्रमात् ॥).
    -2 The god of wind, the deity supposed to preside over wind, (who is the regent of the north-west quarter).
    -3 A life-wind or vital air, of which five kinds are enumerated:-- प्राण, अपान, समान, व्यान and उदान.
    -4 Morbid affection or vitiation of the windy humour.
    -5 Breathing, breath.
    -6 A mystical N. of the letter य.
    -Comp. -अधिक a. gouty; Buddh.
    -आस्पदम् the sky, atmosphere.
    -कुम्भः a part of the elephant's face in the middle of Pratimāna; Mātaṅga L.1.1.
    -केतुः dust.
    -कोणः the north-west.
    -गण्डः flatulence (caused by indigestion).
    -गति a. swift as wind, very fleet.
    -गीत a. ('sung by the wind') universally known; अत्र गाथा वायुगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः Ms.9.42.
    -गुल्मः 1 a hurricane, storm.
    -2 a whirl-pool.
    -गोचरः 1 the range of the wind.
    -2 the north-west.
    -ग्रन्थिः a swelling caused by the disturbance of the air in the body.
    -ग्रस्त a.
    1 affected by wind, flatulent.
    -2 gouty.
    -जातः, -तनयः, -नन्दनः, -पुत्रः, -सुतः, -सूनुः epithets of Hanumat or Bhīma.
    -दारः, -दारुः a cloud.
    -दिश् the north-west.
    -देवम् the lunar mansion स्वाति.
    -निघ्न a. affected by wind, crazy, mad, frantic.
    -निवृत्तिः f.
    1 a lull, calm.
    -2 cure of windy distempers (such as gout &c.).
    -परमाणुः a primary aerial atom.
    -पुराणम् N. of one of the 18 Purāṇas.
    -फलम् 1 hail.
    -2 the rain-bow.
    -भक्षः, -भक्षणः, -भुज् m.
    1 one who feeds only on air (as an ascetic).
    -2 a snake; cf. पवनाशन.
    -भूत a. going everywhere at will.
    -मण्डलम् a whirl-wind.
    -मरुल्लिपिः (मरुत् + लिपिः) a particular mode of writing.
    -मार्गः the atmosphere.
    -रुग्ण a. broken down by wind; फुल्ला- सनाग्रविटपानिव वायुरुग्णान् R.9.63.
    -रोषा night.
    -वर्त्मन् m., n. the sky, atmosphere.
    -वाहः smoke.
    -वाहनः 1 N. of Viṣṇu.
    -2 of Śiva.
    -वाहिनी a vein, an artery, a vessel of the body.
    -वेग, -सम a. swift as wind.
    -सखः, -सखिः m. fire.
    -स्कन्धः the region of the wind.

    Sanskrit-English dictionary > वायुः _vāyuḥ

  • 117 विक्रिया _vikriyā

    विक्रिया 1 Change, modification, alteration; श्मश्रु- प्रवृद्धिजनिताननविक्रियान् R.13.71;1.17.
    -2 Agitation, excitement, perturbation, excitement of passion; अथ तेन निगृह्य विक्रियामभिशप्तः फलमेतदन्वभूत् Ku.4.41;3.34.
    -3 Anger, wrath, displeasure; साधोः प्रकोपितस्यापि मनो नायाति विक्रियाम् Subhāṣ; लिङ्गैर्मुदः संवृतविक्रियास्ते R.7.3; किमकारणमस्मासु गतवानसि विक्रियाम् Bm.1.911.
    -4 Reverse, evil; विक्रियायै न कल्पन्ते संबन्धाः सदनुष्ठिताः Ku.6.29 (विक्रियायै = वैकल्योत्पादनाय Malli.)
    -5 Knitting, contraction (of the eyebrows); भ्रूविक्रियायां विरतप्रसंगैः Ku.3.47.
    -6 Any sudden movement, as in रोमविक्रिया V.1.12 'thrill'.
    -7 A sudden affection or seizure, disease.
    -8 Violation, vitiation (of the proper duties); इत्याप्त- वचनाद्रामो विनेष्यन् वर्णविक्रियाम् R.15.48.
    -9 A preparation or dish of rice &c.
    -1 Injury, harm.
    -11 Extinction (of a lamp).
    -Comp. -उपमा a kind of Upamā men- tioned by Daṇḍin; see चन्द्रबिम्बादिवोत्कीर्णं पद्मगर्भादिवोद्धृतम् । तव तन्वङ्गि वदनमित्यसौ विक्रियोपमा ॥ Kāv.2.41.

    Sanskrit-English dictionary > विक्रिया _vikriyā

  • 118 विद् _vid

    1
    विद् I. 2 P. (वेत्ति or वेद, विवेद-विदांचकार, अवेदीत्, वेत्स्यति, वेत्तुम्, विदित; desid. विविदिषति)
    1 To know, understand, learn, find out, ascertain, discover; न चैतद्विमः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः Bg.2.5; तं मोहान्धः कथमय- ममुं वेत्तु देवं पुराणम् Ve.1.23;3.39; Ś.5.27; R.3.43; Bg.4.34;18.1.
    -2 To feel, experience; परायत्तः प्रीतेः कथमिव रसं वेत्ति पुरुषः Mu.3.4.
    -3 To look upon, regard, consider, know or take to be; य एनं वेत्ति हन्तारम् Bg.2. 19; विद्धि व्याधिव्यालग्रस्तं लोकं शोकहतं च समस्तम् Moha M.5; Bg.2.17; Ms.1.33; Ku.6.3. -Caus. (वेदयति-ते)
    1 To make known, communicate, inform, apprise, tell.
    -2 To teach, expound; वेदार्थं स्वानवेदयत् Sk.
    -3 To feel, experience; येन वेदयते सर्वं सुखं दुःखं च जन्मसु Ms.12.13. -II. 4 Ā. (विद्यते, वित्त)
    1 To be, to exist; अपापानां कुले जाते मयि पापं न विद्यते Mk.9.37; नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः Bg.2.16; (cf. the root (1) अस्).
    -2 To happen. -III. 6 U. (विन्दति-ते, वित्त)
    1 To get, obtain, acquire, gain; एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम् Bg.5. 4; Y.3.192.
    -2 To find, discover, recognise; यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम् Subhāṣ.; Ms.8.19.
    -3 To feel, experience; R.14.56; Bg.5.21;11.24; 18.45.
    -4 To marry; Ms.9.69. -IV. 7 Ā. (विन्त्ते, वित्त or विन्न)
    1 To know, understand.
    -2 To consider, regard, take for; न तृणेह्मीति लोको$यं विन्त्ते मां निष्पराक्रमम् Bk.6.39.
    -3 To find, meet with.
    -4 To reason, reflect.
    -5 To examine, inquire into. -V. 1 Ā. (वेदयते)
    1 To tell, declare, announce, communicate.
    -2 To feel, experience.
    -3 To dwell. (The following verse illustra- tes the root in some of its conjugations:-- वेत्ति सर्वाणि शास्त्राणि गर्वस्तस्य न विद्यते. विन्त्ते धर्मं सदा सद्भिस्तेषु पूजां च विन्दति ॥ cf. also:-- सत्तायां विद्यते ज्ञाने वेत्ति विन्त्ते विचारणे । विन्दते विन्दति प्राप्तौ श्यन्लुक् श्नम्शेष्विदं क्रमात् ॥) [cf. L. video; A. S. witan; Goth. vait].
    2
    विद् a. (At the end of comp.) Knowing, conversant with; वेदविद् &c.; यानि वेदविदां श्रेष्ठो भगवान् बादरायणः Bhāg.1.1.7; Mv.1.26. -m.
    1 The planet Mercury.
    -2 A learned man, wise man. -f.
    1 Knowledge.
    -2 Understanding, intellect.

    Sanskrit-English dictionary > विद् _vid

  • 119 विप्रकर्षः _viprakarṣḥ

    विप्रकर्षः 1 Distance, remoteness.
    -2 Difference, con- trast; विप्रकर्षेण बुध्येत कृतकर्मा यथाफलम् Mb.3.32.46.
    -3 Dragging away, carrying off; द्रौपद्या विप्रकर्षेण राज्यापहरणेन च Mb.3.2.9.
    -4 (In gram.) The separation of two consonants by the insertion of a vowel.

    Sanskrit-English dictionary > विप्रकर्षः _viprakarṣḥ

  • 120 वृत् _vṛt

    वृत् I. 4 Ā. (वृत्यते)
    1 To choose, like; cf. वावृत्.
    -2 To distribute, divide. -II. 1 U. (वर्तयति-ते) To shine. III. 1 Ā. (वर्तते but Paras. also in the Aorist, Second Future and Conditional; also in the Desiderative; ववृते, अवृतत्-अवर्तिष्ट, वर्तिष्यते-वर्त्स्यति, वर्तितुम्, वृत्त)
    1 To be, exist, abide, remain, subsist, stay; इदं मे मनसि वर्तते Ś.1; अत्र विषये$स्माकं महत् कुतूहलं वर्तते Pt.1; मरालकुलनायकः कथय रे कथं वर्तताम् Bv.1.3; often used merely as a copula; अतीत्य हरितो हरींश्च वर्तन्ते वाजिनः Ś.1.
    -2 To be in any particular condition or circumstances; पश्चिमे वयसि वर्तमानस्य K.; so दुःखे, हर्षे, विषादे &c. वर्तते.
    -3 To happen, take place, occur, come to pass; सीतादेव्याः किं वृत्तमित्यस्ति काचित् प्रवृत्तिः U.2; सायं संप्रति वर्तते पथिक रे स्थानान्तरं गम्यताम् Śubhas. 'now it is evening' &c.; Ś. Til.6; अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदिता- त्मनाम् Bg.5.26.
    -4 To move on, proceed in regular course; सर्वथा वर्तते यज्ञः Ms.2.15; निर्व्याजमज्या ववृते Bk. 2.37; R.12.56.
    -5 To be maintained or supported by, live on, subsist by (fig. also); कस्त्वं किं वर्तसे ब्रह्मन् ज्ञातु- मिच्छामहे वयम् Rām.1.1.12; फलमूलवारिभिर्वर्तमाना K.172; Ms.3.77.
    -6 To turn, roll on, revolve; यावदियं लोकयात्रा वर्तते Ve.3.
    -7 To occupy or engage oneself, be occupied or engaged in, set about (with loc.); भगवान् काश्यपः शाश्वते ब्रह्मणि वर्तते Ś.1; इतरो दहने स्वकर्मणां ववृते ज्ञानमयेन वह्निना R.8.2; Ms.8.346; नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि Bg. 3.22.
    -8 To act, behave, conduct or demean oneself towards, do, perform, practise (usually with loc. or by itself); आर्यो$स्मिन् विनयेन वर्तताम् U.6; कविर्निसर्गसौहृदेन भरतेषु वर्तमानः Māl.1; औदासीन्येन वर्तितुम् R.1.25; मित्रवन् मय्यवर्तिष्ट Dk.; Ms.7.14;8.173;11.3.
    -9 To act a part, enter upon a course of conduct; साध्वीं वृत्तिं वर्तते 'he acts an honest part'.
    -1 To act up to, abide by, follow; तदशक्यारम्भादुपरम्य मातुर्मते वर्तस्व Dk.
    -11 To have the sense of, signify, be used in the sense of; पुष्यसमीपस्थे चन्द्रमसि पुष्यशब्दो वर्तते Mbh. on P.IV.2.3 (often used in lexicons in this sense).
    -12 To tend or conduce to (with dat.); पुत्रेण किं फलं यो वै पितृदुःखाय वर्तते.
    -18 To rest or depend upon. -Caus. (वर्तयति-ते)
    1 To cause to be or exist.
    -2 To cause to move or turn round, cause to revolve; ज्योतींषि वर्तयति च प्रविभक्तरश्मिः Ś.7.6.
    -3 To brandish, flourish, whirl round; हस्तवर्तमवीवृतत् Bk.15. 37.
    -4 To do, practise, exhibit; नान्तर्वर्तयति ध्वनत्सु जलदे- ष्वामन्द्रमुद्गर्जितम् Māl.9.33.
    -5 To perform, discharge, attend or look to; सो$धिकारमभिकः कुलोचितं कश्चन स्वयमवर्तयत् समाः R.19.4; Mv.3.23.
    -6 To spend, pass (as time).
    -7 To live on, subsist; रामो$पि सह वैदेह्या वने वन्येन वर्तयन् R.12.8; sometimes Ātm. also; मदसिक्तमुखैर्मृगाधिपः करभि- र्वर्तयते स्वयं हतैः Ki.2.18.
    -8 To relate, describe; तत्र ते वर्तयिष्यामि यथा नैतत् प्रधानतः Mb.12.19.1;1.116.18.
    -9 To perceive, comprehend.
    -1 To study.
    -11 To shine.
    -12 To speak.
    -13 To shed (as tears); ताबुभौ च समालङ्ग्य रामो$प्यश्रूण्यवर्तयत् Rām.2.99.4. -Desid. (विवृत्सति, विवर्तिषते).

    Sanskrit-English dictionary > वृत् _vṛt

Страницы

См. также в других словарях:

  • phála-mudgarikā — फलमुद्गरिका …   Indonesian dictionary

  • phála-mukhyā — फलमुख्या …   Indonesian dictionary

  • phála-mūla — फलमूल …   Indonesian dictionary

  • phála-mūlin — फलमूलिन् …   Indonesian dictionary

  • yáthā-phalam — यथाफलम् …   Indonesian dictionary

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»