मशक

m. a mosquito, gnat, any fly that bites orﾠ stings AV. etc. etc.;

mfn. used for mosquitoes (- thodhūmaḥ, smoke for driving off mosquitoes) MW.

f. N. of a district orﾠ a river Pāṇ. 4-2, 85 Sch.

m. « swarming with mosquitoes», Ficus Glomerata L.

m. du. orﾠ n. sg. a mosquitoes andﾠ a fig-tree (often combined as connected with each other andﾠ yet very different) MBh. (cf. next)

मशकः [मश्-वुन्]

1 A mosquito, gnat; सर्वं खलस्य चरितं मशकः करोति H.1.78; Ms.1.45.

-2 A particular disease of the skin.

-3 A leather water-bag.

-4 N. of a district in Śākadvīpa inhabited by Kṣatriyas.

-5 Gadfly, any fly that stings (दंशमशक); Mb.3.141.27.

-की A female mosquito; मद्गेहे मशकीव मूषकवधूः...... Sūkti.5.19.

-Comp. -कुटिः, -टी f.,

-वरणम् a whisk for scaring away mosquitos.

-हरी a mosquito-curtain.

मशकिन् m. The Udumbara tree.

f. one's own power orﾠ effort Pañcat. ( Hit.)

mfn. free from gnats orﾠ mosquitoes gaṇa nir-udakâ̱di

f. Cucumis Utilissimus L.

अनिर a. [न ईरयितुं शक्यते, ईर्-क पृ˚ ह्रस्वः] That can- not be propelled or driven along; अप त्या अस्थुरनिरा Rv. 8.48.11 (प्रेरयितुमशक्य).

-रा 1 Want of food; utter destitution (अन्नरहितदारिद्र्यम्); युयुतमस्मदनिराममीवाम् Rv.7. 71.2.

-2 [नास्ति इरा अन्नं यस्याः पं. ब.] A calamity such as अतिवृष्टि, अनावृष्टि (= ईति).

अनिर्वचनीय a.

1 Unutterable, indescribable, undefinable, epithet of the Supreme Being.

-2 Improper to be mentioned.

-यम् (In Vedānta)

1 Māyā or illusion, ignorance.

-2 The world.

-Comp. -सर्वस्वम् N. of a work by Śrīharṣa, also called खण्डनखण्डखाद्य; तत्र सर्वेषां पदार्थानाम् इदंतया निर्वक्तुमशक्यता दर्शिता.

अपचः [पक्तुमशक्तः Sk.]

1 Unable to cook, or one who does not cook for himself.

-2 A bad cook, a term of abuse (आक्रोशे); अपचो जाल्मः P.VI.2.157-8 Sk.

अर्थः [In some of its senses from अर्थ्; in others from ऋ-थन् Uṇ.2.4; अर्थते ह्यसौ अर्थिभिः Nir.]

1 Object, pur- pose, end and aim; wish, desire; ज्ञातार्थो ज्ञातसंबन्धः श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते, सिद्ध˚, ˚परिपन्थी Mu.5; ˚वशात् 5.8; स्मर्तव्यो$स्मि सत्यर्थे Dk.117 if it be necessary; Y.2.46; M.4.6; oft. used in this sense as the last member of compounds and translated by 'for', 'intended for', 'for the sake of', 'on account of', 'on behalf of', and used like an adj. to qualify nouns; अर्थेन तु नित्य- समासो विशेष्यनिघ्रता च Vārt.; सन्तानार्थाय विधये R.1.34; तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थाम् (धेनुम्) 2.16; द्विजार्था यवागूः Sk.; यज्ञार्थात्कर्मणो$न्यत्र Bg.3.9. It mostly occurs in this sense as अर्थम्, अर्थे or अर्थाय and has an adverbial force; (a) किमर्थम् for what purpose, why; यदर्थम् for whom or which; वेलोपलक्षणार्थम् Ś.4; तद्दर्शनादभूच्छम्भोर्भूयान्दारार्थ- मादरः Ku.6.13; (b) परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् H.1.41; गवार्थे ब्राह्मणार्थे च Pt.1.42; मदर्थे त्यक्तजीविताः Bg.1.9; (c) सुखार्थाय Pt.4.18; प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः Nala.13.19; ऋतुपर्णस्य चार्थाय 23.9.

-2 Cause, motive, reason, ground, means; अलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः R. 2.55 means or cause; अतो$र्थात् Ms.2.213.

-3 Meaning, sense, signification, import; अर्थ is of 3 kinds:-- वाच्य or expressed, लक्ष्य or indicated (secondary), and व्यङ्ग्य or suggested; तददोषौ शब्दार्थौ K. P.1; अर्थो वाच्यश्च लक्ष्यश्च व्यङ्ग्यश्चेति त्रिधा मतः S. D.2; वागर्थाविव R.1.1; अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थवित् 3.21.

-4 A thing, object, substance; लक्ष्मणो$र्थं ततः श्रुत्वा Rām.7.46.18; अर्थो हि कन्या परकीय एव Ś.4.22; that which can be perceived by the senses, an object of sense; इन्द्रिय˚ H.1.146; Ku.7.71; R.2.51; न निर्बद्धा उपसर्गा अर्थान्निराहुः Nir.; इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः Kaṭh. (the objects of sense are five: रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द); शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः Bhāg.11.22.16.

-5 (a) An affair, business, matter, work; प्राक् प्रतिपन्नो$यमर्थो$- ङ्गराजाय Ve.3; अर्थो$यमर्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18; अर्थो$र्था- नुबन्धी Dk.67; सङ्गीतार्थः Me.66 business of singing i. e. musical concert (apparatus of singing); सन्देशार्थाः Me. 5 matters of message, i. e. messages; (b) Interest, object; स्वार्थसाधनतत्परः Ms.4.196; द्वयमेवार्थसाधनम् R.1. 19;2.21; दुरापे$र्थे 1.72; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121; माल- विकायां न मे कश्चिदर्थः M.3 I have no interest in M. (c) Subject-matter, contents (as of letters &c.); त्वामव- गतार्थं करिष्यति Mu.1 will acquaint you with the matter; उत्तरो$यं लेखार्थः ibid.; तेन हि अस्य गृहीतार्था भवामि V.2 if so I should know its contents; ननु परिगृहीतार्थो$- स्मि कृतो भवता V.5; तया भवतो$विनयमन्तरेण परिगृहीतार्था कृता देवी M.4 made acquainted with; त्वया गृहीतार्थया अत्रभवती कथं न वारिता 3; अगृहीतार्थे आवाम् Ś.6; इति पौरान् गृहीतार्थान् कृत्वा ibid.

-6 Wealth, riches, property, money (said to be of 3 kinds: शुक्ल honestly got; शबल got by more or less doubtful means, and कृष्ण dishonestly got;) त्यागाय संभृतार्थानाम् R.1.7; धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163; अर्थानामर्जने दुःखम् ibid.; सस्यार्थास्तस्य मित्राणि1.3; तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् Ms.7.62.

-7 Attainment of riches or worldly prosperity, regarded as one of the four ends of human existence, the other three being धर्म, काम and मोक्ष; with अर्थ and काम, धर्म forms the well-known triad; cf. Ku.5.38; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25.

-8 (a) Use, advantage, profit, good; तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः R.1.29 for the good of others; अर्थान- र्थावुभौ बुद्ध्वा Ms.8.24 good and evil; क्षेत्रिणामर्थः 9.52; यावानर्थ उदपाने सर्वतः सांप्लुतोदके Bg.2.46; also व्यर्थ, निरर्थक q. v. (b) Use, want, need, concern, with instr.; को$र्थः पुत्रेण जातेन Pt.1 what is the use of a son being born; कश्च तेनार्थः Dk.59; को$र्थस्तिरश्चां गुणैः Pt.2.33 what do brutes care for merits; Bh.2.48; योग्येनार्थः कस्य न स्याज्ज- नेन Ś.18.66; नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन Bg.3.18; यदि प्राणैरिहार्थो वो निवर्तध्वम् Rām. को नु मे जीवितेनार्थः Nala.12. 65.

-9 Asking, begging; request, suit, petition.

-1 Action, plaint (in law); अर्थ विरागाः पश्यन्ति Rām.2.1. 58; असाक्षिकेषु त्वर्थेषु Ms.8.19.

-11 The actual state, fact of the matter; as in यथार्थ, अर्थतः, ˚तत्वविद्, यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्ययः Bhāg.3.7.1.

-12 Manner, kind, sort.

-13 Prevention, warding off; मशकार्थो धूमः; prohibition, abolition (this meaning may also be derived from 1 above).

-14 Price (perhaps an incorrect form for अर्घ).

-15 Fruit, result (फलम्). तस्य नानुभवेदर्थं यस्य हेतोः स रोपितः Rām.6.128.7; Mb.12.175.5.

-16 N. of a son of धर्म.

-17 The second place from the लग्न (in astr.).

-18 N. of Viṣṇu.

-19 The category called अपूर्व (in पूर्वमीमांसा); अर्थ इति अपूर्वं ब्रूमः । ŚB. on MS.7.1.2.

-2 Force (of a statement or an expres- sion); अर्थाच्च सामर्थ्याच्च क्रमो विधीयते । ŚB. on MS.5.1.2. [अर्थात् = by implication].

-21 The need, purpose, sense; व्यवधानादर्थो बलीयान् । ŚB. on MS.6.4.23.

-22 Capacity, power; अर्थाद्वा कल्पनैकदेशत्वात् । Ms.1.4.3 (where Śabara paraphrases अर्थात् by सामर्थ्यात् and states the rule: आख्यातानामर्थं ब्रुवतां शक्तिः सहकारिणी ।), cf. अर्थो$भिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु । मोक्षकारणयोश्च...... Nm.

-Comp. -अतिदेशः Extension (of gender, number &e.) to the objects (as against words), i. e. to treat a single object as though it were many, a female as though it were male. (तन्त्रवार्त्तिक 1.2.58.3;6.3.34.7).

-अधिकारः charge of money, office of treasurer ˚रे न नियोक्तव्यौ H.2.

-अधिकारिन् m. a treasurer, one charged with finan- cial duties, finance minister.

-अनुपपत्तिः f. The difficulty of accounting for or explaining satisfactorily a particular meaning; incongruity of a particular meaning (तन्त्रवार्त्तिक 4.3.42.2).

-अनुयायिन् a. Following the rules (शास्त्र); तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुयायि च Rām.5.51.21.

-अन्वेषणम् inquiry after a matter.

-अन्तरम् 1 another or different meaning.

-2 another cause or motive; अर्थो$यम- र्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18.

-3 A new matter or circum- stance, new affair.

-4 opposite or antithetical meaning, difference of meaning. ˚न्यासः a figure of speech in which a general proposition is adduced to support a particular instance, or a particular instance, to support a general proposition; it is an inference from parti- cular to general and vice versa; उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्यविशेषयोः । (1) हनूमानब्धिमतरद् दुष्करं किं महात्मनाम् ॥ (2) गुणवद्वस्तुसंसर्गाद्याति नीचो$पि गौरवम् । पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते Kuval.; cf. also K. P.1 and S. D.79. (Ins- tances of this figure abound in Sanskrit literature, especi- ally in the works of Kālidāsa, Māgha and Bhāravi).

-अन्वित a.

1 rich, wealthy.

-2 significant.

-अभिधान a.

1 That whose name is connected with the purpose to be served by it; अर्थाभिधानं प्रयोजनसम्बद्धमभिधानं यस्य, यथा पुरोडाश- कपालमिति पुरोडाशार्थं कपालं पुरोडाशकपालम् । ŚB. on MS.4.1. 26.

-2 Expression or denotation of the desired meaning (वार्त्तिक 3.1.2.5.).

-अर्थिन् a. one who longs for or strives to get wealth or gain any object. अर्थार्थी जीवलोको$यम् । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी Bg.7.16.

-अलंकरः a figure of speech determined by and dependent on the sense, and not on sound (opp. शब्दालंकार). अलंकारशेखर of केशवमिश्र mentions (verse 29) fourteen types of अर्थालंकारs as follows:- उपमारूपकोत्प्रेक्षाः समासोक्तिरपह्नुतिः । समाहितं स्वभावश्च विरोधः सारदीपकौ ॥ सहोक्तिरन्यदेशत्वं विशेषोक्तिर्विभावना । एवं स्युरर्थालकारा- श्चतुर्दश न चापरे ॥

-आगमः 1 acquisition of wealth, income; ˚गमाय स्यात् Pt.1. cf. also अर्थागमो नित्यमरोगिता च H.

-2 collection of property.

-3 conveying of sense; S. D.737.

-आपत्तिः f. [अर्थस्य अनुक्तार्थस्य आपत्तिः सिद्धिः]

1 an inference from circumstances, presumption, im- plication, one of the five sources of knowledge or modes of proof, according to the Mīmāṁsakas. It is 'deduc- tion of a matter from that which could not else be'; it is 'assumption of a thing, not itself perceived but necessarily implied by another which is seen, heard, or proved'; it is an inference used to account for an apparent inconsistency; as in the familiar instance पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते the apparent inconsistency between 'fatness' and 'not eating by day' is accounted for by the inference of his 'eating by night'. पीनत्वविशि- ष्टस्य देवदत्तस्य रात्रिभोजित्वरूपार्थस्य शब्दानुक्तस्यापि आपत्तिः. It is defined by Śabara as दृष्टः श्रुतो वार्थो$न्यथा नोपपद्यते इत्यर्थ- कल्पना । यथा जीवति देवदत्ते गृहाभावदर्शनेन बहिर्भावस्यादृष्टस्य कल्पना ॥ Ms.1.1.5. It may be seen from the words दृष्टः and श्रुतः in the above definition, that Śabara has sug- gested two varieties of अर्थापत्ति viz. दृष्टार्थापत्ति and श्रुता- र्थापत्ति. The illustration given by him, however, is of दृष्टार्थापत्ति only. The former i. e. दृष्टार्थापत्ति consists in the presumption of some अदृष्ट अर्थ to account for some दृष्ट अर्थ (or अर्थs) which otherwise becomes inexplicable. The latter, on the other hand, consists in the presump- tion of some अर्थ through अश्रुत शब्द to account for some श्रुत अर्थ (i. e. some statement). This peculiarity of श्रुतार्थापत्ति is clearly stated in the following couplet; यत्र त्वपरिपूर्णस्य वाक्यस्यान्वयसिद्धये । शब्दो$ध्याह्रियते तत्र श्रुतार्थापत्ति- रिष्यते ॥ Mānameyodaya p.129 (ed. by K. Raja, Adyar, 1933). Strictly speaking it is no separate mode of proof; it is only a case of अनुमान and can be proved by a व्यतिरेकव्याप्ति; cf. Tarka. K.17 and S. D.46.

-2 a figure of speech (according to some rhe- toricians) in which a relevant assertion suggests an inference not actually connected with the the subject in hand, or vice versa; it corresponds to what is popularly called कैमुतिकन्याय or दण्डापूपन्याय; e. g. हारो$यं हरिणाक्षीणां लुण्ठति स्तनमण्डले । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः Amaru.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43.; S. D. thus defines the figure:- दण्डापूपिकन्यायार्थागमो$र्थापत्तिरिष्यते.

-उत्पत्तिः f. acquisition of wealth; so ˚उपार्जनम्.

-उपक्षेपकः an introductory scene (in dramas); अर्थोपक्षेपकाः पञ्च S. D.38. They are विष्कम्भ, चूलिका, अङ्कास्य, अङ्कावतार, प्रवेशक.

-उपमा a simile dependent on sense and not on sound; see under उपमा.

-उपार्जनम् Acquiring wealth.

-उष्मन् m. the glow or warmth of wealth; अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव Bh.2.4.

-ओघः, -राशिः treasure, hoard of money.

-कर (

-री f.),

-कृत a.

1 bringing in wealth, enriching; अर्थकरी च विद्या H. Pr.3.

-2 useful, advan- tageous.

-कर्मन् n.

1 a principal action (opp. गुणकर्मन्).

-2 (as opposed to प्रतिपत्तिकर्मन्), A fruitful act (as opposed to mere disposal or प्रतिपत्ति); अर्थकर्म वा कर्तृ- संयोगात् स्रग्वत् । MS.4.2.17.

-काम a. desirous of wealth. (-˚मौ dual), wealth and (sensual) desire or pleasure; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25. ह्रत्वार्थकामास्तु गुरूनिहैव Bg.2.5.

-कार्ष्यम् Poverty. निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्घ्यमचिन्तयित्वा गुरुणाहमुक्तः R.5.21.

-काशिन् a. Only apparently of utility (not really).

-किल्बिषिन् a. dishonest in money-matters.

-कृच्छ्रम् 1 a difficult matter.

-2 pecuniary difficulty; व्यसनं वार्थकृच्छ्रे वा Rām.4.7.9; Mb.3.2.19; cf. also Kau. A.1.15 न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु Nīti.

-कृत्यम् doing or execution of a business; अभ्युपेतार्थकृत्याः Me.4.

-कोविद a. Expert in a matter, experienced. उवाच रामो धर्मात्मा पुनरप्यर्थकोविदः Rām.6.4.8.

-क्रमः due order or sequ- ence of purpose.

-क्रिया (a) An implied act, an act which is to be performed as a matter of course (as opposed to शब्दोक्तक्रिया); असति शब्दोक्ते अर्थक्रिया भवति ŚB. on MS.12.1.12. (b) A purposeful action. (see अर्थकर्मन्).

-गत a.

1 based on the sense (as a दोष).

-2 devoid of sense.

-गतिः understanding the sense.

-गुणाः cf. भाविकत्वं सुशब्दत्वं पर्यायोक्तिः सुधर्मिता । चत्वारो$र्थगुणाः प्रोक्ताः परे त्वत्रैव संगताः ॥ अलंकारशेखर 21.

-गृहम् A treasury. Hariv.

-गौरवम् depth of meaning; भारवेरर्थगौरवम् Udb., Ki.2.27.

-घ्न a. (

घ्नी f.) extrava- gant, wasteful, prodigal; सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्यार्थघ्न्य- प्रियंवदा Y.1.73; व्याधिता वाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा Ms.9.8.

-चित्रम् 'variety in sense', a pun, Kāvya- prakāśa.

-चिन्तक a.

1 thinking of profit.

-2 having charge of affairs; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121.

-चिन्ता, -चिन्तनम् charge or administration of (royal) affairs; मन्त्री स्यादर्थचिन्तायाम् S. D.

-जात a.

1 full of meaning.

-2 wealthy (जातधन).

(-तम्) 1 a collection of things.

-2 large amount of wealth, considerable property; Dk.63, Ś.6; ददाति च नित्यमर्थजातम् Mk.2.7.

-3 all matters; कवय इव महीपाश्चिन्तयन्त्यर्थजातम् Śi.11.6.

-4 its own meaning; वहन्द्वयीं यद्यफले$र्थजाते Ki.3.48.

-ज्ञ a. knowing the sense or purpose; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir.

-तत्त्वम् 1 the real truth, the fact of the matter; यो$र्थतत्त्वमविज्ञाय क्रोधस्यैव वशं गतः H.4.94.

-2 the real nature or cause of anything.

-द a.

1 yielding wealth; Dk.41.

-2 advantageous, productive of good, useful.

-3 liberal, munificent Ms.2.19.

-4 favour- able, compliant. (

-दः) N. of Kubera.

-दर्शकः 'one who sees law-suits'; a judge.

-दर्शनम् perception of objects; कुरुते दीप इवार्थदर्शनम् Ki.2.33; Dk.155.

-दूषणम् 1 extravagance, waste; H.3.18; Ms.7.48.

-2 unjust seizure of property or withholding what is due.

-3 finding fault with the meaning.

-4 spoiling of another's property.

-दृश् f. Consideration of truth; क्षेमं त्रिलोकगुरुरर्थदृशं च यच्छन् Bhāg.1.86.21.

-दृष्टिः Seeing profit; Bhāg.

-दोषः a literary fault or blemish with regard to the sense, one of the four doṣas or blemishes of literary composition, the other three being परदोष, पदांशदोष, वाक्यदोष; for definitions &c. see K. P.7. अलंकारशेखर of केशवमिश्र who mentions eight types of doṣas as follows: अष्टार्थदोषाः विरस, -ग्राम्य, -व्याहत, -खिन्नताः । -हीना, -धिका, सदृक्साम्यं देशादीनां विरोधि च ॥ 17

-द्वयविधानम् Injunction of two ideas or senses; विधाने चार्थद्वयविधानं दोषः ŚB. on MS.1.8.7.

-नित्य a. = अर्थ- प्रधान Nir.

-निबन्धन a. dependent on wealth.

-निश्चयः determination, decision.

-प्रतिः 1 'the lord of riches', a a king; किंचिद् विहस्यार्थपतिं बभाषे R.2.46;1.59;9.3;18.1; Pt.1.74.

-2 an epithet of Kubera.

-पदम् N. of the Vārt. on Pāṇini; ससूत्रवृत्त्यर्थपदं महार्थं ससंग्रहं सिद्ध्यति वै कपीन्द्रः Rām.7.36.45.

-पर, -लुब्ध a.

1 intent on gaining wealth, greedy of wealth, covetous.

-2 niggardly, parsimonious; हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या Bh.2.47; Pt.1.425.

-प्रकृतिः f. the leading source or occasion of the grand object in a drama; (the number of these 'sources' is five:-- बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च । अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि S. D.317.)

-प्रयोगः 1 usury.

-2 administration of the affairs (of a state)

-प्राप्त a. derived or understood from the sense included as a matter of course, implied; परिसमाप्तिः शब्दार्थः । परिसमाप्त्यामर्थप्राप्तत्वादारम्भस्य । ŚB. on MS.6.2.13.

-˚त्वम् Inplication.

-बन्धः 1 arrange- ment of words, composition, text; stanza, verse; संचिन्त्य गीतक्षममर्थबन्धम् Ś.7.5; ललितार्थबन्धम् V.2.14 put or expressed in elegant words.

-2. connection (of the soul) with the objects of sense.

-बुद्धि a. selfish.

-बोधः indication of the (real) import.

-भाज् a. entitled to a share in the division of property.

-भावनम् Delibera- tion over a subject (Pātañjala Yogadarśana 1.28).

-भृत् a. receiving high wages (as a servant).

-भेदः distinc- tion or difference of meaning; अर्थभेदेन शब्दभेदः.

-मात्रम्, -त्रा 1 property, wealth; Pt.2.

-2 the whole sense or object.

-युक्त a. significant, full of यस्यार्थयुक्तं meaning; गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति Ku.1.13.

-लक्षण a. As determined by the purpose or need (as opposed to शब्दलक्षण); लोके कर्मार्थलक्षणम् Ms.11.1.26.

-लाभः acquisition of wealth.

-लोभः avarice.

-वशः power in the form of discrimination and knowledge. अर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् Sāvk.65.

-वादः 1 declaration of any purpose.

-2 affirmation, declaratory assertion, an explanatory remark, exegesis; speech or assertion having a certain object; a sentence. (It usually recommends a विधि or precept by stating the good arising from its proper observance, and the evils arising from its omission, and also by adducing historical instances in its support; स्तुतिर्निन्दा परकृतिः पुराकल्प इत्यर्थवादः Gaut. Sūt.; said by Laugākṣi to be of 3 kinds:- गुणवादो विरोधे स्यादनु वादो$वधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थ- वादस्त्रिधा मतः; the last kind includes many varieties.)

-3 one of the six means of finding out the tātparya (real aim and object) of any work.

-4 praise, eulogy; अर्थवाद एषः । दोषं तु मे कंचित्कथय U.1.

-विकरणम् = अर्थ- विक्रिया change of meaning.

-विकल्पः 1 deviation from truth, perversion of fact.

-2 prevarication; also ˚वैकल्प्यम्

-विज्ञानम् comprehending the sense, one of the six exercises of the understanding (धीगुण).

-विद् a. sensible, wise, sagacious. भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु Bhāg.11.18.15. विवक्षतामर्थविदस्तत्क्षणप्रतिसंहृताम् Śi.

-विद्या knowledge of practical life; Mb.7.

-विपत्तिः Failing of an aim; समीक्ष्यतां चार्थविपत्तिमार्गताम् Rām.2.19.4.

-विभावक a. money-giver; विप्रेभ्यो$र्थविभावकः Mb.3.33. 84.

-विप्रकर्षः difficulty in the comprehension of the sense.

-विशेषणम् a reprehensive repetition of something uttered by another; S. D.49.

-वृद्धिः f. accumulation of wealth.

-व्ययः expenditure; ˚ज्ञ a. conversant with money-matters.

-शब्दौ Word and sense.

-शालिन् a. Wealthy.

-शास्त्रम् 1 the science of wealth (political economy).

-2 science of polity, political science, politics; अर्थशास्त्रविशारदं सुधन्वानमुपाध्यायम् Rām.2.1.14. Dk.12; इह खलु अर्थशास्त्रकारास्त्रिविधां सिद्धिमुपवर्णयन्ति Mu.3; ˚व्यवहारिन् one dealing with politics, a politician; Mu.5.

-3 science giving precepts on general conduct, the science of practical life; Pt.1.

-शौचम् purity or honesty in money-matters; सर्वेषां चैव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतं Ms. 5.16.

-श्री Great wealth.

-संस्थानम् 1 accumulation of wealth.

-2 treasury.

-संग्रहः, -संचयः accumulation or acquisition of wealth, treasure, property. कोशेनाश्रयणी- यत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः R.17.6. कुदेशमासाद्य कुतो$र्थसंचयः H.

-संग्रहः a book on Mīmāṁsā by Laugākṣi Bhāskara.

-सतत्त्वम् truth; किं पुनरत्रार्थसतत्त्वम् । देवा ज्ञातुमर्हन्ति MBh. or P.VIII.3.72.

-समाजः aggregate of causes.

-समाहारः 1 treasure.

-2 acquisition of wealth.

-संपद् f. accomplishment of a desired object; उपेत्य संघर्ष- मिवार्थसंपदः Ki.1.15.

-संपादनम् Carrying out of an affair; Ms.7.168.

-संबन्धः connection of the sense with the word or sentence.

-संबन्धिन् a. Concerned or interested in an affair; Ms.8.64.

-साधक a.

1 accomplishing any object.

-2 bringing any matter to a conclusion.

-सारः considerable wealth; Pt.2.42.

-सिद्ध a. understood from the very context (though not expressed in words), inferable from the connection of words.

-सिद्धिः f. fulfilment of a desired object, success. द्वारमिवार्थसिद्धेः R.2.21.

-हानिः Loss of wealth

-हारिन् a. stealing money Ks.

-हर a. inheriting wealth.

-हीन a.

1 deprived of wealth, poor.

-2 unmeaning, nonsensical.

-3 failing.

आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः

1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river).

-2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8.

-3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24.

-4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below.

-5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11.

-6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2.

-7 The person or whole body (con- sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66.

-8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1.

-9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.

-1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason.

-11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6.

-12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her.

-13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61.

-14 Care, efforts, pain.

-15 The sun.

-16 Fire.

-17 Wind, air.

-18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen]

-Comp. -अधीन a.

1 dependent on oneself, independent.

-2 sentient, existing.

(-नः) 1 a son.

-2 a wife's brother.

-3 the jester or विदूषक (in dramatic literature).

-अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33.

-अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88.

-अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1.

-अपहारकः one who pre- tends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255.

-आदिष्ट a. self-counselled. (

-ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121.

-आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2.

-आराम a.

1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23.

-2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24.

-आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām.

-आश्रय a.

1 dependent on oneself or on his own mind.

-2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36.

(-यः) 1 self dependence.

-2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.

-ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4.

-उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3

-उद्भव a. born or produced from oneself.

(-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12.

-2 Cupid.

-3 sorrow, pain.

(-वा) 1 daughter.

-2 intellect.

-3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद).

-उपजीविन् m.

1 one who lives by his own labour; Ms.7.138.

-2 a day-labourer.

-3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362).

-4 an actor, public performer.

-उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.

- उपम a. like oneself. (

-मः) a son.

-औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32.

-कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.

-काम a.

1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1.

-2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1.

-कार्यम् one's own business, private affair.

-कृत a.

1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23.

-2 done against one's own self; Vāj.8.13.

-गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (

-तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6.

-गतिः f.

1 course of the soul's existence.

-2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act.

-गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).

-गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair.

-ग्राहिन् a. selfish, greedy.

-घातः 1 suicide.

-2 heresy.

-घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥

-2 a heretic.

-घोषः 1 a cock (calling out to himself).

-2 a crow.

-3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm.

-जः, -जन्मन् m.

-जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28.

-2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34.

-3 a descendant; मृगयां वि<?>रन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1.

-जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c.

-2 the reasoning faculty, understanding.

-जयः 1 one's own victory.

-2 victory over oneself, self-denial or abnega- tion.

-ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1.

-ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.

-ज्ञानम् 1 self-knowledge.

-2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92.

-3 true wisdom.

-तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15.

-2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.

-तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17.

-तुष्टि a. self-satisfied. (

-ष्टिः f.) self-satisfaction.

-त्यागः 1 self-sacrifice.

-2 suicide.

-त्यागिन् m. a.

1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6.

-2 a heretic, an unbeliever.

-त्राणम् 1 self-preservation.

-2 a body-guard; Rām.5.

-दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68.

-दर्शनम् 1 seeing oneself.

-2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन.

-दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2.

-दानम् self-sacrifice, resigning oneself.

-दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3.

-देवता a tutelary deity.

-द्रोहिन् a.

1 self-tormenting, fretful.

-2 suicide.

-नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.

-निन्दा self-reproach.

-निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).

-निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.

-पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2.

-पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).

-प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13.

-प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness.

-2 title of an उपनिषद्.

-प्रभ a. self-illuminated.

-प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit.

-2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.

-प्रशंसा self-praise.

-बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.

-2 the soul, the self.

-बोधः 1 spiritual knowledge.

-2 knowledge of self.

-3 N. of a work of Śaṅkarāchārya.

-भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2.

-2 the self proper, peculiar nature.

-3 the body.

-भू a. self-born, self-existent. (

-भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81.

-योनिः 1 N. of Brahmā;

-2 N. of Viṣṇu.

-3 N. of Śiva; Ś.7.35.

-4 Cupid, god of love.

-5 a son. (

-भूः f.)

1 a daughter.

-2 talent, understanding.

-भूत a.

1 self-produced; peculiar, belonging to.

-2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य).

(-तः) 1 a son.

-2 Cupid.

(-ता) 1 a daughter.

-2 talent.

-भूयम् 1 peculiarity, own nature.

-2 Brahman.

-मात्रा a portion of the Supreme Spirit.

-मानिन् a. self-respecting, respectable.

-2 arro- gant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83.

-मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः

-2 soul, Supreme Spirit.

-मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4.

-मूलि n. the universe.

-मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).

-याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91.

-योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7.

-रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).

-2 self protection.

-लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239.

-लोमन् 1 the hair of the body.

-2 the beard.

-वञ्चक a. self-deceiver.

-वञ्चना self-delusion; self-deception.

-वधः, -वध्या, -हत्या suicide.

-वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15.

-वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16.

(-शः) 1 self-control, self-government.

-2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.

-वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64.

-विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59.

-विद् m.

1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत<?>ह्येव Ch. Up.7.1.3.

-2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116.

-3 N. of Śiva.

-विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43.

-विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation.

-वीर a.

1 mighty, powerful, strong.

-2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).

-3 existent, sentient.

(-रः) 1 a son.

-2 wife's brother.

-3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.

-वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.

-वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (

-त्तिः f.)

1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76.

-2 action as regards oneself, one's own state or circum- stance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33.

-3 practising one's own duties or occupation.

-शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power.

-2 illusion.

-शल्या N. of a plant (शतावरी).

-शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11.

-श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging.

-संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27.

-संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25.

-सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24.

-सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8.

-संतुष्ट a. self-sufficient.

-सनि a. Ved. granting the breath of life.

-सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13.

-संदेहः 1 internal or personal doubt.

-2 risk of life, personal risk.

-संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8.

-2 Cupid, god of love.

-3 epi- thet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.

-4 the Supreme Being (परमात्मन्).

(-वा) 1 a daughter.

-2 understanding, intellect.

-संपन्न a.

1 self-possessed; Pt.1.49.

-2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18.

-संभावना self-conceit; K.

-सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47.

-सुख a. self-delighted. (

-खम्) the highest bliss.

-स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8.

-हन् a.

1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3.

-2 a suicide, self-destroyer.

-3 a heretic, unbeliever.

-4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.

-हननम्, -हत्या suicide.

-हित a. beneficial to oneself. (

-तम्) one's own good or welfare.

आम a. [आम्यते ईषत् पच्यते; आ अम् कर्मणि घञ् Tv.]

1 Raw, uncooked, undressed (opp. पक्व) (oft. applied to the cow in the Veda; Rv.3.3.14.); आमान्नम् Ms.4.223; Y.1.287.

-2 Unripe, immature; तुदन्त्या- मत्वचं दंशा मशका मत्कुणादयः Bhāg.3.31.27.

-3 Unbaked, unannealed (as a jar); आमकुम्भ इवाम्भःस्थो विशीर्णः H.4.66.

-4 Undigested.

-म् 1 State of being raw; शनैः शनैर्जहुः पङ्कं स्थलान्यामं च वीरुधः Bhāg.1.2.39.

-2 Constipation, passing hard excretion.

-3 Grain freed from chaff.

-मः 1 Disease; sickness.

-2 Indigestion; आहारस्य रसः सारः यो न पक्वो$ग्निलाघवात् । आमसंज्ञां स लभते महाव्याधिसमाश्रयः ॥ Suśr.

-Comp. -अतिसारः dysentery or diarrhœa caused by vitiated mucus in the abdomen (the excretion being in this case mixed with hard and fetid matter). आमातिसारे नो कार्य- मादौ संग्रहणं नृणाम् Suśr.

-अद् a. eating raw flesh or food; आमादः क्ष्विङ्कास्त मदन्त्वेनीः Rv.1.87.7.

-अन्नम् undressed rice.

-आशयः [आमस्यापक्वान्नस्याशयः] 'recep- tacle of undigested food', the upper part of the belly to the navel, stomach.

-कुम्भः a jar of unbaked clay; H.4.66.

-गन्धि n. smelling of raw meat of a burning corpse.

-गन्धिकम् the smell of raw meat.

-ज्वरः a kind of fever; cf. स्वेद्यमामज्वरं प्राज्ञः को$म्भसा परिषिञ्चति Śi.2.54.

-त्वच् a. of tender skin.

-पाकः1 a preliminary stage of the disease called dropsy.

-2 A method of mellowing or ripening a tumour; Suśr..

-पात्रम् an unannealed vessel; Av.8.1.28; विनाशं व्रजति क्षिप्रमाम- पात्रमिवाम्भसि Ms.3.179.

-पीनसम् running at the nose, defluxion.

-पेशाः Grains pounded in a raw condition.

-मांसाशिन् m. a cannibal, an eater of raw flesh.

-रक्तम् dysentery.

-रसः imperfect chyme.

-वातः constipation, torpor of the bowels attended with flatulence and intumescence.

-शूलः pain of indigestion, colic.

-श्राद्धम् a Śrāddha performed with uncooked food; आपद्यनग्नौ तीर्थे च चन्द्रसूर्यग्रहे तथा । आमश्राद्धं द्विजैः कार्यं शूद्रेण च सदैव हि ॥ Prāchetasa.

उदुम्बरः See उडुम्बर. Threshold; विद्रुमोदुम्बरद्वारैर्वै- दूर्यस्तम्भपङ्क्तिभिः Bhāg.9.11.32. ˚मशक = कूपमण्डूक q. v.

चरित p. p. [चर् कर्मणि क्त]

1 Wandered or roamed over, gone.

-2 Performed, practised.

-3 Attained.

-4 Known.

-5 Offered; Ś.4.21.

-6 Acted, behaved; Ś.5.16.

-तम् 1 Going, moving, course.

-2 Acting, doing, practice, behaviour, acts, deeds; उदारचरितानाम् H.1.7; सर्वं खलस्य चरितं मशकः करोति 1.81.

-3 Life, biography, adventures, history उत्तरं रामचरितं तत्प्रणीतं प्रयुज्यते U.1.2; दिवौकसस्त्वच्चरितं लिखन्ति Ś.7.5; so दशकुमारचरितम् &c.

-4 Nature.

-5 Fixed law, due or proper observance.

-Comp. -अर्थ a.

1 that has ac- complished its end or desired object, successful; राम- रावणयोर्युद्धं चरितार्थमिवाभवत् R.12.87; चरितार्थैव भारती 1. 36; Ki.13.62. राज्ञां तु चरितार्थता दुःखोत्तरा एव Ś.5; चरि- तार्थत्वात् प्रधानविनिवृत्तेः Sāṅ. K.68.

-2 satisfied, contented.

-3 effected, accomplished.

-4 significant, true to its sense; Ku.2.17.

-5 appropriate, fit; Ku.4.45. ˚ता the attainment of the desired object; Ś.5.

देव a. (

-वी f.) [दिव्-अच्]

1 Divine, celestial; Bg.11. 11; Ms.12.117.

-2 Shining; यज्ञस्य देवमृत्विजम् Rv.1.1.1.

-3 Fit to be worshipped or honoured.

-वः 1 A god, deity; एको देवः केशवो वा शिवो वा Bh.3.12.

-2 (a) The god of rain, an epithet of Indra; as in द्वादश वर्षाणि देवो न ववर्ष; अवर्षयद्देवः Rām.1.9.18; काले च देशे च प्रववर्ष देवः Bu. Ch.2.7. (b) A cloud.

-3 A divine man, Brāhmaṇa, as in भूदेव.

-4 A king, ruler, as in मनुष्यदेव; तां देवसमितिं (अभ्या- गच्छत्) Mb.3.13.22.

-5 A title affixed to the names of Bārhmaṇas; as in गोविन्ददेव, पुरुषोत्तमदेव &c.

-6 (In dramas) A title of honour used in addressing a king, ('My lord', 'Your majesty'); ततश्च देव Ve.4; यथाज्ञापयति देवः &c.

-7 Quicksilver.

-8 The Supreme Spirit; हित्वा च देहं प्रविशन्ति देवं दिवौकसो द्यामिव पार्थ सांख्याः Mb.12.31.112.

-9 A fool

-1 A child.

-11 A man following any particular business.

-12 A lover.

-13 Emulation.

-14 Sport, play.

-15 A husband's brother (cf. देवृ, देवर).

-16 A lancer.

-वम् An organ of sense; देवानां प्रभवो देवो मनसश्च त्रिलोककृत् Mb.14.41.3. [cf. L. deus; Gr. deos.].

-Comp. -अंशः a partial incarnation of god.

-अगारः, -रम् a temple.

-अङ्गना a celestial damsel, an apsaras.

-अतिदेवः, -अधिदेवः 1 the highest god.

-2 an epithet of (1) Śiva. (2) Buddha. (3) Viṣṇu. देवातिदेवो भगवान् प्रसूतिरंशे हरिर्यस्य जगत्प्रणेता Hariv.

-अधिपः 1 an epithet of Indra.

-2 the supreme god.

-अनीकम् an army of celestials.

-अनुचरः, -अनुयायिन् m. an attendant or follower of a god; निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच R.2.52.

-अन्धस् n.,

अन्नम् 1 the food of gods, divine food, ambrosia.

-2 food that has been first offered to an idol; see Ms.5.7 and Kull. thereon.

-अभीष्ट a.

1 liked by or dear to gods.

-2 sacred or dedicated to a deity. (

-ष्टा) piper betel.

-अरण्यम् the garden of gods, the Nandana gar- den; अलमुद्द्योतयामासुर्देवारण्यमिवर्तवः R.1.8.

-अरिः a demon.

-अर्चनम्, -ना 1 the worship of gods.

-2 idolatry.

-अर्पणम् 1 an offering to the god.

-2 the Veda; पृथग्- भूतानि चान्यानि यानि देवार्पणानि च Mb.13.86.17 (see com.).

-आवसथः a temple.

-अश्वः an epithet of उच्चैःश्रवस्, the horse of Indra.

-आक्रीडः 'the garden of the gods', Nandana garden.

-आजीवः, -आजीविन् m. an attendant upon an idol.

-2 a low Brāhmaṇa subsisting by attendance upon an idol and upon the offerings made to it.

-आत्मन् a.

1 consecrated, holy, sacred.

-2 of a divine nature. (-m.)

1 the divine soul; ते ध्यानयोगानुगता$ पश्यन् देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम् Śvet. Up.1.3.

-2 the holy fig-tree.

-आयतनम् a temple; Ms.4.46; न देवा- यतनं गच्छेत् कदाचिद् वा$प्रदक्षिणम् । न पीडयेद् वा वस्त्राणि न देवा- यतनेष्वपि ॥ Kūrma P.

-आयुधम् 1 a divine weapon.

-2 rainbow.

-आयुष्म् the life-time of a god.

-आलयः 1 heaven.

-2 a temple.

-आवासः 1 heaven.

-2 the holy fig-tree (अश्वत्थ).

-3 a temple.

-4 the Sumeru mountain.

-आहारः nectar, ambrosia.

-इज् a. (nom. sing. देवेट्-ड्) worshipping the gods.

-इज्यः an epithet of Bṛihaspati, preceptor of the gods.

-इज्जः 1 an epithet of Indra.

-2 of Śiva.

-इष्ट a. dear to gods. (

-ष्टः) bdellium. (

-ष्टा) the wild lime tree.

-ईशः an epithet of (1) Indra. (2) Śiva. (3) Viṣṇu. (4) Brahman. (

-शी) N. of Durgā also of Devakī mother of Kṛiṣṇa.

-ईश्वरः N. of (1) Śiva. (2) Indra.

-उद्यानम् 1 divine garden.

-2 The Nandana garden.

-3 a garden near a temple.

-ऋषिः (देवर्षिः)

1 a deified saint, divine sage such as अत्रि, भृगु, पुलस्त्य, अङ्गिरस् &c.; एवंवादिनि देवर्षौ Ku.6.84 (i. e. अङ्गिरस्); अथ देवऋषी राजन् संपरेतं नृपात्मजम् Bhāg.; आब्रह्मभुवनाल्लोका देवर्षिपितृमानवाः । तृप्यन्तु पितरः सर्वे मातृमातामहा- दयाः Tarpaṇamantra.

-2 an epithet of Narada; देवर्षीणां च नारदः Bg.1.13.26.

-ओकस् n. the mountain Meru or Sumeru.

-कन्या a celestial damsel, a nymph; also देवकन्यका.

-कर्दमाः sandal, aloe wood, camphor, saffron pounded together and made into a paste.

-कर्मन् n.,

-कार्यम् 1 a religious act or rite, divine command; अनुष्ठितदेवकार्यम् R.12.13.

-2 the worship of gods.

-काष्ठम् the Devadāru tree.

-किरी N. of a Rāgiṇī; ललिता मालती गौरी नाटी देवकिरी तथा । मेघरागस्य रागिण्यो भवन्तीमाः सुमध्यमाः ॥

-कुटम् a temple.

-कुण़्डम् a natural spring.

-कुलम् 1 a temple.

-2 a race of gods.

-3 a group of gods.

-कुल्या the celestial Ganges.

-कुसुमम् cloves; एलां च देवकुसुमं त्वक्पत्रं देवदारु च Śiva. B.3.14.

-खातम्, -खातकम् 1 a natural hollow among moun- tains.

-2 a natural pond or reservoir; Ms.4.23.

-3 a pond near a temple. ˚बिल a cavern, chasm.

-गणः a class of gods.

-गणिका an apsaras; q. v.

-गतिः the path of देवलोक; अनुज्ञातश्च रामेण ययौ देवगतिं मुनिः A. Rām. 2.1.4.

-गन्धर्वः an epithet of Nārada. (

-र्वम्) a particular mode of singing.

-गर्जनम् thunder.

-गर्भः see हिरण्यगर्भ; Rām.2.4.23.

-गायनः a celestial choris- ter, a Gandharva.

-गान्धारी N. of a Rāgiṇī गान्धारी देवगान्धारी मालवी श्रीश्च सारवी । रामकीर्यपि रागिण्यः श्रीरागस्य प्रिया इमाः ॥

-गिरिः 1 N. of a mountain; cf. Me.44.

-2 N. of a town (Daulatabad).

-गिरी f. N. of a Rāgiṇī.

-गुरुः 1 an epithet of Kaśyapa (the father of gods).

-2 of Bṛihaspati (the preceptor of gods).

-गुही an epithet of Sarasvatī or of a place situated on it.

-गुह्यम् 1 a secret only known by gods.

-2 death.

-गृहम् 1 a temple.

-2 the place of a king.

-3 a planetary sphere.

-ग्रहः a class of demons who causes harmless madness.

-चरितम् the course of action or practices of the gods; न देवचरितं चरेत्.

-चर्या the worship or service of gods.

-चिकित्सकौ (du.) Aśvins, the twin physicians of gods.

-छन्दः a pearl-necklace having 81, 1 or 18 strings; शतमष्टयुतं हारो देवच्छन्दो ह्यशीतिरेकयुता Bṛi. S.81.32.

-जनः the gods collectively. ˚विद्या the science of music, dance, other arts &c.; Ch. Up.7.1.2.

-जातम् a class of gods.

-जामिः f. a sister of the gods; देवजामीनां पुत्रो$सि Av. 6.46.1.

-तरुः 1 the holy fig-tree.

-2 one of the trees of paradise. (i. e. मन्दार, पारिजात, सन्तान, कल्प and हरि- चन्दन); पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः । सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ Ak.

-3 the tree in a village (चैत्यवृक्ष) where the villagers usually meet (Mar. पार).

-तर्पणम् offerings of water, part of the सन्ध्या ceremony.

-ताडः 1 fire.

-2 an epithet of Rāhu.

-तातः 1 a sacrifice.

-2 N. of Kaśyapa.

-तातिः 1 a god.

-2 divine service; स नो यक्षद् देवताता यजीयान् Rv.3.19.1.

-तीर्थम् 1 the right moment for the worship of gods.

-2 the tips of the fingers sacred to gods.

-दत्त a.

1 god-given, grant- ed by the gods.

-2 given to the gods (as a village, &c.).

(-त्तः) 1 N. of the conch-shell of Arjuna; देवदत्तं धनञ्जयः (दध्मौ) Bg.1.15.

-2 a certain person (used in speaking of men indefinitely); मुक्तस्ततो यदि बन्धाद्देवदत्त उपाच्छिनत्ति Bhāg.5.14.24; देवदत्तः पचति, पिनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते &c.

-3 one of the vital airs exhaled in yawning; देवदत्तो विजृम्भणे. ˚अग्रजः N. of Buddha.

-दर्शन a. visiting the gods. (

-नः) N. of Nārada; यथा प्राह नारदो देवदर्शनः Bhāg.2.8.1.

-दारु m., n. a species of pine; गङ्गाप्रवाहोक्षित- देवदारु Ku.1.54; R.2.36.

-दासः a servant or attendant upon a temple.

(-सी) 1 a female in the service of gods or a temple.

-2 a courtezan (employed as a dancer in a temple).

-3 the wild citron tree.

-दीपः the eye.

-दुन्दुभिः 1 divine drum; देवदुन्दुभिनिर्घोषो पुष्पवृष्टिश्च खात् पतन् Rām.

-2 the holy basil with red flowers.

-3 an epi- thet of Indra.

-दूतः a divine envoy or messenger, an angel.

-देवः 1 an epithet of Brahman; Rām.1.43.1.

-2 of Śiva; अयाचितारं न हि देवदेवमद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक Ku.1.52.

-3 of Viṣṇu; Bg.1.15.

-4 of Gaṇeśa; दृष्टप्रभावो वरदो देवदेवो विनायकः Ks.2.55.

-दैवत्य a. destined for the god; Ms.2.189.

-द्रोणी a procession with idols.

-धर्मः a religious duty or office.

-धानी the city of Indra; तां देवधानीं स वरुथिनीपतिर्बहिः समन्ताद्रुरुधे पृतन्यया Bhāg. 8.15.23.

-धान्यम् a kind of grass-grain (Mar. देवभात).

-धिष्ण्यम् a chariot of the gods (विमान); Bhāg.1. 82.7.

-नक्षत्रम् N. of the first 14 नक्षत्रs in the southern quarter (opp. to यमनक्षत्रम्).

-नदी 1 the Ganges.

-2 any holy river; Ms.2.17.

-नन्दिन् m. N. of the door- keeper of Indra.

-2 N. of a grammarian.

-नागरी N. of the character in which Sanskrit is usually written.

-नाथः Śiva.

-निकायः 1 'residence of gods', paradise, heaven; तं तुष्टुवुर्देवनिकायकेतवः Bhāg.1.27.25.

-2 a host or assembly of gods; Ms.1.36.

-निन्दकः a blasphe- mer, unbeliever, heretic, atheist.

-निन्दा heresy, athe- ism.

-निर्माल्यम् 1 a garland remaining from a sacrifice.

-निर्मित a. 'god-created', natural.

-पतिः an epithet of Indra.

-पादाः 'the royal feet or presence', an honorific term for a king; देवपादाः प्रमाणम्.

-पथः 1 'heavenly passage', heaven, firmament दिव्यो देवपथो ह्येष नात्र गच्छन्ति मानुषाः Mb.

-2 the milky way.

-पशुः any animal con- secrated to a deity.

-पात्रम् an epithet of Agni.

-पुर्, -पुरी f. an epithet of Amarāvatī, the city of Indra.

-पुरोहितः 1 a domestic priest of the gods.

-2 the planet Jupiter (बृहस्पति).

-पुष्पम् cloves.

-पूज्यः an epithet of Bṛihaspati.

-प्रतिकृतिः f.,

-प्रतिमा an idol, the image of a deity.

-प्रश्नः 'consulting deities', astrology, for- tune-telling.

-प्रसूत a. good-produced (water); Av.6. 1.2.

-प्रियः 'dear to the gods', an epithet of Śiva; (देवानांप्रियः an irreg. comp. meaning-

1 a goat.

-2 a fool, idiot like a brute breast, as in ते$प्यतात्पर्यज्ञा देवानांप्रियाः K. P.

-3 an ascetic, who renounces the world).

-बलिः an oblation to the gods.

-बाहुः 1 N. of a king in the Yadu race.

-2 N. of a sage; देवबाहुः शतधनुः कृतवर्मेति तत्सुताः Bhāg.

-ब्रह्मन् m. an epithet of Nārada.

-ब्राह्मणः 1 a Brāhmaṇa who lives on the proceeds of a temple.

-2 a venerable Brāhmaṇa.

-भक्तिः worship or service of the gods.

-भवनम् 1 the heaven.

-2> a temple.

-3 the holy fig-tree.

-भागः the northern hemisphere.

-भ m. a god; (-f.) heaven.

-भूमिः f. heaven; पितुः प्रदेशा- स्तव देवभूमयः Ku.5.45.

-भूतिः f. an epithet of the Ganges.

-भूयम् divinity, godhead; विदितमेव भवतां...... परां निर्वृतिमुपेत्य देवभूयं गताः सर्वे न पूर्वपुरुषा इति Rām. Champū.

-भृत् m. an epithet of

1 Viṣṇu.

-2 of Indra.

-भोगः Pleasure of the gods, heavenly joy; अन्नन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान् Bg.9.2.

-भोज्यम् nectar.

-मणिः 1 the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.

-2 the sun.

-3 a curl of hair on a horse's neck; आवर्तिनः शुभफल- प्रदशुक्तियुक्ताः संपन्नदेवमणयो भृतरन्ध्रभागाः (अश्वाः) Śi.5.4; N.1.58.

-मधु n. divine honey; असौ वा आदित्यो देवमधु Ch. Up.3.1.1.

-मातृ f. N. of Aditi, mother of gods.

-मातृक a. 'having the god of rain or clouds as foster-mother', watered only by the clouds, depending on rain-water and not on irrigation, deprived of every other kind of water (as a country); देशो नद्यम्बुवृष्ट्यम्बु- संपन्नव्रीहिपालितः । स्यान्नदीमातृको देवमातृकश्च यथाक्रमम् ॥ Ak.; cf. also वितन्वति क्षेममदेवमातृकाः (i. e. नदीमातृकाः) चिराय तस्मिन् कुरवश्चकासते Ki.1. 17.

-मानकः the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.

-माया the Māyā of gods; ते दुस्तराम- तितरन्ति च देवमायाम् Bhāg.

-मार्गः the air or sky.

-मासः the eighth month of pregnancy.

-मुनिः a divine sage.

-यजनम् 1 a sacrificial place, a place where a sacrifice is performed; ततस्ते देवयजनं ब्राह्मणाः स्वर्णलाङ्गलैः (कृष्ट्वा) Bhāg.1.74.12. देवयजनसंभवे सीते U.4.

-2 a place of worship; मण्डलं देवयजनं दीक्षासंस्कार आत्मनः Bhāg.12.11.17.

-यजि a. making oblations to gods.

-यज्ञः a sacrifice to the superior gods made by oblations to fire, or through fire to the gods; (one of the five daily sacri- fices of a Brāhmaṇa; see Ms.3.81,85 and पञ्चयज्ञ also).

-यज्यम्, -यज्या a sacrifice.

-यात्रा 'an idol- procession,' any sacred festival when the idols are carried in procession; केनापि देवयात्रागतेन सिद्धादेशेन साधुना मत्समक्षमादिष्टा M.5.12-13.

-यान bestowing मोक्ष; यज्ञस्य देवयानस्य मेध्याय हविषे नृप Bhāg.8.8.2.

-नः the path leading to मोक्ष; सत्येन पन्था विततो देवयानः Muṇḍ.3.1.6.

-यानम् a celestial car.

-युगम् 1 the first of the four ages of the world; also called कृतयुग, सनत्कुमारो भगवान् पुरा देवयुगे प्रभुः Rām.1.11.11.

-2 an age of the gods comprising four ages of men.

-योनिः 1 a super- human being, a demigod; विद्याधरो$प्सरोयक्षरक्षोगन्धर्वकिन्नराः । पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतो$मी देवयोनयः ॥ Ak.

-2 a being of divine origin.

-3 fuel used in kindling fire (f. also).

-योषा an apsaras.

-रथः a car for carrying the image of god in procession.

-थम् a day's journey for the sun's chariot.

-रहस्यम् a divine mystery.

-राज्, -राजः 1 an epithet of Indra; Rām.7.6.6.

-2 a king.

-3 N. of Buddha.

-रातः 1 an epithet of Parīkṣit.

-2 a kind of swan or crane.

-राष्ट्रम् N. of an empire in the Deccan.

-लक्ष्मम् the Brāhmanical cord.

-लता the Navamallikā or double jasmine plant.

-लिङ्गम् the image or statue of a deity; Bhāg.3.17.13.

-लोकः heaven, paradise; देवलोकस्य चर्त्विजः (प्रभुः) Ms.4.182.

-वक्त्रम् an epithet of fire.

-वर्त्मन् n. the sky or atmosphere.

-वर्धकिः, -शिल्पिन् m. Viśvakarman, the architect of gods.

-वाणी 'divine voice', a voice from heaven.

-वाहनः an epithet of Agni.

-विद्या 1 divine science; Ch. Up.7.1.2.

-2 the science of Nirukta or etymology; ibid.

-विभागः the northern hemisphere.

-विश् f.,

-विशा a deity.

-वीतिः food of the gods.

-वृक्षः the Mandāra tree.

-व्यचस् a. Ved. occupied by the gods.

-व्रतम् 1 a religious observance, any religious vow.

-2 the favourite food of the gods. (

-तः) an epithet of

1 Bhīṣma; ततो विनशनं प्रागाद्यत्र देवव्रतो$पतत् Bhāg.1.9.1.

-2 Kārtikeya.

-व्रतत्वम् celibacy (ब्रह्मचारिव्रत); देवव्रतत्वं विज्ञाप्य Mb.5.172.19.

-शत्रुः a demon; स देवशत्रूनिव देवराजः Mb.

-शुनी an epithet of Saramā, the bitch of the gods.

-शेखर the damanaka tree (Mar. दवणा).

-शेषम् the remnants of a sacrifice offered to gods.

-श्रीः m. a sacrifice. (f.) Lakṣmī.

-श्रुतः an epithet of

1 Viṣṇu.

-2 Nārada.

-3 a sacred treatise.

-4 a god in general.

-संसद् f. देवसभा q. v.

-सत्यम् divine truth, established order of the gods.

-संध a. divine.

-सभा 1 an assembly of the gods (सुधर्मन्).

-2 a council of a king, council-chamber.

-3 a gambling-house.

-सभ्यः 1 a gambler.

-2 a fre- quenter of gaming-houses.

-3 an attendant on a deity.

-4 the keeper of a gambling-house.

-सहा 1 rules of begging alms (? भिक्षासूत्र); L. D. B.

-2 N. of a plant.

-सायुज्यम् identification or unification with a deity, conjunction with the gods, deification.

-सिंह an epithet of Śiva.

-सुषिः a tube or cavity (in the heart) leading to the gods; cf. उदान, तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषयः Ch. Up.3.13.1.

-सू N. of 8 deities (अग्नि, सोम, सवितृ, रुद्र, बृहस्पति, इन्द्र, मित्र and वरुण).

-सृष्टा an intoxicating drink.

-सेना 1 the army of gods.

-2 N. of the wife of Skanda; स्कन्देन साक्षादिव देवसेनाम् R.7.1. (Malli.:-- देवसेना = स्कन्दपत्नी perhaps it merely means 'the army of the gods' personified as Skanda's wife). ˚पतिः, ˚प्रियः an epithet of Kārtikeya.

-स्वम् 'property of gods', property applicable to religious purposes or endowments; यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदु- र्बुधाः Ms.11.2,26. ˚अपहरणम् sacrilege.

-सावर्णिः the 13th Manu; मनुस्त्रयोदशो भाव्यो देवसावर्णिरात्मवान् Bhāg. 8.13.3.

-हविस् n. an animal offered to gods at a sacrifice.

-हिंसकः an enemy of gods.

-हूः the left ear; Bhāg.4.25.51.

-हूतिः f.

1 invocation of the gods.

-2 N. of a daughter of Manu Svāyambhuva and wife of Kardama.

-हेडनम् an offence against the gods.

-हेतिः a divine weapon.

दैव a. (

-वी f.) [देवादागतः अण्]

1 Relating to gods, caused by or coming from gods, divine, celestial; संस्कृतं नाम दैवी वागन्वाख्याता महर्षिभिः Kāv.1.33; दैवीनां मानुषीणां च प्रतिहर्ता त्वमापदाम् R.1.6; Y.2.235; Bg.4.25; 9.13;16.3; Ms.3.75.

-2 Royal; दैवी वाग्यस्य नाभवत् Rāj. T.5.26.

-3 Depending on fate, fatal.

-4 Possessing the quality of सत्त्व.

-वः 1 (i. e. विवाहः) One of the eight forms of marriage, that in which the daughter is given away at a sacrifice to the offi- ciating priest; यज्ञस्य ऋत्विजे दैवः Y.1.59 (for the eight forms of marriage see उद्वाह or Ms.3.21).

-2 A worshipper of god (देवभक्त); दैवान् सर्वे गुणवन्तो भवन्ति Mb. 12.158.35.

-वम् 1 Fate, destiny, luck, fortune; पूर्वजन्म- कृतं कर्म तद्दैवमिति कथ्यते H. दैवमविद्वांसः प्रमाणयन्ति Mu.3; विना पुरुषकारेण दैवमत्र न सिध्यति 'God helps those who help themselves'; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361. (दैवात् by chance, luckily, accidentally.)

-2 A god, deity.

-3 A religious rite or offering, an oblation to gods; उत्तिष्ठ नरशार्दूल कर्तव्यं दैवमाह्निकम् Rām.1.23.2.

-4 A kind of Śrāddha ceremony.

-5 Parts of the hands sacred to the gods, i. e. the tips of the fingers; cf. Ms.2.59.

-6 Royal duties; न तु केवलदैवेन प्रजाभावेन रेमिरे Mb.1.222.1.

-7 A science phenomena, unusuals (उत्पातs); Ch. Up. 7.1.2.

-वी 1 A woman married according to the form of marriage called daiva q. v. above.

-2 a. Divine, super-human; दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता Bg.16.5.

-3 A division of medicine (the medical use of charms, prayers &c.).

-Comp. -अत्ययः evil resulting from un- usual natural phenomena.

-अधीन, -आयत्त a. depen- dent on fate; दैवायत्तं कुले जन्म मदायत्तं तु पौरुषम् Ve.3.33.

-अहोरात्रः a day of the gods i. e. the human year.

-इज्य a. sacred to Jupiter (गुरु), -topaz.

- उपहत a. ill- fated, unfortunate; दैवेनोपहतस्य बुद्धिरथवा सर्वा विपर्यस्यति Mu.6.8.

-ऊढा a woman married according to the Daiva ritual. ˚ज the son of such a woman; दैवोढाजः सुतश्चैव सप्त सप्त परावरान् Ms.3.38.

-कर्मन् n. offering, oblations to gods.

-कृत a.

1 fated.

-2 natural.

-कोविद्, -चिन्तकः, -ज्ञः an astrologer, a fortune-teller, पुरोहित प्रकुर्वीत दैवज्ञमुदितोदितम् Y.1.313; Kām.9,25.

-गतिः f. turn or course of fate; मुक्ताजालं चिरपरिचितं त्याजितो दैवगत्या Me.96.; Pt.3.174.

-चिन्ता fatalism; astrology.

-ज्ञ a. knowing fate or men's destinies.

-तन्त्र a. dependent on fate.

-दत्त a. innate, natural.

-दीपः the eye.

-दुर्विपाकः hardness of fortune, adverseness or unpropitiousness of fate, an evil turn of fate; U.1.4.

-दोषः badness of fate.

-पर a.

1 trusting to fate, fatalist.

-2 fated. predestined.

-प्रश्नः 1 fortune-telling, astrology.

-2 a voice from heaven. नक्तं निर्गत्य यत्किञ्चिच्छुभाशुभकरं वचः । श्रूयते तद्विदुर्धीरा दैवप्रश्नमुपश्रुतिम् ॥

-युगम् 'a Yuga of the gods' said to consist of 12 divine years, but see Kull. on एतद् द्वादशसाहस्रं देवानां युगमुच्यते Ms.1.71.

-योगः a lucky coincidence, fortuitous combination, fortune, chance. (दैवयोगेन, दैवयोगात् fortunately, accidentally.)

-रक्षित a. guarded by the gods; अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितम् Subhāṣ.

-लेखकः a fortune-teller, an astrologer.

-वशः, -शम् the power of destiny, subjection to fate.

-वाणी 1 a voice from heaven.

-2 the Sanskrit language; cf. Kāv.1.33. quoted above.

-विद् m. an astrologer.

-सभेयम् a variety of sandal-wood red and smelling like a lotus-flower; Kau. A.2.11.

-हत a. ill-fated; सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति Subhāṣ.

-हीन a. ill-fated, unfortu- nate, unlucky.