Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

भोजनकाल

  • 61 ओजायते _ōjāyatē

    ओजायते 1 Den. Ā. [Vārt. on P.III.1.11.] To show strength or vigour, exhibit one's heroism; ओजाय- मानं यो अहिं जघान Rv.2.12.11, ओजायमाना तस्यार्घ्यं प्रणीय जनकात्मजा Bk.5.76; U.5.31.

    Sanskrit-English dictionary > ओजायते _ōjāyatē

  • 62 और्ध्वदे _aurdhvadē _ _दै _dai _ _हिक _hika

    और्ध्वदे (दै) हिक a. (
    -की f.) [ऊर्ध्वदेहाय साधु ठञ् P.IV.3.6 Vārt.1]
    1 Relating to a deceased person, funeral, performed in honour of the dead (as a rite); ˚क्रिया obsequies, funeral rites; Pt.1.
    -2 Pertaining to ब्रह्म; जनको जनदेवस्तु मिथिलायां जनाधिपः । और्ध्वदेहिकर्धमाणा- मासीद्युक्तो विचिन्तने ॥ Mb.12.218.3.
    -कम् Funeral rites, obsequies. भृत्यानामुपरोधेन यत्करोत्यौर्ध्वदेहिकम् Ms.11.1.
    -2 Requisite for future world (such as यज्ञ, दान); अधर्मो- पार्जितैरर्थैर्यः करोत्यौर्ध्वदैहिकम् Mb.5.39.67.

    Sanskrit-English dictionary > और्ध्वदे _aurdhvadē _ _दै _dai _ _हिक _hika

  • 63 कूर्चः _kūrcḥ _र्चम् _rcam

    कूर्चः र्चम् 1 A bunch of any thing, a bundle.
    -2 A handful of Kuśa grass; Mb.14.72.1.
    -3 A peacock's feather.
    -4 The beard; आगतमनध्यायकारणं सवि- शेषभूतमद्य जीर्णकूर्चानाम् U.4; or पूरयितव्यमनेन चित्रफलकं लम्ब- कूर्चानां तापसानां कदम्बैः Ś.6.
    -5 The tip of the thumb and the middle finger brought in contact so as to pinch &c.
    -6 The upper part of the rose, the part (or hair) be- tween the eye-brows.
    -7 A brush.
    -8 Deceit, fraud.
    -9 Boasting, bragging.
    -1 Hypocrisy.
    -र्चः 1 The head.
    -2 A store-room.
    -3 A seat of Kuśa grass (कुशासन); जनको ह वैदेहः कूर्चादुपावसर्पन्नुवाच Bṛi. Up.4.2.1.
    -Comp. -शिरस् n. the upper part of the palm of the hand and foot.
    -शीर्षः, -शेखरः the cocoanut tree.

    Sanskrit-English dictionary > कूर्चः _kūrcḥ _र्चम् _rcam

  • 64 कृत _kṛta

    कृत p. p. [कृ-क्त]
    1 Done, performed, made, effected accomplished, manufactured &c.; (p. p. of कृ 8. U. q. v.) ते करान् संप्रयच्छन्तु सुवर्णं च कृताकृतम् Mb.3.255.17; दिव्याः प्रसन्ना विविधाः सुराः कृतसुरा अपि Rām.5.11.22; natural and manufactured wines.
    -2 Wounded, hurt; सिद्ध्येत ते कृतमनोभवधर्षितायाः Bhāg.3.23.11.
    -3 Acquired, bought (a kind of son); Mb.13.49.4.
    -4 Cultivated; अकृतं च कृतात्क्षेत्राद् गौरजाविकमेव च Ms.1.114.
    -5 Appointed (as a duty); सो$पि यत्नेन संरक्ष्यो धर्मो राजकृतश्च यः Y.2.186.
    -6 Relating to, referring to; पतनीयकृते क्षेपे Y.2.21.
    -तम् 1 Work, deed, action; कृतं न वेत्ति Pt.1.424; un- grateful; Ms.7.197.
    -2 Service, benefit.
    -3 Conse- quence, result.
    -4 Aim, object.
    -5 N. of that side of a die which is marked with four points; this is lucky; cf. Vāj.3.18.
    -6 N. of the first of the four Yugas of the world extending over 1728 years of men (see Ms.1.69 and Kull. thereon).
    -7 The number '4'.
    -8 A stake at a game.
    -9 Prize or booty gained in a battle.
    -1 An offering.
    -11 Magic sorcery.
    -Comp. -अकृत a. done and not done; i. e. done in part but not completed; कृताकृतस्यैव च काञ्चनस्य Bu. Ch.2.2; that which is done and that which is not done (Dvandva Comp.) मा त्वा ताप्तां कृताकृते Mbh. on P.II.2.29; कृताकृतप्रसङ्गि नित्यम्. (
    -तः) the Supreme Being.
    -अङ्क a.
    1 marked, branded; कठ्यां कृताङ्को निर्वास्यः Ms.8.281.
    -2 numbered. (ङ्कः) that side of a die which is marked with four points.
    -अञ्जलि a. folding the hands in supplication; प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत Bg.11.14,35; Ms.4.154.
    -अनुकर a. following another's example, subservient.
    -अनुसारः custom, usage.
    -अन्त a. bringing to an end, termi- nating.
    (-तः) 1 Yama, the god of death; कृतान्त आसीत्समरो देवानां सह दानवैः Bhāg.9.6.13; द्वितीयं कृतान्त- मिवाटन्तं व्याधमपश्यत् H.1.
    -2 fate, destiny; कृतान्त एव सौमित्रे द्रष्टव्यो मत्प्रवासने Rām.2.22.15; क्रूरस्तस्मिन्नपि न सहते संगमं नौ कृतान्तः Me.17.
    -3 a demonstrated con- clusion, dogma, a proved doctrine; दैवं पुरुषकारश्च कृतान्ते- नोपपद्यते Mb.12.153.5; यथा लौकिकेषु वैदिकेषु च कृतान्तेषु Mbh. on P.I.1.1,56; साङ्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि Bg.18.13.
    -4 a sinful or inauspicious action.
    -5 an epithet of Saturn.
    -6 Saturday.
    -7 the inevitable result of former actions.
    -8 the second lunar mansion.
    -9 the number 'two'. ˚कुशल an astrologer; आधिराज्ये$भिषेको मे ब्राह्मणैः पतिना सह । कृतान्त- कुशलैरुक्तं तत्सर्वं वितथीकृतम् Rām.6.48.14. ˚जनकः the sun.
    -अन्नम् 1 cooked food. कृतान्नमुदकं स्त्रियः Ms.9.219;11.3.
    -2 digested food.
    -3 excrement.
    -अपराध a. guilty, offender, criminal.
    - अभय a. saved from fear or danger.
    -अभिषेक a. crowned, inaugurated. (
    -कः) a prince.
    -अभ्यास a. practised.
    -अयः the die called कृत marked with four points.
    -अर्थ a.
    1 having gained one's object, successful; एकः कृतार्थो भवते वीतशोकः Śwet. Up.2.14.
    -2 satisfied; happy, contented; वयं कृतार्था इत्यभिमन्यन्ति बालाः Muṇḍ.1.2.9; कृतः कृतार्थो$स्मि निबर्हितांहसा Śi.1.29; R.8.3; Ki.4.9; Ś.2.1; Pt.1.194.
    -3 clever.
    -4 that which has served its purpose (and hence in- capable of yielding any further sense or serving any other purpose); पुरुषे यागं श्रावयित्वा कृतार्थः शब्द एकस्य द्वयोर्बहूनां वा यागं न वारयति । ŚB. on MS.6.2.3. सकृत् कृत्वा कृतार्थः शब्दः न नियमः पौनःपुन्ये । ŚB. on MS.6.2.27; सा चाकाङ्क्षा एकेनापि कृतार्था भवतीत्युक्तम् । ŚB. on MS.11.1.13. (कृतार्थीकृ
    1 to render fruitful or successful; कृतार्थीकृत्य तं विप्रम् Ks.74.125.
    -2 to make good; कान्तं प्रत्युपचारतश्चतुरया कोपः कृतार्थीकृतः Amaru.15; so कृतार्थयति to make fruitful; Māl.3.6.)
    -अवधान a. careful, attentive.
    -अवधि a.
    1 fixed, appointed.
    -2 bounded, limited.
    -अवमर्ष a.
    1 effacing from recollection.
    -2 intolerant.
    -अवस्थ a.
    1 summoned, caused to be present; Ms.8.6.
    -2 fixed, settled.
    -अस्त्र a.
    1 armed.
    -2 trained in the science of arms or missiles; पित्रा संवर्धितो नित्यं कृतास्त्रः सांपरा- यिकः R.17.62.
    - अहक a. having performed the daily ceremonies.
    - आगम a. advanced, proficient, skilled. (-m.) the Supreme soul.
    -आगस् a. guilty, offending, criminal, sinful; अध्ने प्र शिरो जहि ब्रह्मजस्य कृतागसः Av.12.5.6; कृतागाः कौटिल्यो मुजग इव निर्याय नगरात् Mu.3.11.
    -आत्मन् a.
    1 having control over oneself, self-possessed, of a selfgoverned spirit; कृतात्मा ब्रह्मलोकमभिसंभवामि Ch. Up.8.13.1; कृतात्मानो वीतरागाः प्रशान्ताः Muṇḍ. Up.3.2.5; Rām.5.61.6; ऐहिष्ट तं कारयितुं कृतात्मा Bk.1.11.
    -2 purified in mind; magnanimous; तमरिघ्रं कृतात्मानं क्षिप्रं द्रक्ष्यसि राघवम् Rām.5.39.48.
    - आभरण a. adorned.
    -आयास a. labouring, suffering.
    - आलय a. one who has taken up his abode in any place; यत्र ते दयिता भार्या तनयाश्च कृतालयाः Rām. (
    -यः) a frog; dog ? M. W.
    -आवास a lodging.
    -आस्पद a.
    1 governed; ruled.
    -2 supporting, resting on.
    -3 residing in.
    -आहार a. having taken one's meals.
    -आह्वान a. challenged.
    -उत्साह a. diligent, making effort, striving.
    - उदक a. one who had performed his ablutions; Mb.3.
    -उद्वाह a.
    1 married.
    -2 practising penance by standing with up-lifted hands.
    -उपकार a.
    1 favoured, befriended, assisted; अज्ञातभर्तृव्यसना मुहूर्तं कृतोपकारेव रतिर्बभूव Ku.3.73.
    -2 friendly.
    -उपभोग a. used, enjoyed.
    -कर, -कारिन् a. Enjoining what is already known or done; कृतकरो हि विधिरनर्थकः स्यात् ŚB. on MS.1.5.58; कृतकरं शास्त्रमनर्थकं स्यात् ŚB. on MS.1.7.25; कृतकारि खलु शास्त्रं पर्जन्यवत् Mbh. on P.I.2.9.
    -कर्मन् a.
    1 one who has done his work; R.9.3.
    -2 skilful, clever. (-m.)
    1 the Supreme spirit.
    -2 a Saṁnyāsin.
    -काम a. one whose desires are fulfilled.
    -कार्य a.
    1 one who has done his work or obtained his object.
    -2 having no need of another's aid.
    -काल a.
    1 fixed or settled as to time.
    -2 who has waited a certain time. (
    -लः) appointed time; कृतशिल्पो$पि निवसेत्कृतकालं गुरोर्गृहे Y.2.184.
    -कृत्य, -क्रिय a.
    1 who has accomplished his object; Bg.15.2.
    -2 satisfied, contented; Śānti.3.19; Māl.4.3.
    -3 clever.
    -4 having done his duty; कृतकृत्यो विधिर्मन्ये न वर्धयति तस्य ताम् Śi.2.32.
    -क्रयः a purchaser.
    -क्रियः 1 one who has accomplished any act.
    -2 one who has fulfilled his duty.
    -3 one who has performed a religious cere- mony; Ms.5.99.
    -क्षण a.
    1 waiting impatiently for the exact moment; कृतक्षणाहं भद्रं ते गमनं प्रति राघव Rām.2.29.15; वयं सर्वे सोत्सुकाः कृतक्षणास्तिष्ठामः Pt.1.
    -2 one who has got an opportunity.
    -घ्न a.
    1 ungrateful; Ms.4.214;8.89.
    -2 defeating all previous measures.
    -चूडः a boy on whom the ceremony of tonsure has been performed; Ms.5.58,67; नृणामकृतचूडानां विशुद्धिर्नौशिकी स्मृता.
    -जन्मन् a. planted; Ku.5.6.
    -ज्ञ a.
    1 grateful; Ms.7.29,21; Y.1.38.
    -2 correct in conduct; कृतज्ञतामस्य वदन्ति सम्पदः Ki.
    (-ज्ञः) 1 a dog.
    -2 an epithet of Śiva.
    -तीर्थ a.
    1 one who has visited or frequented holy places.
    -2 one who studies with a professional teacher.
    -3 fertile in means or expedients.
    -4 a guide.
    -5 rendered accessible or easy; Ki.2.3.
    -दार a. married.
    -दासः a servant hired for a stated period, a hired servant.
    -दूषणम् spoiling what is done; उद्धतायाः पुनरुद्धनने न हि किञ्चित्कार्यमस्ति । केवलं कृतदूषणं भवेत् । ृŚB. on MS.12.2.16. (see कृतदूषा)
    -दूषा f. a blemish or vitiating factor for what is done; अकर्म वा कृतदूषा स्यात् MS.12.1.1. (कृतायाः दूषणम् ŚB).
    -धी a.
    1 prudent, considerate.
    -2 learned, educated, wise; पुत्रेभ्यः कृतवेदिनां कृतधियां येषां न भिन्ना वयम् Mu.5.2; Bg.2.54; Śi.2.79.
    -नामधेय a. named, called as; Ś6.
    -निर्णेजनः a penitent. -a. one who has performed penance; कृतनिर्णेजनांश्चैव न जुगुप्सेत कर्हिचित् Ms.11.189.
    -निश्चय a.
    1 resolute, resolved; युद्धाय कृतनिश्चयः Bg.2.37.
    -2 confident, sure.
    -पुङ्ख a. skilled in archery.
    -पूर्व a. done formerly.
    -प्रतिकृतम् assault and counter-assault, attack and resistance; R.12.94.
    -प्रतिज्ञ a.
    1 one who has made an agreement or engagement.
    -2 one who has fulfilled his promise.
    -प्रयोजन a. one who has attained his object; Ks.13.158.
    -फल n. successful. (
    -लम्) result, consequence.
    -बुद्धि a.
    1 learned, educated, wise; विद्वत्सु कृतबुद्धयः (श्रेष्ठाः) Ms.1.97, 7.3.
    -2 a man of resolute character.
    -3 informed of one's duty.
    -ब्रह्मन् a. Ved. one who has per- formed his devotions; कृतब्रह्मा शूशुवद् रातहव्य इत् Rv.2. 25.1.
    -मङ्गल a. blessed, consecrated.
    -मति a. firm, resolute.
    -मन्यु a. indignant.
    -मालः, -लकः 1 a kind of cassia.
    -2 the spotted antelope.
    -मुख a. learned, clever, wise.
    -युगम् the first (golden) of the four ages.
    -रूप one who knows the customary rites (कृतकल्प); Rām.2.1.2.
    -लक्षण a.
    1 stamped, marked.
    -2 branded; ज्ञातिसम्बन्धिभिस्त्वेतास्त्यक्तव्याः कृत- लक्षणाः Ms.9.239.
    -3 excellent, amiable.
    -4 defined, dis- criminated.
    -वर्मन् m. N. of a warrior on the side of the Kauravas who with Kṛipa and Aśvatthāman survived the general havoc of the great Bhārata war. He was afterwards slain by Sātyaki.
    -वापः a penitent who has shaven his head and chin; Ms.11.18.
    -विद् a. grateful; तस्यापवर्ग्यशरणं तव पादमूलं विस्मर्यते कृतविदा कथमार्तबन्धो Bhāg.4.9.8.
    -विद्य a. learned, educated; शूरो$सि कृत- विद्यो$सि Pt.4.43; सुवर्णपुष्पितां पृथ्वीं विचिन्वन्ति त्रयो जनाः । शूरश्च कृतविद्यश्च यश्च जानाति सेवितुम् ॥ Pt.1.45.
    -वीर्य a. being strong or powerful; Av.17.1.27. (
    -र्यः) N. of the father of Sahasrārjuna.
    -वेतन a. hired, paid (as a servant); प्रमादमृतनष्टांश्च प्रदाप्यः कृतवेतनः Y.2.164.
    -वेदिन् a.
    1 grateful; न तथा कृतवेदिनां करिष्यन्प्रियतामेति यथा कृता- वदानः Ki.13.32; see कृतज्ञ.
    -2 observant of propriety.
    -वेश a. attired, decorated; गतवति कृतवेशे केशवे कुञ्जशय्याम् Gīt.11.
    -व्यावृत्ति a. dislodged or dismissed from office, set aside; Ku.2.27.
    -शिल्प a. skilled in art or trade; कृतशिल्पो$पि निवसेत्कृतकालं गुरोर्गृहे Y.2.184.
    -शोभ a.
    1 splendid.
    -2 beautiful.
    -3 handy, dexterous.
    -शौच a. purified; पुण़्डरीकमवाप्नोति कृतशौचो भवेच्च सः Mb.3.83.21.
    -श्मश्रुः one who is shaven; न हि कृतश्मश्रुः पुनः श्मश्रूणि कार- यति Mbh. on P.I.2.9.
    -श्रमः, -परिश्रमः one who has studied; कृतपरिश्रमो$स्मि ज्योतिःशास्त्रे Mu.1; I have devoted my time to (spent my labours on) the science of astro- nomy.
    -संकल्प a. resolved, determined.
    -संकेत a. making an appointment; नामसमेतं कृतसंकेतं वादयते मृदु वेणुम् Gīt.5.
    -संज्ञ a.
    1 having presence of mind... स्थापयेद् दासान् कृत- संज्ञान् समन्ततः Ms.
    -2 restored to consciousness or senses.
    -3 aroused.
    -4 one to whom sign has been given; Rāj. T.4.221.
    -संनाह a. clad in armour, accoutred.
    -संस्कार a.
    1 one who has performed all purificatory rites, ini- tiated; वैश्यस्तु कृतसंस्कारः Ms.9.326; R.1.78.
    -2 Pre- pared, adorned.
    -सापत्निका, -सापत्नी, सापत्नीका, -सापत्नका, सपत्निका a woman whose husband has mar- ried another wife, a married woman having a co-wife or a superseded wife.
    -हस्त, -हस्तक a.
    1 dexterous, clever, skilful, handy.
    -2 skilled in archery.
    -हस्तता 1 skill, dexterity;... संनिपाते । सुमहति कृतहस्ताः सैनिकास्तं ररक्षुः ॥ Śiva. B.13.3.47.
    -2 skill in archery or generally in handling arms; कौरव्ये कृतहस्तता पुनरियं देवे यथा सीरिणि Ve.6.13; Mv.6.41.

    Sanskrit-English dictionary > कृत _kṛta

  • 65 क्लेदः _klēdḥ

    क्लेदः [क्लिद्-भावे घञ्]
    1 Wetness, moisture, dampness; Śānti 1.29; तदञ्जनक्लेदसमाकुलाक्षम् R.7.27.
    -2 Running, discharge from a sore; Ms.7.55.23.
    -3 Distress, suffering; कुशलवोन्मृष्टगर्भक्लेदः R.15.32. (= उपद्रव Malli.)

    Sanskrit-English dictionary > क्लेदः _klēdḥ

  • 66 ग _g

    ग a. (Used only at the end of comp.) Who or what goes, going, moving, being, staying, remaining, having sexual intercourse with &c.; cf. Ms.4.12; Y.3.29; R.3.13.
    -गः 1 A Gandharva.
    -2 An epithet of Gaṇeśa.
    -3 A long syllable (used as an abbreviation of गुरु, in prosody).
    -4 Śiva.
    -5 Viṣṇu; cf. गः प्रीतो भवः श्रीपतिरुत्तमः Enm.
    -गा, -गम् A song; गं वादित्रं शरणं वरम् । ibid.
    *****
    गगनम् (-णम्) (Some suppose गगण to be an incorrect form, as is observed by a writer:-- फाल्गुने गगने फेने णत्वमिच्छन्ति बर्बराः)
    1 The sky, atmosphere; अवोचदेनं गगन- स्पृशा रघुः स्वरेण R.3.43; गगनमिव नष्टतारम् Pt.5.6; सो$यं सोमः पतति गगनात् Ś.4. (v. l.); Śi.9.27.
    -2 (In math.) A cypher.
    -3 Firmament.
    -4 Heaven.
    -Comp. -अग्रम् the highest heavens.
    -अङ्गना a heavenly nymph, an Apsaras.
    -अध्वगः 1 the sun.
    -2 a planet.
    -3 a celestial being.
    -अम्बु n. rain-water.
    -उल्मुकः the planet Mars.
    -कुसुमम्, -पुष्पम् 'sky-flower'; i. e. any unreal thing, an impossibility; see खपुष्प.
    -गतिः 1 a deity.
    -2 a celestial being; Me.48.
    -3 a planet.
    -चर (also
    गगनेचर) a. moving in the air.
    (-रः) 1 a bird.
    -2 a planet.
    -3 a heavenly spirit.
    -4 a lunar mansion.
    -5 the zodiac (राशिचक्र).
    -ध्वजः 1 the sun.
    -2 a cloud.
    -रोमन्थः nonsense, absurdity.
    -लिह् a. reaching upto heaven; ततस्ततो गगनलिहश्च केतवः Śi.17.39.
    -विहारिन् a. moving or ranging in the sky; H.1.19; स हि गगनविहारी कल्मषध्वंसकारी Udb. (-m.)
    1 a luminary.
    -2 the sun.
    -3 a celestial being.
    -सद् a. dwelling in the air. (-m.) a celestial being; विस्मेरान्गगनसदः करोत्यमुष्मिन् Śi.4.53. 12.36; लोके ख्यातिमुपागतात्र सकले लोकोक्तिरेषा Pt.1.371.
    -2 A name, title, appellation.
    -3 Narration.
    -4 Praise.
    -5 (In phil.) Knowledge, the faculty of discriminating objects by appropriate designation; ख्यातिं च सत्त्वपुरुषान्य- तयाधिगम्य Śi.4.55.
    -6 Praise.
    -7 Opinion, view, asser- tion; आन्वीक्षिकी कौशलानां विकल्पः ख्यातिवादिनाम् Bhāg.11. 16.24.
    -Comp. -कर, -जनक a. glorious.
    -बोधः sense of honour.
    -विरुद्धता the state of being contradictory to general opinion.

    Sanskrit-English dictionary > ग _g

  • 67 चञ्चरी _cañcarī _चञ्चरीकः _cañcarīkḥ

    चञ्चरी चञ्चरीकः A large black bee; चुलुकयति मदीयां चेतनां चञ्चरीकः R. G.; कुन्दलताया विमुक्तमकरन्दरसाया अपि चञ्च- रीकः । प्रणयप्ररूढप्रेमभरभञ्जनकातरभावभीतः ॥ Vb.1.4; Vikr. 1.2; Bv.1.48.

    Sanskrit-English dictionary > चञ्चरी _cañcarī _चञ्चरीकः _cañcarīkḥ

  • 68 धर्मः _dharmḥ

    धर्मः [ध्रियते लोको$नेन, धरति लोकं वा धृ-मन्; cf. Uṇ 1. 137]
    1 Religion; the customary observances of a caste, sect, &c.
    -2 Law, usage, practice, custom, ordinance, statue.
    -3 Religious or moral merit, virtue, right- eousness, good works (regarded as one of the four ends of human existence); अनेन धर्मः सविशेषमद्य मे त्रिवर्ग- सारः प्रतिभाति भाविनि Ku.5.38, and see त्रिवर्ग also; एक एव सुहृद्धर्मो निधने$प्यनुयाति यः H.1.63.
    -4 Duty, prescribed course of conduct; षष्ठांशवृत्तेरपि धर्म एषः Ś.5.4; Ms.1.114.
    -5 Right, justice, equity, impartiality.
    -6 Piety, propriety, decorum.
    -7 Morality, ethics
    -8 Nature. disposition, character; उत्पत्स्यते$स्ति मम को$पि समानधर्मा Māl.1.6; प्राणि˚, जीव˚.
    -9 An essential quality, pecu- liarity, characteristic property, (peculiar) attribute; वदन्ति वर्ण्यावर्ण्यानां धर्मैक्यं दीपकं बुधाः Chandr.5.45; Pt.1.34.
    -1 Manner, resemblance, likeness.
    -11 A sacrifice.
    -12 Good company, associating with the virtuous
    -13> Devotion, religious abstraction.
    -14 Manner, mode.
    -15 An Upaniṣad q. v.
    -16 N. of Yudhiṣṭhira, the eldest Pāṇḍava.
    -17 N. of Yama, the god of death.
    -18 A bow.
    -19 A drinker of Soma juice.
    -2 (In astrol.) N. of the ninth lunar man- sion.
    -21 An Arhat of the Jainas.
    -22 The soul.
    -23 Mastery, great skill; दिव्यास्त्रगुणसंपन्नः परं धर्मं गतो युधि Rām.3.31.15.
    -र्मम् A virtuous deed.
    -Comp. -अक्षरम् (pl.) holy mantras; a formula of faith; धर्माक्षराण्युदाहरामि Mk.8.45-46.
    -अङ्गः (
    -ङ्गा f.) the Indian crane.
    -अधर्मौ m. (du.) right and wrong, religion and irreligion; धर्माधर्मौ सपदि गलितौ पुण्यपापे विशीर्णे. ˚विद् m. a Mīmāṁsaka who knows the right and wrong course of action.
    -अधिकरणम् 1 administration of the laws.
    1 a court of justice. (
    -णः) a judge.
    -अधिकरणिकः, -अधिकारिन् m. a judge, magistrate, any judicial functionary.
    -अधिकरणिन् m. a judge, magistrate.
    -अधिकारः 1 superintendence of religious affairs; Ś1.
    -2 ad- ministration of justice.
    -3 the office of a judge.
    -अधि- ष्ठानम् a court of justice.
    -अध्यक्षः 1 a judge.
    -2 an epithet of Viṣṇu.
    -अनुष्ठानम् acting according to religion, virtuous or moral conduct.
    -अनुसारः conformity to virtue or justice.
    -अपेत a. deviating from virtue, wicked, immoral, irreligious. (
    -तम्) vice, immorality, injustice.
    -अयनम् course of law, law-suit.
    -अरण्यम् a sacred or penance grove, a wood inhabited by ascetics; धर्मारण्यं प्रविशति गजः Śi.1.32.
    -अर्थौः religious merit and wealth; धर्मार्थौ यत्र न स्याताम् Ms.2.112.
    -अर्थम् ind.
    1 for religious purposes.
    -2 justly, according to justice or right.
    -अलीक a. having a false character.
    -अस्तिकायः (with Jainas) the category or predicament of virtue; cf. अस्तिकाय.
    -अहन् Yesterday.
    -आगमः a religious statute, lawbook.
    -आचार्यः 1 a religious teacher.
    -2 a teacher of law or customs.
    -आत्मजः an epithet of Yudhiṣṭhira q. v.
    -आत्मता religiousmindedness; justice, virtue.
    -आत्मन् a. just righteous, pious, virtuous. (-m.) a saint, a pious man.
    -आश्रय, -आश्रित a. righteous, virtuous; धर्माश्रयं पापिनः (निन्दन्ति) Pt.1.415.
    -आसनम् the throne of justice, judgmentseat, tribunal; न संभावितमद्य धर्मासनमध्यासितुम् Ś.6; धर्मासनाद्विशति वासगृहं नरेन्द्रः U.1.7.
    -इन्द्रः, -ईशः an epithet of Yama; पितॄणामिव धर्मेन्द्रः Mb.7.6.6.
    -ईप्सु a. wishing to gain religious merit; Ms.1.127.
    -उत्तर a. 'rich in virtue,' chiefly characterized by justice, eminently just and impartial; धर्मोत्तरं मध्यममाश्रयन्ते R.13.7.
    -उपचायिन् a. religious; यच्च वः प्रेक्षमाणानां सर्व- धर्मोपचायिनाम् Mb.5.137.16.
    -उपदेशः 1 instruction in law or duty, religious or moral instruction. आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राविरोधिना । यस्तर्केणानुसंधत्ते स धर्मं वेद नेतरः ॥ Ms.12.16.
    -2 the collective body of laws.
    -उपदेशकः 1 a teacher of the law.
    -2 a spiritual teacher, a Guru.
    -कथकः an expounder of law.
    -कर्मन् n.,
    -कार्यम्, -क्रिया 1 any act of duty or religion, any moral or religious observance, a religious act or rite.
    -2 virtuous conduct.
    -कथादरिद्रः the Kali age.
    -काम a.
    1 devoted to virtue.
    -2 observing duty or right.
    -कायः 1 an epithet of Buddha.
    -2 a Jaina saint.
    -कारणम् Cause of virtue.
    -कीलः 1 a grant, royal edict or decree.
    -2 husband.
    -कृत् a. observing duty, acting justly. (-m.)
    1 N. of Viṣṇu.
    -2 a pious man. धर्मा- धर्मविहीनो$पि धर्ममर्यादास्थापनार्थं धर्ममेव करोतीति धर्मकृत् Bhāg.
    -केतुः an epithet of Buddha.
    -कोशः, -षः the collective body of laws or duties; धर्मकोषस्य गुप्तये Ms.1.99.
    -क्रिया, -कृत्यम् any act of religion, any moral or religious rite.
    -क्षेत्रम् 1 Bhāratavarṣa (the land of religion).
    -2 N. of a plain near Delhi, the scene of the great battle between the Kauravas and Pāṇḍavas; धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः Bg.1.1. (
    -त्रः) a virtuous or pious man.
    -गुप्त a. observing and protecting religion. (
    -प्तः) N. of Viṣṇu.
    -ग्रन्थः a sacred work or scripture.
    -घटः a jar of fragrant water offered daily (to a Brāhmaṇa) in the month of Vaiśākha; एष धर्मघटो दत्तो ब्रह्माविष्णुशिवात्मकः । अस्य प्रदानात् सफला मम सन्तु मनोरथाः ॥
    -घ्न a. immoral, unlawful.
    -चक्रः 1 The wheel or range of the law; Bhddh. Jain.
    -2 a Buddha. ˚मृत् m. a Buddha or Jaina.
    -चरणम्, -चर्या observance of the law, performance of religious duties; शिवेन भर्त्रा सह धर्मचर्या कार्या त्वया मुक्तविचारयेति Ku.7.83; वयसि प्रथमे, मतौ चलायां बहुदोषां हि वदन्ति धर्मचर्याम् Bu. Ch.5.3. चारिन् a. practising virtue, observing the law, virtuous, righteous; स चेत्स्वयं कर्मसु धर्मचारिणां त्वमन्त- रायो भवसि R.3.45. (-m.) an ascetic.
    चारिणी 1 a wife.
    -2 a chaste or virtuous wife. cf. सह˚; इयं चोर्वशी यावदायुस्तव सहधर्मचारिणी भवत्विति V.5.19/2.
    -चिन्तक a.
    1 studying or familiar with duty.
    -2 reflecting on the law.
    -चिन्तनम्, चिन्ता study of virtue, consideration of moral duties, moral reflection.
    -च्छलः fraudulent transgression of law or duty.
    -जः 1 'duly or lawfully born', a legitimate son; cf. Ms.9.17.
    -2 N. of युधिष्ठिर; Mb.15.1.44.
    -जन्मन् m. N. of युधिष्ठिर.
    -जिज्ञासा inquiry into religion or the proper course of conduct; अथातो धर्मजिज्ञासा Jaimini's Sūtra.
    -जीवन a. one who acts according to the rules of his caste or fulfils prescribed duties. (
    -नः) a Brāhmaṇa who maintains himself by assisting other men in the performance of their reli- gious rites; यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः Ms.9.273.
    -ज्ञ a.
    1 knowing what is right, conversant with civil or religious law; Ms.7.141;8.179;1.127.
    -2 just, righteous, pious.
    -त्यागः abandoning one's religion, apostacy.
    -दक्षिणा a fee for instruction in the law.
    -दानम् a charitable gift (made without any self-inte- rest.) पात्रेभ्यो दीयते नित्यमनपेक्ष्य प्रयोजनम् । केवलं धर्मबुद्ध्या यद् धर्मदानं प्रचक्षते ॥ Ms.3.262.
    -दुघा a cow milked for religious purposes only.
    -द्रवी N. of the Ganges.
    -दारा m. (pl.) a lawful wife; स्त्रीणां भर्ता धर्मदाराश्च पुंसाम् Māl. 6.18.
    -द्रुह् a. voilating the law or right; निसर्गेण स धर्मस्य गोप्ता धर्मद्रुहो वयम् Mv.2.7.
    -द्रोहिन् m. a demon.
    -धातुः an epithet of Buddha.
    -ध्वजः -ध्वजिन् m. a religious hypocrite, an impostor; Bhāg.3.32.39.
    -नन्दनः an epithet of युधिष्ठिर.
    -नाथः a legal protector, rightful master.
    -नाभः an epithet of Viṣṇu.
    -निबन्धिन् a. pious, holy.
    -निवेशः religious devotion.
    -निष्ठ a. devoted to religion or virtue; श्रीमन्तः पान्तु पृथ्वीं प्रशमित- रिपवो धर्मनिष्ठाश्च भूपाः Mk.1.61.
    -निष्पत्तिः f.
    1 discharge or fulfilment of duty.
    -2 moral or religious observance;
    -पत्नी a lawful wife; R.2.2,2,72;8.7; Y.2.128.
    -पथः the way of virtue, a virtuous course of conduct.
    -पर a. religious-minded, pious, righteous.
    -परिणामः rise of righteous conduct in the heart (Jainism); cf. also एतेन भूतेन्द्रियेषु धर्मलक्षणावस्थापरिणामा व्याख्याताः Yoga- darśana.
    -पाठकः a teacher of civil or religious law; Ms.12.111.
    -पालः 'protector of the law', said meta- phorically of (दण्ड) 'punishment or chastisement', or 'sword'.
    -पाडा transgressing the law, an offence against law.
    -पुत्रः 1 a lawful son, a son begotten from a sense of duty and not from mere lust or sensual pleasure.
    -2 an epithet of युधिष्ठिर.
    -3 any one regarded as a son for religious purposes, a spiritual son.
    -प्रचारः (fig.) sword.
    -प्रतिरूपकः a counterfeit of virtue; Ms.11.9.
    -प्रधान a. eminent in piety; धर्मप्रधानं पुरुषं तपसा हतकिल्बिषम् Ms.4.243.
    -प्रवक्तृ m.
    1 an expounder of the law, a legal adviser.
    -2 a religious teacher, prea- cher.
    -प्रवचनम् 1 the science of duty; U.5.23.
    -2 expounding the law. (
    -नः) an epithet of Buddha.
    -प्रेक्ष्य a. religious or virtuous (धर्मदृष्टि); Rām.2.85.16.
    -बाणिजिकः, -वाणिजिकः 1 one who tries to make profit out of his virtue like a merchant.
    -2 one who performs religious rites with a view to reward, like a merchant dealing in transactions for profit.
    -बाह्यः a. contrary to religion or what is right.
    -भगिनी 1 a lawful sister.
    -2 a daughter of the spiritual preceptor.
    -3 a spiritual sister, any one regarded as a sister or discharging the same religious duties एतस्मिन्विहारे मम धर्मभगिनी तिष्ठति Mk.8.46/47.
    -भागिनी a virtuous wife.
    -भाणकः a lecturer or public reader who reads and explains to audiences sacred books like the Bhārata, Bhāgavata, &c.
    -भिक्षुकः a mendicant from virtuous motives; Ms. 11.2.
    -भृत् m.
    1 'a preserver or defender of justice,' a king.
    -2 a virtuous person.
    -भ्रातृ m.
    1 a fellow reli- gious student, a spiritual brother.
    -2 any one regard- ed as a brother from discharging the same religious duties. वानप्रस्थयतिब्रह्मचारिणां रिक्थभागिनः । क्रमेणाचार्यसच्छिष्य- धर्मभ्रात्रेकतीर्थिनः ॥ Y.2.137.
    -महामात्रः a minister of reli- gion, a minister in charge of religious affairs.
    -मूलम् the foundation of civil or religious law, the Vedas.
    -मेघः a particular Samādhi.
    -युगम् the Kṛita age; अथ धर्मयुगे तस्मिन्योगधर्ममनुष्ठिता । महीमनुचचारैका सुलभा नाम भिक्षुकी Mb.12.32.7.
    -यूपः, -योनिः an epithet of Viṣṇu.
    -रति a. 'delighting in virtue or justice', righteous, pious, just; तस्य धर्मरतेरासीद् वृद्धत्वं जरसा विना R.1.23.
    -रत्नम् N. of a Jaina स्मृतिग्रन्थ prepared by Jīmūtavāhana.
    -राज् -m. an epithet of Yama.
    -राज a. धर्मशील q. v.; धर्मराजेन जनकेन महात्मना (विदेहान् रक्षितान्) Mb.12.325 19.
    -राजः an epithet of
    1 Yama.
    -2 Jina.
    -3 युधिष्ठिर.
    -4 a king.
    -राजन् m. N. of युधिष्ठिर.
    -राजिका a monument, a stūpa (Sārnāth Inscrip. of Mahīpāla; Ind. Ant. Vol.14, p.14.)
    -रोधिन् a.
    1 op- posed to law, illegal, unlawful.
    -2 immoral.
    -लक्षणम् 1 the essential mark of law.
    -2 the Vedas. (
    -णा) the Mīmāṁsā philosophy.
    -लोपः 1 irreligion, immorality.
    -2 violation of duty; धर्मलोपभयाद्राज्ञीमृतुस्नातामिमां स्मरन् R. 1.76.
    -वत्सल a. loving piety or duty.
    -वर्तिन् a. just, virtuous.
    -वर्धनः an epithet of Śiva.
    -वादः discussion about law or duty, religious controversy; अनुकल्पः परो धर्मो धर्मवादैस्तु केवलम् Mb.12.165.15.
    -वासरः 1 the day of full moon.
    -2 yesterday.
    -वाहनः 1 an epithet of Śiva.
    -2 a buffalo (being the vehicle of Yama).
    -विद् a. familiar with the law (civil or religious). ˚उत्तमः N. of Viṣṇu.
    -विद्या knowledge of the law or right.
    -विधिः a legal precept or injunction; एष धर्मविधिः कृत्स्नश्चातुर्वर्ण्यस्य कीर्तितः Ms.1.131.
    -विप्लवः violation of duty, immora- lity.
    -विवेचनम् 1 judicial investigation; यस्य शूद्रस्तु कुरुते राज्ञो धर्मविवेचनम् । तस्य सीदति तद्राष्ट्रं पङ्के गौरिव पश्यतः ॥ Ms.8.21.
    -2 dissertation on duty.
    -वीरः (in Rhet.) the sentiment of heroism arising out of virtue or piety, the sentiment of chivalrous piety; the following instance is given in R. G.:-- सपदि विलयमेतु राज्यलक्ष्मीरुपरि पतन्त्वथवा कृपाणधाराः । अपहरतुतरां शिरः कृतान्तो मम तु मतिर्न मनागपैतु धर्मात् ॥ स च दानधर्मयुद्धैर्दयया च समन्वितश्चतुर्धा स्यात् S. D.
    -वृद्ध a. advanced in virtue or piety; न धर्मवृद्धेषु वयः समीक्ष्यते Ku.5.16.
    -वैतंसिकः one who gives away money un- lawfully acquired in the hope of appearing generous.
    -व्यवस्था m. judicial decision, decisive sentence.
    -शाला 1 a court of justice, tribunal.
    -2 any charitabla institu- tion.
    -शासनम्, शास्त्रम् a code of laws, jurisprudence; न धर्मशास्त्रं पठतीति कारणम् H.1.17; Y.1.5. [मनुर्यमो वसिष्ठो$त्रिः दक्षो विष्णुस्तथाङ्गिराः । उशना वाक्पतिर्व्यास आपस्तम्बो$ थ गौतमः ॥ कात्यायनो नारदश्च याज्ञवल्क्यः पराशरः । संवर्तश्चैव शङ्खश्च हारीतो लिखितस्तथा ॥ एतैर्यानि प्रणीतानि धर्मशास्त्राणि वै पुरा । तान्येवातिप्रमाणानि न हन्तव्यानि हेतुभिः ॥]
    -शील a. just, pious, virtuous.
    -शुद्धिः a correct knowledge of the law; प्रत्यक्षं चानुमानं च शास्त्रं च विविधागमम् । त्रयं सुविदितं कार्यं धर्मशुद्धिमभीप्सता ॥ Ms.12.15.
    -संहिता a code of laws (especially compiled by sages like Manu, Yājñavalkya, &c.).
    -संगः 1 attachmet to justice or virtue.
    -2 hypocrisy.
    -संगीतिः 1 discussion about law.
    -2 (with Buddhists) a council.
    -सभा a court of justice.
    -समयः a legal obligation; यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः Ms.9.273.
    -सहायः a partner or companion in the discharge of religious duties.
    -सूः m. the fork-tailed shrike.
    -सूत्रम् a book on पूर्वमीमांसा written by Jaimini.
    -सेतुः an epithet of Śiva.
    -सेवनम् fulfilment of duties.
    -स्थः a judge; धर्मस्थः कारणैरेतैर्हीनं तमिति निर्दिशेत् Ms.8.57.
    -स्थीय a. Concerning law; धर्मस्थीयं तृतीयं प्रकरणम् Kau. A.3.
    -स्वामिन् m. an epithet of Buddha.

    Sanskrit-English dictionary > धर्मः _dharmḥ

  • 69 निवृत् _nivṛt

    निवृत् 1 Ā.
    1 To come back, return; न च निम्नादिव सलिलं निवर्तते मे ततो हृदयम् Śi.3.2; Ku.4.3; R.2.4; Bg.8.21;15.4.
    -2 To flee from, retreat; रणान्निववृते न च Bk.5.12.
    -3 To turn away from; be averse to; R.5.23;7.61.
    -4 To cease, desist or abstain from; प्रसमीक्ष्य निवर्तेत सर्वमांसस्य भक्षणात् Ms.5.49;1.53; Bk.1. 18; निवृत्तमांसस्तु जनकः U.4.
    -5 To be freed or absolved from, to escape; कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् Bg. 1.39.
    -6 To leave off speaking, cease, stop.
    -7 To be removed, come to an end, cease, disappear; विषया विनि- वर्तन्ते निराहारस्य देहिनः Bg.2.59;14.22; Ms.11.185,186.
    -8 To be accomplished or finished, come to an end.
    -9 To be withheld or withdrawn from.
    -1 To refuse, decline.
    -11 To be engaged in.
    -12 To be reversed.
    -13 To set (as the sun).
    -14 To be forbidden.
    -15 To be wanting; यतो वाचो निवर्तन्ते. -Caus.
    1 To cause to return, send back; निवर्त्य राजा दयितां दयालुः R.2.3;3.47; 7.44.
    -2 To withdraw, keep away from; turn away, divert; रश्मिष्विवादाय नगेन्द्रसक्तां निवर्तयामास नृपस्य दृष्टिम् R.2. 28; Ku.5.11.
    -3 To accomplish, perform, finish, complete.
    -4 To shorten (the hair).
    -5 To Annul.

    Sanskrit-English dictionary > निवृत् _nivṛt

  • 70 निवृत्त _nivṛtta

    निवृत्त p. p.
    1 Returned, turned back.
    -2 Gone, departed, vanished, disappeared.
    -3 Ceased, refrained or abstained from, stopped, desisted; तस्थौ निवृत्तान्यवरा- भिलाषः Ku.1.51.
    -4 Abstaining from worldly acts, abstracted from this world, quiet; प्रवृत्तं च निवृत्तं च द्विविधं कर्म वैदिकम् Ms.12.88.
    -5 Repenting of improper conduct.
    -6 Finished, completed, whole;
    -7 Set (as the sun); see वृत् with नि.
    -त्तम् 1 Return.
    -2 A mind free from the influence of passions.
    -Comp. -आत्मन् m.
    1 a sage.
    -2 an epithet of Viṣṇu.
    -इन्द्रिय a. one whose senses or desires are averted from.
    -कारण a. without further cause or motive. (
    -णः) a virtuous man, a man uninfluenced by worldly desires.
    -मांस a. one who abstains from eating meat; निवृत्तमांसस्तु जनकः U.4.
    -यौवन a. one whose youth has returned, restored to youth.
    -राग a. of subdued passions.
    -लौल्य a. not desirous.
    -वृत्ति a. quitting any practice or occupation.
    -हृदय a. with relenting heart.

    Sanskrit-English dictionary > निवृत्त _nivṛtta

  • 71 नैष्ठुर्यम् _naiṣṭhuryam

    नैष्ठुर्यम् Cruelty, harshness, severity; जनकृपानैष्ठुर्य- मुत्सृज्यताम् Sādhanapañchaka Stotra 4.

    Sanskrit-English dictionary > नैष्ठुर्यम् _naiṣṭhuryam

  • 72 न्यग्भावित _nyagbhāvita

    न्यग्भावित a.
    1 Humiliated, degraded, slighted.
    -2 Surpassed, excelled, made inferior or secondary (अप्रधानीकृत); न्यग्भावितवाज्यव्यङ्ग्यव्यञ्जनक्षमस्य शब्दार्थयुगलस्य K. P.1.

    Sanskrit-English dictionary > न्यग्भावित _nyagbhāvita

  • 73 पावक _pāvaka

    पावक a. [पू-ण्वुल्] Purifying; पन्थानं पावकं हित्वा जनको मौढ्यमास्थितः Mb.12.18.4.
    -कः 1 Fire; पावकस्य महिमा स गण्यते कक्षवज्ज्ज्वलति सागरे$पि यः R.11.75;3.9;16.87.
    -2 Agni or the god of fire.
    -3 The fire of lightning.
    -4 The Chitraka tree.
    -5 The number 'three'.
    -6 A person purified by religious abstraction, saint, sage.
    -7 Good conduct or behaviour.
    -8 N. of Varuṇa.
    -की 1 The wife of Agni.
    -2 Ved. N. of Sarasvatī.
    -Comp. -अरणिः an epithet of a plant called अग्निमन्य (Mar. थोर ऐरण).
    -अर्चिस् f. a flash of fire.
    -अस्त्रम् a fiery weapon; प्रशान्तमेव पावकास्त्रम् U.6.5/6.
    -आत्मजः 1 an epithet of Kārtikeya.
    -2 N. of a sage called सुदर्शन who married the daughter of Duryodhana of the Ikṣvāku family.
    -मणिः m. The Sūryakānta Maṇi.
    -शिखः (= अग्निशिखः) Saffron; Śiva B.3.19.

    Sanskrit-English dictionary > पावक _pāvaka

  • 74 पूर्वक _pūrvaka

    पूर्वक a. (At the end of comp.)
    1 Preceded by, attended with; अनामयप्रश्नपूर्वकमाह Ś.5.
    -2 Preceding, antecedent.
    -3 Previous, former, prior.
    -4 First.
    -5 ever (नित्य); शुचीन् कर्मणि पूर्वके Mb.12 85.8; क एषां पूर्वको ब्रह्मन् Rām.7.4.6.
    -कः An ancestor, a forefather; एवं विदेहराजश्च जनकः पूर्वको$भवत् Rām.7.57.2.

    Sanskrit-English dictionary > पूर्वक _pūrvaka

  • 75 प्रणी _praṇī

    1
    प्रणी 1 P.
    1 To lead or forth (as an army), conduct; वानरेन्द्रेण प्रणीतेन (बलेन) Rām.
    -2 To offer, give, present; अर्घ्यं प्रणीय जनकात्मजा Bk.5.76.
    -3 To bring to, set (as fire); दग्धां गुहां पश्य उलूकपूर्णां काकप्रणीतेन हुताशनेन Pt.3.1.
    -4 To consecrate by reciting sacred Mantras, hallow, consecrate in general; त्रिधा प्रणीतो ज्वलनः Hariv.
    -5 To inflict (as punishment); यदि न प्रणयेद् राजा दण्डं दण्ड्येष्वतन्द्रितः Ms.7.2;8.238; Mb.1.64.15.
    -6 To lay down, teach, promulgate, institute, prescribe; स एव धर्मो मनुना प्रणीतः R.14.67; भवत्प्रणीतमाचारमामनन्ति हि साधवः Ku.6.31.
    -7 To write, compose (as a work); प्रणीतः न तु प्रकाशितः U.4; उत्तरं रामचरितं तत्प्रणीतं प्रयुज्यते U.1.3.
    -8 To accomplish, effect, perform, bring about; प्रणीय दारिद्र्यदरिद्रतां नृपः N.1.15.19; कण्ठाश्लेषोपगूढं तदपि च न चिरं यत् प्रियाभिः प्रणीतम् Bh.3.82.
    -9 To lead or reduce to any condition.
    -1 To show, display; यद्यद्धिया त उरुगाय विभावयन्ति तत्तद्वपुः प्रणयसे सदनुग्रहाय Bhāg.3.9.11.
    -11 To direct, fix or turn towards (as the eyes).
    -12 To show affection or love, love.
    -13 To throw, cast, discharge; अस्त्रं पुनः पाशमृतः प्रणिन्ये Ki.16.54.
    -14 To remove, des- troy; द्रौपद्याश्च परिक्लेशं प्रणेष्यामि हते त्वयि Mb.6.79.4.
    -15 To draw in the breath (Ātm.).
    2
    प्रणी a. maker, fashioner; सायंतनीं तिथिप्रण्यः; Bk.5.65. (तिथिप्रणी the moon.)

    Sanskrit-English dictionary > प्रणी _praṇī

  • 76 प्रमा _pramā

    1
    प्रमा 2 P., 3 Ā.
    1 To measure; त्रीणि पदानि प्रमाय.
    -2 To form, make, build.
    -3 To prove, establish, demon- strate.
    -4 To arrange, place in order.
    -5 To know, understand, get a correct idea of; न परोपहितं न च स्वतः प्रमिमीते$नुभवादृते$ल्पधीः Śi.16.4; अशक्यो$यमर्थः प्रमातुम् H. 3.
    -6 To conjecture. -Caus. To afford or give proof.
    2
    प्रमा 1 Consciousness, perception.
    -2 (In logic) Correct notion or apprehension, true and certain knowledge, accurate conception; तद्वति तत्प्रकारको$नुभवः प्रमा यथा रजते इदं रजतमिति ज्ञानम् T. S; दोषो$प्रमाया जनकः प्रमायास्तु गुणो भवेत् । प्रत्यक्षे तु विशेष्येण विशेषेणवता समम् ॥ Bhāṣā P.
    -3 Ved. Basis, foundation.
    -4 A measure.

    Sanskrit-English dictionary > प्रमा _pramā

  • 77 भटः _bhaṭḥ

    भटः [भट्-अच्]
    1 A warrior, soldier, combatant; दीन परिजनकृताश्रुजलो न भटीजनः स्थिरमना विचक्लमे Śi.15.93; तद्भटचातुरीतुरी N.1.12; वादित्रसृष्टिर्घटते भटस्य 22.22; Bk. 14.11.
    -2 A mercenary, hired soldier, hireling.
    -3 An outcast, a barbarian.
    -4 A demon.
    -5 N. of a degraded tribe.
    -6 A servant, slave.
    -टा Coloquintida (इंद्रवारुणी).
    -Comp. -पेटकम् a troop of soldiers.
    -बलाग्रः a hero; Buddh. (
    -ग्रम्) an army.

    Sanskrit-English dictionary > भटः _bhaṭḥ

  • 78 भावः _bhāvḥ

    भावः [भू-भावे घञ्]
    1 Being, existing, existence; नासतो विद्यते भावः Bg.2.16.
    -2 Becoming, occurring, taking place.
    -3 State, condition, state of being; लताभावेन परिणतमस्या रूपम् V.4; U.6.23; so कातरभावः, विवर्णभावः &c.
    -4 Manner, mode.
    -6 Rank, station, position, capacity; देवीभावं गमिता K. P.1; so प्रेष्यभावम्, किंकरभावम् &c.
    -6 (a) True condition or state, truth, reality; परं भावमजानन्तः Bg.7.24; इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसम- न्विताः 1.8. (b) Sincerity, devotion; त्वयि मे भावनिबन्धना रतिः R.8.52;2.26.
    -7 Innate property, disposition, nature, temperament; स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः U.6.14.
    -8 Inclination or disposition of mind, idea, thought, opinion, supposition; हृदयनिहितभावा गूढमन्त्रप्रचाराः किमपि विगणयन्तो बुद्धिमन्तः सहन्ते Pt.3.43; Ms.8.25;4.65; निकृष्टोत्कृष्टयोर्भावं यास्तु गृह्णन्ति ताः स्त्रियः Bu. Ch.4.23.
    -9 Feeling, emotion, sentiment; एको भावः Pt.3.66; Ku.6. 95; निर्विकारात्मके चित्ते भावः प्रथमविक्रिया S. D. (In the dramatic science or in poetic compositions generally, Bhāvas are either स्थायिन् primary, or व्यभिचारिन् subordinate. The former are eight or nine, according as the Rasas are taken to be 8 or 9, each rasa having its own स्थायिभाव. The latter are thirty-three of thirty four in number, and serve to develop and strengthen the prevailing sentiment; for definition and enumera- tion of the several kinds, see R. G. first ānana, or K. P.4).
    -1 Love, affection; attachment; द्वन्द्वानि भावं क्रियया विवव्रुः Ku.3.35; कुमुद्वती भानुमतीव भावं (बबन्ध) R.6.36.
    -11 Purport, drift, gist, substance; इति भावः (often used by commentators); जनको$प्युत्स्मयन् राजा भावमस्या विशेषयन् । प्रतिजग्राह भावेन भावमस्या नृपोत्तम Mb.12,32.18.
    -12 Meaning, intention, sense, import; अन्योन्यभावचतुरेण सखीजनेन मुक्तास्तदा स्मितसुधामधुराः कटाक्षाः Māl.1.25.
    -13 Resolution, determination.
    -14 The heart, soul, mind; तयोर्विवृतभावत्वात् Māl.1.12; भावसंशुद्धिरित्येतत् तपो मानसमुच्यते Bg.17.16; स्व एव भावे विनिगृह्य मन्मथम् Bu. Ch.4.11.
    -15 Any existing thing, an object, a thing, substance; पश्यन्ती विविधान् भावान् Rām.2.94.18; जगति जयिनस्ते ते भावा नवेन्दुकलादयः Māl.1.17,36; R.3.41; U.3.32.
    -16 A being, living creature.
    -17 Abstract medita- tion, contemplation (= भावना q. v.).
    -18 Conduct, movement.
    -19 (a) Gesture, behaviour; अहिंसा समता... भवन्ति भावा भूतानाम् Bg.1.5. (b) Amorous gesture or expression of sentiment; gesture of love; कामं प्रिया न सुलभा मनस्तु तद्भावदर्शनाश्वासि Ś.2.1.
    -2 Birth; तवाहं पूर्वके भावे पुत्रः परपुरंजय Rām.7.14.2.
    -21 The world, universe.
    -22 The womb.
    -23 Will; घोरैर्विव्यधतुर्बाणैः कृतभावावुभौ जये Rām.6.9.38.
    -24 Superhuman power; मिथो घ्नतं न पश्यन्ति भावैर्भावं पृथग्दृशः Bhāg.1.4.27.
    -25 Advice, instruction.
    -26 (In dramas) A learned or venerable man, worthy man, (a term of address); भाव अयमस्मि V.1; तां खलु भावेन तथैव सर्वे वर्ग्याः पाठिताः) Māl.1.
    -27 (In gram.) The sense of an abstract noun, abstract idea conveyed by a word; भावे क्तः.
    -28 A term for an impersonal passive or neuter verb.
    -29 (In astr.) An astronomical house.
    -3 A lunar mansion.
    -31 An organ of sense.
    -32 Welfare (कल्याण); भावमिच्छति सर्वस्य नाभावे कुरुते मनः Mb.5.36.16.
    -33 Protection; द्रोणस्याभावभावे तु प्रसक्तानां यथा$भवत् Mb.7.25.64.
    -34 Fate, destiny (प्रारब्ध); नातिप्रहीणरश्मिः स्यात्तथा भावविपर्यये Mb.5.77.14.
    -35 Consciousness of past perceptions (वासना); येभ्यः सृजति भूतानि काले भावप्रचोदितः । महाभूतानि पञ्चेति तान्याहुर्भूतचिन्तिकाः ॥ Mb.12.275.4.
    -36 Lordship (प्रभुत्व); ते$पि भावाय कल्पन्ते राजदण्डनिपीडिताः Rām.2.67. 32.
    -37 The six states (अवस्थाषट्क); A, Rām.1.7.31.
    -Comp. -अनुग a. not forced, natural. (
    -गा) a shadow.
    -अन्तरम् a different state.
    -अद्वैतम् 1 a natu- ral cause.
    -2 material cause (as thread of a cloth).
    -3 identity of conception, oneness of view.
    -अर्थः 1 the obvious meaning or import (of a word, phrase &c.).
    -2 the subject matter; सर्वेषामपि वस्तूनां भावार्थो भवति स्थितः Bhāg.1.14.57.
    -आकूतम् (secret) thoughts of the mind; हृदयनिहितं भावाकूतं वमद्भिरिवेक्षणैः Amaru.4.
    -आख्यः One of the two types of creation according to the Sāṅkhya philosophy; लिङ्गाख्यो भावाख्यस्तस्माद् द्विविधः प्रवर्तते सर्गः Sāṅ. K.52.
    -आत्मक a. real, actual.
    -आभासः simulation of a feeling, a feigned or false emotion.
    -आलीना a shadow.
    - एकरस a. influenced solely by the sentiment of (sincere) love; ममात्र भावैकरसं मनः स्थितम् Ku.5.82.
    -कर्तृकः an impersonal verb; Kāśi. on P. II.3.54.
    -गतिः f. power to convey human feelings; भावगतिराकृतीनाम् Pratimā 3.
    -गम्भीरम् ind.
    1 heartily, from the bottom of the heart.
    -2 deeply, gravely.
    -गम्य a. conceived by the mind; ममत्सादृश्यं विरहतनु वा भावगम्यं लिखन्ती Me.87.
    -ग्राहिन् a.
    1 understanding the sense.
    -2 appreciating the sentiment.
    -ग्राह्य a. to be conceived with the heart; भावग्राह्यमनीडाख्यं भावाभावकरं शिवम् Śvet. Up.5.14.
    -चेष्टितम् amorous gesture.
    -जः 1 love.
    -2 the god of love.
    -ज्ञ, -विद् a. knowing the heart.
    -दर्शिन् a. see भालदर्शिन्.
    -निर्वृत्तिः the material creation (Sāṅ. phil.); न विना लिङ्गेन भावनिर्वृत्तिः Sāṅ. K.52.
    -नेरिः a kind of dance.
    -बन्धन a. enchanting or fettering the heart, linking together the hearts; रथाङ्गनाम्नोरिव भावबन्धनं बभूव यत्प्रेम परस्पराश्रयम् R.3.24.
    -बोधक a. indicating or revealing any feeling.
    -मिश्रः a worthy person, a gentleman (used in dramas); प्रसीदन्तु भावमिश्राः Ś.6.
    -रूप a. real, actual.
    -वचनम् denoting an abstract idea, conveying the abstract notion of a verb.
    -वाचकम् an abstract noun.
    -विकारः a property of a being; षड् भावविकारा भवन्तीति वार्ष्यायणिः । जायते$स्ति विपरिणमते वर्धते$पक्षीयते नश्यति ।
    -वृत्तः an epithet of Brahman.
    -शबलत्वम् a mixture of various emotions (भावानां बाध्यबाधकभावमापन्नानामुदासीनानां वा व्यामिश्रणम् R. G., vide examples given ad loc.).
    -शुद्धिः f. purity of mind, honesty, sincerity.
    -शून्य a. devoid of real love; उपचारविधिर्मनस्विनीनां न तु पूर्वाभ्यधिको$पि भावशून्यः M.3.3.
    -संधिः the union or co-existence of two emotions (भावसंधिरन्योन्यानभिभूतयोरन्योन्याभिभावनयोग्ययोः सामानाधिकरण्यम् R. G., see the examples there given).
    -समाहित a. abstracted in mind, devout.
    -सर्गः the mental or intellectual creation; i. e. the creation of the faculties of the human mind and their affections (opp. भौतिकसर्ग or material creation).
    -स्थ a. attached; devoted (to one); न वेत्सि भावस्थमिमं कथं जनम् Ku.5.58.
    -स्थिर a. firmly rooted in the heart; Ś.5.2.
    -स्निग्ध a. affection- ately disposed, sincerely attached; भावस्निग्धैरुपकृतमपि द्वेष्यतां याति किंचित् Pt.1.285.
    -भावंगम a. charming, lovely.

    Sanskrit-English dictionary > भावः _bhāvḥ

  • 79 मङ्गल _maṅgala

    मङ्गल a. [मङ्ग्-अलच्; Uṇ.5.7]
    1 Auspicious, lucky, propitious, fortunate; मङ्गलदिवसः, मङ्गलवृषभः &c.
    -2 Prosperous, doing or faring well.
    -3 Brave.
    -लम् 1 (a) Auspiciousness, propitiousness; जनकानां रघूणां च यत् कृत्स्नं गोत्रमङ्गलम् U.6.42; R.6.9;1.67. (b) Hap- piness, good luck or fortune, bliss, felicity; भद्रं भद्रं वितर भगवन् भूयसे मङ्गलाय Māl.1.3; U.3.48. (c) Well- being, welfare, good; सङ्गः सतां किमु न मङ्गलमातनोति Bv. 1.122; (also m. in these senses).
    -2 A good omen, anything tending to an auspicious issue.
    -3 A blessing, benediction.
    -4 An auspicious or lucky object.
    -5 An auspicious occasion or event, a festivity.
    -6 Any solemn or auspicious ceremony or rite (such as marriage).
    -7 Any ancient custom.
    -8 Turmeric.
    -9 (In music) A particular composition.
    -लः 1 The planet Mars.
    -2 N. of Agni.
    -ला, -ली 1 A faithful wife
    -2 Dūrvā grass.
    -3 N. of Durgā.
    -Comp. -अक्षताः (m. pl.) rice thrown over persons by Brāhmaṇas when pronouncing blessings.
    -अगरु n. a variety of sandal.
    -अयनम् the way to happiness or prosperity; परममङ्गलायनगुणकथनो$सि Bhāg.5.3.11.
    -अलंकृत a. decorated with auspicious ornaments; आददे वचसामन्ते मङ्गलालंकृतां सुताम् Ku.6.87; M.1.14.
    -अष्टकम् a benedictory verse or verses repeated by priests over a youth and maiden, when being married, to promote their good luck.
    -अह्निकम् 1 any daily religious rite performed for good luck.
    -2 a vase full of water carried in front of a procession.
    -आचरणम् 1 an auspicious introduction in the form of a prayer (for the attainment of success) at the begin- ning of any undertaking or of any work of composition.
    -2 pronouncing a blessing.
    -आचारः 1 an auspicious or pious ceremony or usage.
    -2 a benediction, pronouncing a blessing.
    -3 (in music) a particular composition.
    -आतोद्यम् a drum beaten on festive occasions.
    -आदेशवृत्तिः a fortune-teller; Ms.9.258.
    -आरम्भः an epithet of Gaṇeśa.
    -आलम्भनम् touching anything auspicious.
    -आलयः, -आवासः a temple.
    - आवह a. auspicions.
    -इच्छा benediction, felicitation.
    -इच्छु a. desirous of happiness or prosperity.
    -करणम् repeating a prayer for the success of any undertaking.
    -कलशः a vessel used at festivals.
    -कारक, -कारिन् a. auspicious.
    -कार्यम् any festive occasion, a religious or auspicious ceremony.
    -कालः an auspicious occasion; Ś.4.
    -क्षौमम् a silken cloth worn on occasions of festivity; दधतो मङ्गलक्षौमे वसानस्य च वल्कले R.12.8.
    -गृहम् an auspicious house or temple.
    -ग्रहः an auspicious planet.
    -घटः, -पात्रम् a pot filled with water offered to the gods on festive occasions.
    -चण्डिका, -चण्डी N. of Durgā; मङ्गलेषु च या दक्षा सा च मङ्गलचण्डिका Brav. P.
    -छायः the plakṣa tree.
    -तूर्यम् a musical instrument, such as a trumpet, drum &c, played on festive or auspicious occasions; सुखश्रवा मङ्गलतूर्यनिस्वनाः R.3.19.
    -देवता an auspicious or tutelary deity.
    -ध्वनिः an auspicious music (at the time of some festival).
    -पत्रम् a leaf serving as an amulet.
    -पाठकः a bard, minstrel, profes- sional panegyrist; आः दुरात्मन् वृथामङ्गलपाठक शैलूषापसद Ve.1.
    -पुष्पम् an auspicious flower.
    -पूजित a. honoured with a sacrificial offering.
    -प्रतिसरः 1 an auspicious cord or string, the auspicious thread worn by a mar- ried woman round her neck as long as her husband lives; अन्त्रैः कल्पितमङ्गलप्रतिसराः (अङ्गनाः) Māl.5.18.
    -2 the cord of an amulet.
    -प्रद a. auspicious. (
    -दा) turmeric.
    -प्रस्थः N. of a mountain.
    -भेरी a drum beaten on festive occasions.
    -मात्रभूषण a. decked in auspicious ornaments only, such as the auspicious thread, saffron- mark &c.; सितांशुका मङ्गलमात्रभूषणा V.3.12.
    -मालिका marriage-music.
    -वचस् n.,
    -वादः a benedictory or congratulatory expression, benediction, blessing.
    -वादिन् a. expressing blessings or congratulations, wishing joy.
    -वाद्यम् see मङ्गलतूर्य.
    -वारः, -वासरः Tuesday.
    -विधिः 1 a festive or auspicious rite.
    -2 preparations for a festival.
    -वृषभः an ox with auspicious signs.
    -शब्दः greeting, a benedictory expression.
    -समालम्भनम् an auspicious unguent.
    -सूत्रम् see मङ्गलप्रतिसर.
    -स्नानम् a solemn or auspicious ablution.
    -स्वरः a sea-shell.

    Sanskrit-English dictionary > मङ्गल _maṅgala

  • 80 यशस् _yaśas

    यशस् a. [अश् स्तुतौ असुन् धातोः ल्युट् च Uṇ.4.19]
    1 Lovely, agreeable, worthy.
    -2 Honoured. -n. Fame. reputation, glory, renown; विस्तीर्यते यशो लोके तैलबिन्दु- रिवाम्भसि Ms.7.34; यशस्तु रक्ष्यं परतो यशोधनैः R.3.48; 2.4.
    -2 An object of glory or respect, a person of distinction.
    -3 Ved. Beauty, splendour.
    -4 Favour, partiality.
    -5 Wealth.
    -6 Food.
    -7 Water.
    -8 An assemblage of rare merits; यावद् हि प्रथते लोके पुरुषस्य यशो भुवि । तावत् तस्याक्षया कीर्तिर्भवतीति विनिश्चिता ॥ Mb.12.54.32 (com. यशः परचित्तचमत्कृतिजनको गुणौघः).
    -9 An indirect fame (परोक्षकीर्ति); तपति च कीर्त्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन Ch. Up.3. 18.3.
    -Comp. -कर a. (
    यशस्कर) conferring glory, glori- ous; साम्राज्यकृत् सजात्येषु लोके चैव यशस्करः Ms.8.387.
    -काम a.
    (यशस्काम) 1 desirous of getting fame.
    -2 aspiring; ambitious.
    -कायम्, -शरीरम् body in the form of fame; यशःशरीरे भव मे दयालुः R.2.24; नास्ति येषां यशःकाये जरामरणजं भयम् Bh.
    -द a. (
    -यशोद) conferring fame. (
    -दः) (येन वायुना शीद्यते शद् अच्) quicksilver; यशदं रङ्गसदृशं रीतिहेतुश्च तन्मतम् Bhāva P. (
    -दा) N. of the wife of Nanda and foster-mother of Kṛiṣṇa.
    -धन a. or s. one whose wealth or valued treasure is fame, rich in fame, very renowned; अपि स्वदेहात् किमुतेन्द्रियार्थाद् यशो- धनानां हि यशो गरीयः R.14.35;2.1.
    -धर a. (
    यशोधर) keeping up or preserving glory.
    -धा a. conferring fame; कच्चिद् यशोधा रथयूथपानां गाण्डीवधन्वोपरतारिरास्ते Bhāg. 3.1.38.
    -पटहः (यशःपटहः) a double drum.
    -प्रख्यापनम् (यशःप्रख्यापनम्) spreading or proclaiming the glory.
    -भृत् a. (
    यशोभृत्) famous, renowned.
    -शेष a. remaining only in fame; having nothing left behind except glory i. e. dead; cf. कीर्तिशेष. (
    -षः) death.
    -हर a. (
    यशोहर) taking away fame, dishonouring, igno- minious.

    Sanskrit-English dictionary > यशस् _yaśas

Страницы

См. также в других словарях:

  • jána-kārin — जनकारिन् …   Indonesian dictionary

  • janaka — जनक …   Indonesian dictionary

  • janakâ̱hvaya — जनकाह्वय …   Indonesian dictionary

  • janakâ̱tmajā — जनकात्मजा …   Indonesian dictionary

  • janakêṡvara-tīrtha — जनकेश्वरतीर्थ …   Indonesian dictionary

  • janakīya — जनकीय …   Indonesian dictionary

  • Janaka — In ancient India, Janaka (Sanskrit: जनक, janaka ) or Raja Janaka (राजा जनक, rājā janaka ) were the Kings of Videha Kingdom. Their capital was Mithila, which is believed to be present day Janakpur, Nepal. The most famous Janak was Seeradhwaj; he… …   Wikipedia

  • Glossary of terms in Hinduism — The following is a glossary of terms and concepts in Hinduism. The list consists of concepts that are derived from both Hinduism and Hindu tradition, which are expressed as words in Sanskrit as well as other languages of India. The main purpose… …   Wikipedia

  • Джанака — (санскр. जनक, Janaka IAST)  правитель царства Видеха, жизнь которого описывается в индуистском эпосе «Рамаяна». Столица государства Видеха, Митхила, по преданию находилась на месте современного города Джанакпур в Непале. В «Рамаяне» Джанака… …   Википедия

  • Glossary of Hinduism terms — An article related to Hinduism …   Wikipedia

  • Janaka — empfängt Rama Janaka (Sanskrit: जनक Janaka m.) war ein epischer König von Mithila beim heutigen Tirhut. Er ist der Vater von Sita, der Frau von Rama. Nach ihm ist die heutige Stadt Janakpur in Nepal benannt. Die Quellen nennen daneben noch andere …   Deutsch Wikipedia

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»