-
41 असित _asita
असित a.1 Unbound (Ved).-2 [न सितः शुभ्रः] Not white, black, dark-blue, dark-coloured; असिता मोहरजनी Śānti.3.4; Y.3.166; ˚लोचना, ˚नयना &.c.-तः 1 The dark or blue colour; the dark fortnight of lunar month.-3 N. of the planet Saturn.-4 A black snake.-5 N. of the sage देवल; असितो देवलो व्यासः Bg.1.13.-6 N. of a being presiding over darkness and magic.-7 N. of Kṛiṣṇa; विसृजन्दिक्षु सर्वासु शरानसितसारथिः Mb. 7.146.44.-ता 1 The Indigo plant.-2 A girl attending upon the harem (whose hair is not whitened by age); see असिक्नी.-3 The river Yamunā.-4 N. of a daughter of Vīraṇa and wife of Dakṣa.-5 N. of the river. Akesines (चन्द्रभागा) in the Punjab; Rv.8.2.25.-Comp. -अञ्जनी The black cotton plant.-अम्बुजम्, -उत्पलम् the blue lotus.-अर्चिस् m. fire.-अश्मन् m.-उपलः a dark-blue stone; lapis lazuli. निलयेषु नक्तमसिताश्मनां चयैः Śi.13.54; Ki.16.38.-केशा a woman having black hair.-केशान्त a. having black locks of hair.-गिरिः, -नगः 'the blue mountain'; N. of a mountain. असितगिरिसमं स्यात् कज्जलं सिन्धुपात्रे । शिवमहिम्नस्तोत्र of पुष्पदन्ताचार्य, and Dr. Gode's papers Vol. III. असितनगनितम्बश्यामभासा घनानाम् Ki.-ग्रीव a. having a black neck. Vāj.23.13.(-वः) 1 fire.-2 A peacock; प्रावृषीवासितग्रीवो मज्जेत निशि निर्जने । मायूरेण गुणेनैव स्त्रीभिश्चावेक्षितश्चरेत् Mb.12.12.13.-ज्ञु a. (for ˚जानु) having black knees. Av.12.1.21.-अभ्रशेखरः N. of a Buddha.-नयनम् a. black-eyed; मा कौलीनाद- सितनयने मय्यविश्वासिनी भूः Me.114.-पक्षः the dark fort- night; दुर्दिवसे$सितपक्षे दुःसंचारासु नगरवीथीषु Pt.1.173.-फलम् the sweet cocoanut.-भ्रू a. having black eye- lids.-मृगः the black antelope.- यवन = कालयवन q. v. गुरुकोपरुद्धपदमापदसितयवनस्य रौद्रताम् Śi.15.56. -
42 अस्फुट _asphuṭa
अस्फुट a. Indistinct, obscure.-टम् An indistinct speech.-Comp. -अलंकारः An indistinct embellishment of speech.-फलम् indistinct fruit or result.-वाच् a. lisping, speaking indistinctly. -
43 आनुषङ्गिक _ānuṣaṅgika
आनुषङ्गिक a. (-की f.) [अनुषङ्गात् आगतः ठक् स्त्रियां ङीप्]1 Connected with, concomitant.-2 Implied, inherent.-3 Necessarily following, inevitable, necessary.-4 Of secondary importance, secondary; असुभिः <?><?>स्नु यशश्चि- चीषतः...ननु लक्ष्मीः फलमानुषङ्गिकम् Ki.2.19; अन्यतरस्यानुषङ्गिक- त्वे$न्वाचयः Sk.; see अन्वाचय.-5 Attached to, fond of, frequenting; तत्र˚ Pt.1.-6 Like, analogous.-7 Rela- tive, proportionate.-8 (In gram.) Elliptical, including words not included in the sentence.-9 Incidental; यस्यैव प्रधानकर्मफलं तस्यैवानुषङ्गिकमपि भवितुमर्हति ŚB. on MS. 6.2.1.-1 Lasting, enduring; Rāj. T. -
44 आप् _āp
आप् 5. P., rarely 1 P. (आप्नोति or आपति, आप, आपत्, आप्स्यति, आप्तुम्, आप्त)1 To obtain, attain, get; स शान्ति- माप्नोति न कामकामी Bg.2.7; 3.2; 3.19. पुत्रमेवंगुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि Ś.1.12; अनुद्योगेन तैलानि तिलेभ्यो नाप्तुमर्हति H. Pr.25; शतं क्रतूनामपविध्नमाप सः R.3.38; so फलम्, कीर्तिम्, सुखम् &c.-2 To reach, go to; overtake, meet, fall in with; शबरीमापतुर्वने Bk.6.59.-3 To pervade, occupy, enter into.-4 To undergo, suffer, meet with; दिष्टान्तमा- प्स्यति भवान् R.9.79; Ms.8.188.-5 To equal. -pass. (आप्यते)1 To be reached, found, met with, obtained &c.-2 To arrive at one's end or aim.-3 To become filled. -Caus. (आपयति)1 To cause to reach or obtain.-2 To cause any one to feel or perceive.-3 To hit. -
45 इरिणम् _iriṇam
इरिणम् [ऋ-इनच्-किदिच्च Uṇ.2.51.]1 A salt-ground, saline soil; यथेरिणे बीजमुप्त्वा न वप्ता लभते फलम् Ms.3.142; Y.1.151.-2 Hence, a bare or barren soil, desert, dreary region.-3 Non-support.-4 A rivulet, well (Ved.).-5 A hollow, hole.-6 A dice-board; प्रवातेजा इरिणे वर्वृताना Rv.1.34.1.-णः Calamus Scriptorious (Mar. बोरू), Mb.2. -
46 इच्छा _icchā
इच्छा [इष् भावे श]1 Wish, desire, inclination of mind, will; इच्छया according to one's desire, at will.-2 Willingness.-3 (In Math.) A question or pro- blem.-4 (In gram.) The form of the Desiderative.-Comp. -दानम् fulfilment of a wish.-निवृत्तिः f. suppression of desire, indifference to worldly desires.-फलम् the solution of a question or problem.-रतम् desired sports, favourite pastimes; नीता रात्रिः क्षणमिव मया सार्धमिच्छारतैर्या Me.89.-रूपम् Desire (personified).-2 The first manifestation of divine power.-वसु a. 'possessing wealth according to wish', epithet of Kubera.-संपद् f. fulfilment of one's wishes. -
47 ईप्सित _īpsita
ईप्सित a. Desired, wished for, dear to; अपीप्सितं क्षत्रकुलाङ्गनानाम् R.14.4; Ś3.14.-तम् Desire, wish.-फलम् A kind of sweet Cocoanut (Mar. मोहाचा नारळ). -
48 उत्तर _uttara
1उत्तर a. [उद्-तरप्]1 Being or produced in the north, northern (declined like a pronoun).-2 Upper, higher P.I.1.34 (opp. अधर); उत्तरे-अधरे दन्ताः Śat. Br.; अवनतोत्तरकायम् R.9.6; P.II.2.1.-3 (a) Later-latter, following, subsequent (opp. पूर्व); पूर्वमेघः, उत्तरमेघः, ˚मीमांसा; उत्तरार्धः &c. ˚रामचरितम् later adventures of Rāma U.1.2; पूर्वः उत्तरः former-latter H.1.9; एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम् Ms.2.136. (b) Future; concluding; ˚कालः subsequent time; ˚फलम्; ˚वचनम् a reply.-4 Left (opp. दक्षिण).-5 Superior, chief, excellent; dominant, power- ful. आनयेङ्गुदिपिण्याकं चीरमाहर चोत्तरम् Rām.2.13.2; वाद्यमानेषु तूर्येषु मल्लतारोत्तरेषु च Bhāg.1.42.36.-6 Exceeding, transgressing, beyond; तर्कोत्तराम् Mv.2.6.-7 More, more than (generally as the last member of a comp. with numerals); षडुत्तरा विंशतिः 26; अष्टोत्तरं शतं 18; दशनागबलाः केचित् केचिद्दशगुणोत्तराः Rām.5.43.22.-8 Accompanied or attended with, full of, consisting chiefly of, followed by (at the end of comp.); राज्ञां तु चरितार्थता दुःखोत्तरैव Ś.5; चषकोत्तरा R.7.49; अस्रोत्तर- मीक्षिताम् Ku.5.61; उत्सवोत्तरो मङ्गलविधिः Dk.39,166; K.311; H.1.15; प्रवाल ˚पुष्पशय्ये R.6.5 over spread with; धर्मोत्तरम् 13.7 rich in; 18.7; कम्प ˚ 13.28;17.12; 19.23.-9 To be crossed over.-रः 1 Future time, futurity.-2 N. of Viṣṇu.-3 N. of Śiva.-रा 1 The north; अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा Ku.1.1.-2 A lunar mansion.-3 N. of the daughter of Virāṭa and wife of Abhimanyu.-4 N. of a plant (Mar. पिंपरी).-रम् 1 An answer, reply; प्रचक्रमे च प्रतिवक्तुमुत्तरम् R.3.47; उत्तरादुत्तरं वाक्यं वदतां संप्रजायते Pt.1.6; a reply is suggested to a reply वचस्तस्य सपदि क्रिया केवलमुत्तरम् Śi.-2 (In law) Defence, a rejoinder.-3 The last part or following member of a compound.-4 (In Mīm.) The fourth member of an अधिकरण q. v. the answer.-5 The upper surface or cover.-6 Con- clusion.-7 Remainder, rest, what followed or took place next; शान्तमथवा किमिहोत्तरेण U.3.26.-8 Superiority, excellence.-9 Result, the chief or prevalent result or characteristic.-1 Excess, over and above; see above (उत्तर a. 8).-11 Remainder, difference (in arith.).-12 A rectangular moulding (Mānasāra 13.67.)-13 The next step, further action; उत्तरं चिन्तयामास वानरो मरुतात्मजः Rām.5.13.59.-14 A cover (आच्छादन); सू<?>स्करं सोत्तरबन्धुरेषम् Mb.6.6.9.-रम् ind.1 Above.-2 Afterwards, after; तत उत्तरम्, इत उत्तरम् &c. शापं तं ते$भिविज्ञाय कृतवन्तः किमुत्तरम् Mb.1.36.1.-Comp. -अगारम् An upper room, garet.- अधर a. higher and lower (fig. also). (-रौ du.) the upper and under lip, the two lips; पुनर्विवक्षुःस्फुरितोत्तराधरः Ku.5.83 (स्फुरण- भूयिष्ठो$धरो यस्य Malli.).-अधिकारः, -रिता, -त्वम् right to property, heirship, inheritance.-अधिकारिन् m. an heir or claimant (subsequent to the death of the ori- ginal owner).-अपरा north-west.-अभिमुख a. Turned towards the north.-अयनम् (˚यणं. न being changed to ण)1 the progress of the sun to the north (of the equator); अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् Bg.8.24. cf. भानोर्मकरसंक्रान्तेः षण्मासा उत्तरायणम् । कर्कादेस्तु तथैव स्यात् षण्मासा दक्षिणायनम् ॥-2 the period or time of the sum- mer solstice.-अरणिः, -णी f. the upper अरणि (which by cutting becomes the प्रमन्थ or churner); दारुपात्राणि सर्वाणि अरणिं चोत्तरारणिम् (दत्त्वा) Rām.6.111.116.-अर्थ a. for the sake of what follows.-अर्धम् 1 the upper part of the body.-2 the northern part.-3 the latter half (opp. पूर्वार्ध).-4 the further end.-अर्ध्य a. being on the northern side.-अहः the following day.-आभासः a false reply, an indirect, evasive, or prevaricating reply. ˚ता, -त्वम् the semblance of a reply without reality.-आशा the northern direction. ˚अधिपतिः, -पतिः the regent of the northern direction, an epithet of Kubera.-आषाढा 1 the 21st lunar mansion consisting of three stars.-2 N. of bread-fruit or Jak tree (Mar. फणस).-आसङ्गः 1 an upper garment; कृतोत्तरासङ्गम् K.43; Śi.2.19; Ku.5.16.-2 contact with the north.- इतर a. other than उत्तर i. e. southern. (-रा) the southern direction.-उत्तर a. [उत्तरस्मादुत्तरः]1 more and more, higher and higher, further and further.-2 successive, ever increasing; ˚स्नेहेन दृष्टः Pt. 1; Y.2.136.(-रम्) 1 a reply to an answer, reply on reply; अलमुत्तरोत्तरेण Mu.3.-2 conversation, a rejoinder.-3 excess, exceeding quantity or degree.-4 succession, gradation, sequence.-5 descending. (-रम्) ind. higher and higher, in constant continuation, more and more. उत्तरोत्तरमुत्कर्षः K. P.1; उत्तरोत्तरं वर्धते H.1.-उत्तरिन् a.1 ever-increasing.-2 one following the other.-ओष्ठः the upper lip (उत्तरो-रौ-ष्ठः). Vārt. on P.VI.1.94. ओत्वोष्ठयोस्समासे वा-काण्डम् the seventh book of the Rāmāyaṇa.-कायः the upper part of the body; तं वाहनादवनतोत्तरकायमीषत् R.9.6.-कालः 1 future time.-2 time calculated from one full moon to another.-कुरु (m. pl.) one of the nine divisions of the world, the country of the northern Kurus (said to be a country of eternal beatitude).-कोसलाः (m. pl.) the northern Kosalas; पितुरनन्तरमुत्तरकोसलान् R.9.1.-कोशला the city of Ayodhyā; यदुपतेः क्व गता मथुरा पुरी रघुपतेः क्व गतोत्तरकोशला ॥ Udb.-क्रिया funeral rites, obsequies.-खण्डम् the last section of book.-खण्डनम् refutation.-गीता N. of a section of the sixth book of the Mahābhārata.-ग्रन्थः supplement to a work.-च्छदः a bed-covering, covering (in general); शय्योत्तरच्छदविमर्द- कृशाङ्गरागम् R.5.65,17.21; नागचर्मोत्तरच्छदः Mb.-ज a. born subsequently or afterwards; चतुर्दश प्रथमजः पुनात्युत्तरजश्च षट् Y.1.59.-ज्या the versed sine of an arc (Wilson); the second half of the chord halved by the versed sine (B. and R.).-ज्योतिषाः (m. pl.) the northern Jyotiṣas.-ततिः f. Ectype (lit. subequent proceedings) उत्तरस्यां ततौ तत्प्रकृतित्वात् MS.1.4.25. शबर explains उत्तरस्यां ततौ as विकृतौ),-तन्त्रम् N. of a supplementary section in the medical work of Suśruta.-तापनीयम् N. of the second part of the नृसिंहतापनीयो- पनिषद्.-दायक a. replying, disobedient, pert, imperti- nent; दुष्टा भार्या शठं मित्रं भृत्याश्चोत्तरदायकाः H.2.11.-दिश् f. the north.˚ईशः, -पालः 1 Kubera, the regent of the north.-2 the planet बुध. ˚बलिन्1 the planet Venus.-2 the moon.-देशः the country towards the north.-धेय a. to be done subsequently.-नारायणः the second part of the नारायणसूक्त or पुरुषसूक्त (Rv.1.9.).-पक्षः 1 the northern wing or side.-2 the dark half of a lunar month.-3 the second part of an argument, i. e. a reply, the reason pro. (opp. पूर्वपक्ष); प्रापयन् पवनव्याधेर्गिरमुत्तरपक्षताम् Śi.2.15.-4 a demonstrated truth or conclusion.-5 the minor proposition in a syllogism.-6 (in Mīm.) the fifth member of an Adhikaraṇa, q. v.-पटः 1 an upper garment.-2 a bed-covering (उत्तरच्छदः).-पथः the northern way, way leading to the north; the northern country; P.V.1 77. उत्तरपथेनाहृतं च.-पथिक a. travelling in the northern country.-पदम् 1 the last member of a compound.-2 a word that can be compounded with another.-पदिक, -पदकीय a. relating to, studying, or knowing the last word or term.-पर्वतकम् A variety of hides. Kāu. A.2.11.-पश्चार्धः the northwestern half.-पश्चिम a. northwestern. (-मः) the north-western country. (-मा) [उत्तरस्याः पश्चिमायाश्च दिशोन्तरालम्] the north-west; आलोकयन्नुत्तरपश्चिमेन Mb.12.335.8.-पादः the second division of a legal plaint, that part which relates to the reply or defence; पूर्वपक्षः स्मृतः पादो द्वितीयश्चोत्तरः स्मृतः । क्रियापादस्तृतीयः स्याच्चतुर्थो निर्णयः स्मृतः ॥-पुरस्तात् ind. north-eastward (with gen.).-पुराणम् N. of a Jaina work.-पुरुषः = उत्तमपुरुषः q. v.-पूर्व a. north-eastern. (-र्वा) the north-east.-प्रच्छदः a cover lid, quilt.-प्रत्युत्तरम् 1 a dispute, debate, a rejoinder, retort.-2 the pleadings in a law-suit.-फ (फा) ल्गुनी the twelfth lunar mansion consisting of two stars (having the figure of a bed).-भागः The second part.-भाद्रपद्, -दा 1 the 26 th lunar mansion consisting of two stars (figured by a couch).-2 N. of a plant (Mar. कडुनिंब).-मन्द्रा a loud but slow manner of singing. ˚मन्द्राद्या a. particular मूर्च्छना in music.-मात्रम् a mere reply.-मीमांसा the later Mīmāmsā, the Vedānta Philosophy, an inquiry into the nature of Brahman or Jñāna Kāṇḍa (distinguished from मीमांसा proper which is usually called पूर्वमीमांसा).-युगम् A particular measure (= 13 Aṅgulas).-रहित a. without a reply.-रामचरितम् -त्रम् N. of a celebrated drama by Bhavabhūti, which describes the later life of Rāma.-रूपम् The second of two combined vowels or consonants.-लक्षणम् the indication of an actual reply.-लोमन् a. having the hair turned upwards.-वयसम्, -स् n. old age, the declining period of life.-वरितः a kind of small syringe.-वल्ली f. N. of the second section of the काठकोपनिषद् when divided into two अध्यायs.-वस्त्रम्, -वासस् n. an upper garment, mantle, cloak; जग्राह तामुत्तरवस्त्रदेशे Mb.3.268. 24.-वादिन् m.1 a defendant, respondent; (Opp. पूर्ववादिन्.) साक्षिषूभयतः सत्मु साक्षिणः पूर्ववादिनः । पूर्वपक्षे$धरीभूते भवन्त्युत्तरवादिनः ॥ Y.2.17.-2 one whose claims are of later date than another's.-विद् -वेदन orवेदिन् An elephant sensitive to slight stimuli (Mātaṅga L.1.29; 9.39).-वीथिः f. The northern orbit; Bṛi. S.-वेदिः 1 the northern altar made for the sacred fire.-2 N. of a Tīrtha near the कुरुक्षेत्र.-सक्थम् the left thigh.-संझित a. denoted or named in reply (as a witness). (-तः) hearsay-witness.-साक्षिन् m.1 a witness for the defence.-2 a witness deposing to facts from the reports of others.-साधक a.1 finishing what remains or follows, assisting at a ceremony.-2 who or what proves a reply. (-कः) an assistant, helper-हनुः Ved. the upper jaw-bone.2उत्तर a.1 Crossing over.-2 To be crossed over, as in दुरुत्तर. -
49 उत्था _utthā
उत्था 1 P. [उद्-स्था]1 To get up, stand, rise, raise oneself; उत्तिष्ठेत्प्रथमं चास्य Ms.2.194; R.9.59; Śi.9.39.-2 To get up from, leave, give up or cease from; अनाशनादुत्तिष्ठति Pt.4.-3 To rise, come up (as the sun &c.).-4 To rebound (as a ball); कराभिघातोत्थितकन्दुकेयम् R.16.83,-5 To come forth, arise, spring or originate from, accrue from; ग्रामाच्छतमुत्तिष्ठति Mbh; यदुत्तिष्ठति वर्णेभ्यो नृपाणां क्षयि तत्फलम् Ś.2.14; अन्यदमृतादुत्थितम् K.136; उदतिष्ठन् प्रशंसावाचः Dk.49 shouts of applause burst forth (were heard); असंशयं सागरभागुदस्थात् N.22.44.-6 To rise, increase in strength or power, grow, (as an enemy, disease &c.); (Ātm.) उत्तिष्ठमानस्तु परो नोपेक्ष्यः पथ्यमिच्छता Śi.2.1 (= Pt.1.234.)-7 To become animated, rise (from the dead) मृतोत्थिता; Ku.7.4.-8 To be active or brave, rise up; हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ Bg.2.3,37; Mv.2; Pt.3.21.-9 To make efforts; take pains, strive, try; उत्तिष्ठमानं मित्रार्थे कस्त्वां न बहु मन्यते Bk.8.12; 2.18; Mv.4.6; मुक्तावुत्तिष्ठते जनः Ki.11.13; उदस्थित ऋतौ Śi.14.17.-1 To excel, surpass. -Caus. (उत्थापयति)1 To cause to stand up, raise, lift up; उत्थाप्यते ग्रावा H.3.35; R.14.59; raise or throw up (as dust); R.7.39.-2 To instigate, excite, rouse to action; त्वामुत्थापयति द्वयम् Śi.2.57,12; Kām.5.4; H.3.85; Dk.17.-3 To arouse, awaken, raise to life, make alive; प्राणो हीदं सर्वमुत्थापयति Śat. Br.-4 To support, feed, aid; अत्र परिकरोत्थापितो$र्थान्तरन्यासालङ्कारः Malli. on Ki.8.4. -
50 उदि _udi
उदि 2 P.1 To rise (as a star, cloud &c.) (fig. also); come up; उदेति पूर्वं कुसुमं ततः फलम् Ś.7.3; उदेति सविता ताम्रस्ताम्र एवास्तमेति च Subhāś; Māl.2.1; Ki.2.36; Bk.6.11,8.35,18.2; to be seen, appear.-2 To be produced, come out or arise from, spring or proceed from; उदितदयः Dk.13; पुण्यः कृशानोरुदियाय धूमः R.7.26; उदितश्रियम् 1.93 v. l.; Ś.1.25.-3 To go out, escape.-4 To start up; एवमुद्यन्प्रभावेण R.17.77.-5 To rise up against; संयुगे सांयुगीनं तमुद्यन्तं प्रसहेत कः Ku.2.57; य एनमुदीयाद्रथी Mb. -
51 उद्दिश् _uddiś
उद्दिश् 6 U.1 To point out, signify, declare, denote, mention, tell; प्रथमोद्दिष्टमास्पदम् Ku.6.35; Ms.8.52, 3.182; Me.3; यथोद्दिष्टव्यापारा Ś3; अनेडमूक उद्दिष्टः शठे Med. denotes or signifies.-2 To enunciate, prophesy; त्वं साधुभिरुद्दिष्टः Ś.5.-3 To refer or allude to, have reference to; स्मरमुद्दिश्य Ku.4.38; Ś.6, see उद्दिश्य below.-4 To mean, intend, aim at, direct towards, destine for, assign to, dedicate to; K.4; उद्दिष्टामुपनिहितां भजस्व पूजाम् Māl.5.25; फलमुद्दिश्य Bg.17.21.-5 To explain, teach, advise; सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम् Bh.2.28. -
52 उपगम् _upagam
उपगम् 1 P.1 To go to, approach; attain, reach (fig. also), arrive at, visit; शशिनमुपगतेयं कौमुदी मेघमुक्तम् R.6.85; so दैवादुपगतं तृणम् Pt.4; पदमुपगता Bh.2.1; Bk.1.1; तदुपगतम् Mu.5 duly received.-2 To enter into, penetrate; अवलम्ब्य जालकमुखोपगतानुदतिष्ठदिन्दुकिरणान्मदनः Śi.9.39.-3 To undergo, suffer; तमो घोरमुपागतम् Rām.-4 To go to the state of, attain, acquire; तानप्रदायित्व- मिवोपगन्तुम् Ku.1.8; प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ Śi.9.6; so निद्रावशम्, हर्षम्, तृप्तिम्, शान्तिम्, विषादम् &c.-5 To approach a woman (for sexual intercourse); सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा रहो यत्रोपगच्छति Ms.3.34,4.4.-6 To come upon, attack.-7 To occur, happen, present itself; कस्यात्यन्तं सुखमुपगतम् Me.19. v. l.-8 To undertake, begin.-9 To suffer, shar in.-1 To admit, agree to, consent, allow; वेदान्तोपगतं फलम् Ms.2.16.-11 To worship; सहपत्न्या विशालाक्ष्या नारायणमुपागमत् Rām.2.6.1. -Caus. To cause to come near or approach. -
53 उपयुज् _upayuj
उपयुज् 7 Ā.1 To use, employ, apply; षाड्गुण्यमुपयुञ्जीत Śi.2.93; षडुपायुङ्क्त समीक्ष्य तत्फलम् R.8.21; M.5.12; अनुपयुज्यमान useless, good for nothing, Ś.7; U.4.-2 To enjoy, taste; पय उपयुज्य Me.13 v. l.; फलान्युपायुङ्क्त स दण्डनीतेः R.18.46; Bk.8.39;-3 To devote or attach oneself to; न मृगैरुपयुज्यते is not loved Pt.2.23; न वै प्राज्ञा गतश्रीकं भर्तारमुपयुञ्जते Subhāṣ.-4 To yoke or harness (as horses to a carriage); यामन्यामन्नुपयुक्तं वहिष्ठम् Av.4.23.3.-5 To appropriate, consume, eat; राजा तत् (धनम्) उपयु- ञ्जानश्चौरस्याप्नोति किल्बिषम् Ms.8.4. -pass.1 To be used or applied.-2 To be fit or proper; तस्येयमुपयुज्यते Bhāg.-3 To be of use, be taken into account; तेजसा सह जातानां वयः कुत्रोपयुज्यते Pt.1.328. -
54 उपहृ _upahṛ
उपहृ 1 P.1 To fetch, bring near, भक्त्युपहृत Bg. 9.26; फलमिश्रमर्घमुपहर Ś.1; तमस्योपहर Ś.7; so बलिम् अन्नम् &c.-2 To offer, present, give (with dat. or gen.); विमानप्रतिमां तत्र मनेय सुकृतां सभाम् । पाण्डवानामुपहृतां स दृष्ट्वा पर्यतप्यत ॥ Mb.1.1.135. तथापि राजपरिग्रहो$स्य प्रभुत्वमुपहरति M.1 invests with importance; मातृभ्यो बलिमुपहर Mk.1; नीवारभागधेयमस्माकमुपहरन्तु Ś.2; दर्भान् ऋत्विग्भ्य उपहरामि Ś. 3; Mv.6.22; K.4,65; R.14.19,16.86,19.12; उपहर पादम् M.3 give.-3 To serve out or distribute (food).-4 To offer as a victim, sacrifice; प्रागुपयाचितं स्त्रीरत्नमुपहर्तव्यम् Māl.5; मालतीमुपहरन् 9.-5 To put down, throw.-6 To collect, gather together.-7 To take away, destroy.-8 To employ, apply, use. -Caus. To cause to offer or bring; मां प्रियाण्युपहारय Bk.8.84. -
55 कर्मन् _karman
कर्मन् -m. Viśvakarmā; शक्रस्य नु सभा दिव्या भास्वरा कर्मनिर्मिता Mb.2.7.1. -n. [कृ-मनिन् Uṇ.4.144]1 Action, work, deed.-2 Execution, performance; प्रीतो$स्मि सो$हं यद् भुक्तं वनं तैः कृतकर्मभिः Rām.5.63.3.-3 Business, office, duty; संप्रति विषवैद्यानां कर्म M.4.-4 A religious rite (it may be either नित्य, नैमित्तिक or काम्य).-5 A specific action, moral duty.-6 (a) Performance of religious rites as opposed to speculative religion or knowledge of Brahman (opp. ज्ञान); अपरो दहृने स्वकर्मणां ववृते R.8.2. (b) Labour, work.-7 Product, result.-8 A natural or active property (as support of the earth).-9 Fate, the certain consequence of acts done in a former life; कर्मायत्तं फलं पुंसां बुद्धिः कर्मानुसारिणी Bh.2.89,94.-1 (In gram.) The object of of an action; कर्तुरीप्सिततमं कर्म P.I.4.49.-11 (In Vaiś. Phil.) Motion considered as one of the seven categories of things; (thus defined:-- एकद्रव्यमगुणं संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणं कर्म Vaiś. Sūtra. (It is five-fold:-- उत्क्षेपणं ततो$वक्षेपणमाकुञ्चनं तथा । प्रसारणं च गमनं कर्माण्येतानि पञ्च च ॥ Bhāṣā P.6.)-12 Organ of sense. प्रजापतिर्ह कर्माणि ससृजे Bṛi. Up.1.5.21.-13 Organ of action; कर्माणि कर्मभिः कुर्वन् Bhāg.11.3.6.-14 (In Astr.) The tenth lunar mansion.-15 Practice, training; सर्वेषां कर्मणा वीर्यं जवस्तेजश्च वर्धते Kau. A.2.2.-Comp. -अक्षम a. incapable of doing anything.-अङ्गम् part of any act; part of a sacrificial rite (as प्रयाज of the Darśa sacrifice).-अधिकारः the right of performing religious rites.-अनुरूप a.1 according to action or any par- ticular office.-2 according to actions done in a pre- vious existence.-अनुष्ठानम् practising one's duties.-अनुसारः consequence of, or conformity to, acts.-अन्तः 1 the end of any business or task.-2 a work, busi- ness, execution of business.-3 a barn, a store of grain &c. Ms.7.62 (कर्मान्तः इक्षुधान्यादिसंग्रहस्थानम् Kull.)-4 cultivated ground.-5 a worker; कच्चिन्न सर्वे कर्मान्ताः Rām.2.1.52.-अन्तरम् 1 difference or contrariety of action.-2 penance, expiation.-3 suspension of a religious action.-4 another work or action; कर्मान्तर- नियुक्तासु निर्ममन्थ स्वयं दधि Bhāg.1.9.1.-अन्तिक a. final. (-कः) a servant, workman, Rām.1.13.7.-अपनुत्तिः f. removing, sending away of कर्म; जन्मकर्माप- नुत्तये Bhāg.12.2.17.-अर्ह a. fit or suitable to an act or the rite. (-र्हः) a man.-आख्या f. Name received from the act performed; तस्मात् छिन्नगमनो$श्वो$पि छाग इति कर्माख्या भविष्यति । ŚB. on MS.6.8.37.-आजीवः one who maintains himself by some profession (as that of an artisan &c.)-आत्मन् a. endowed with the princi- ples of action, active; कर्मात्मनां च देवानां सो$सृजत्प्राणिनां प्रभुः Ms.1.22. (-m.) the soul.-आयतनम् see कर्मेन्द्रियम्; शव्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः । गत्युक्त्युत्सर्गशिल्पानि कर्मायतनसिद्धयः Bhāg.11.22.16.-आशयः receptacle or accumulation of (good and evil) acts; निर्हृत्य कर्माशयमाशु याति परां गतिम् Bhāg.1.46.32.-इन्द्रियम् an organ of action, as distinguished from ज्ञानेन्द्रिय; (they are:- वाक्पाणिपादपायूपस्थानि; Ms.2.99; see under इन्द्रिय also) कर्मेन्द्रियाणि संयम्य Bg.3.6,7.-उदारम् any valiant or noble act, magnanimity, prowess.-उद्युक्त a. busy, engaged, active, zealous.-करः 1 a hired labourer (a servant who is not a slave); आ तस्य गोः प्रतिदानात् कर्मकारी आगबीनः कर्मकरः Mbh. on P.V.2.14. कर्मकराः स्थपत्यादयः Pt.1; Śi.14.16.-2 Yama.-कर्तृ m. (in gram.) an agent who is at the same time the object of the action; e. g. पच्यते ओदनः, it is thus defined:- क्रियमाणं तु यत्कर्म स्वयमेव प्रसिध्यति । सुकरैः स्वैर्गुणैः कर्तुः कर्मकर्तेति तद्विदुः ॥ न चान्तरेण कर्मकर्तारं सकर्मका अकर्मका भवन्ति Mbh. on P.I.3.27-काण्डः, -ण्डम् that department of the Veda which relates to ceremonial acts and sacrificial rites and the merit arising from a due performance thereof.-कारः 1 one who does any business, a mechanic, artisan (technically a worker not hired).-2 any labourer in general (whether hired or not).-3 a black-smith; हरिणाक्षि कटाक्षेण आत्मानमवलोकय । न हि खङ्गो विजानाति कर्मकारं स्वकारणम् ॥ Udb.-4 a bull.-कारिन् m. a labourer, artisan, workman.-कार्मुकः, -कम् a strong bow.-कीलकः a washerman.-कृत्यम् activity, the state of active exertion; यः प्रथमः कर्मकृत्याय जज्ञे Av.4.24.6.-क्षम a. able to perform any work or duty; आत्मकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.1.13.-क्षेत्रम् the land of religious acts, i. e. भरतवर्ष; Bhāg.5.17.11. cf. कर्मभूमि.-गतिः f. the course of fate; अथ कर्मगतिं चित्रां दृष्ट्वा$स्य हसितं मया Ks.59.159.-गृहीत a. caught in the very act (as a thief.).-ग्रन्थिः f. a term in Jaina metaphysics connoting 'weakness in the form of वासनाs produced by अज्ञान'.-घातः leaving off or suspending work.-च(चा)ण्डालः 1 'base in deed', a man of very low acts or deeds; Vasiṣṭha mentions these kinds:-- असूयकः पिशुनश्च कृतघ्नो दीर्घरोषकः । चत्वारः कर्मचाण्डाला जन्मतश्चापि पञ्चमः ॥-2 one who com- mits an atrocious deed; अपूर्वकर्मचण्डालमयि मुग्धे विमुच्च माम् U.1.46.-3 N. of Rāhu.-चेष्टा active exertion, action. कर्मचेष्टास्वहः Ms.1.66.-चोदना 1 The motive impelling one to ritual acts. ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना Bg.18.18.-2 any positive rule enjoining a religious act.-च्छेदः The loss caused by absence on duty; Kau. A.2.7.-जः a. resulting from an act; सिद्धिर्भवति कर्मजा Bg.4.12. कर्मजा गतयो नॄणामुत्तमाधममध्यमाः Ms.12.3.(-जः) 1 the holy fig-tree.-2 the Kali age.-3 the banian tree.-4 the effect arising from human acts:-- संयोग, विभाग &c.-5 heaven.-6 hell.-ज्ञ a. one acquaint- ed with religious rites.-त्यागः renunciation of worldly duties or ceremonial acts.-दुष्ट a. corrupt in action, wick- ed, immoral, disrespectable.-देवः a god through religious action; ये शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः स एकः कर्मदेवानामानन्दः Bṛi. Up.4.3.33.-दोषः 1 sin, vice; अवेक्षेत गतीर्नॄणां कर्मदोष- समुद्भवाः Ms.6.61,95.-2 an error, defect, or blunder (in doing an act); कर्मदोषैर्न लिप्यते Ms.1,14.-3 evil consequence of human acts.-4 discreditable conduct.-धारयः N. of a compound, a subdivision of Tatpu- ruṣa, (in which the members of the compound are in apposition) तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः P.I. 2.42. तत्पुरुष कर्म धारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः Udb.-ध्वंसः 1 loss of fruit arising from religious acts.-2 dis- appointment.-नामन् (in gram.) a participal noun.-नामधेयम् N. of an act or sacrifice. These names are not arbitrary or technical such as गुण and वृद्धि but are always significant; सर्वेष्वेव कर्मनामधेयेषु अर्थसमन्वयेनानुवाद- भूतो नामशद्बो वर्तते, न लौकिकार्थतिरस्कारेण परिभाषामात्रेण वृद्धिगुणवत् ŚB. on MS.1.6.41.-नाशा N. of a river between Kaśi and Bihar.-निश्चयः a decision of action; न लेमे कर्मनिश्चयम् Bm.1.648.-निषद्या a manufactory; Kau. A.2.4.-निष्ठ a. devoted to the performance of religious acts; अग्निर्वीरं श्रुत्यं कर्मनिष्ठाम् Rv.1.8.1; Ms.3.134.-न्यासः renunciation of the result of religious acts.-पथः 1 the direction or source of an action.-2 the path of religious rites (opp. ज्ञानमार्ग).-पाकः ripening of actions, reward of actions done in a former life; Pt.1.372.-प्रवचनीयः a term for certain prepositions, particles, or ad- verbs when they are not connected with verbs and govern a noun in some case; literally-the term means, 'Concerned with the setting forth of an action'. According to Indian grammarians it means 'that which spoke of an action (क्रियां प्रोक्तवन्तः)' e. g. आ in आ मुक्तेः संसारः is a कर्मप्रवचनीय; so अनु in जपमनु प्रावर्षत् &c; कर्म प्रोक्तवन्तः कर्मप्रवचनीया इति Mbh. on P.I.4.83. cf. उपसर्ग, गति and निपात also.-फलम् 1 fruit or reward of actions done in a former life; (pain, pleasure); न मे कर्मफले स्पृहा Bg.4.14;5.12;6.1; ˚फलत्याग Bg.12.11,18.2; ˚फलत्यागिन् Bg.18.11; ˚फलप्रेप्सुः Bg.18.27; ˚फलसंयोग Bg.5.14; ˚फलहेतु Bg.2.47. एवं संचिन्त्य मनसा प्रेत्य कर्मफलोदयम् Ms.11.231.-2 the fruit of Averrhoa Carambola (Mar. कर्मर); also कर्मरङ्ग.-बन्धः, -बन्धनम् confinement to repeated birth, as the consequence of religious acts, good or bad (by which the soul is attached to worldly plea- sures &c.); बुद्ध्या युक्तो यथा पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यति Bg.2.39.-भूः, -भूमिः f.1 the land of religious rites, i. e. भरतवर्ष, this world (a place for man's probation); प्राप्येमां कर्मभूमिम् Bh.2.1; K.174,319.-2 ploughed ground.-मासः the Calendar month of thirty days.-मीमांसा the Mīmāṁsā of ceremonial acts; see मीमांसा.-मूलम् a kind of sacred grass called कुश.-युगम् the fourth (the present) age of the world, i. e. the Kaliyuga.-योगः 1 performance of actions, worldly and religious rites; कर्मयोगेन योगिनाम् Bg.3.3;3.7;5.2;13.24.-2 active exertion, industry; Ms.1.115.-वचनम् (with Buddhists) the ritual.-वज्रः an epithet of a Śūdra.-वशः fate considered as the inevitable result of actions done in a former life.-वाटी a lunar day (तिथि).-विपाक = कर्मपाक.-शाला a work-shop.-शील, -शूर a. assiduous, active, laborious; cf. कर्म- शीलस्तु कर्मठे । Nm.-शौचम् humility.-श्रुतिः f. The word expressive of the act; कर्मश्रुतेः परार्थत्वात् MS.11. 2.6. (read या अत्र कर्मश्रुतिः दर्शपूर्णमासाभ्यामिति सा परार्था तृतीया-योगात् &c. शबर).-सङ्गः attachment to worldly duties and their results. तन्निबध्नाति... कर्मसङ्गेन Bg.14.7.-सचिवः a minister.-संन्यासिकः, -संन्यासिन् m.1 a religious person who has withdrawn from every kind of worldly act.-2 an ascetic who performs religious deeds without looking to their reward.-साक्षिन् m.1 an eyewitness; वह्निर्विवाहं प्रति कर्मसाक्षी Ku.7.83.-2 one who witnesses the good or bad actions of man; आदित्य भो लोककृताकृतज्ञ लोकस्य सत्यानृप- कर्मसाक्षिन् Rām.3.63.16. (There are nine divinities which are said to witness and watch over all human actions; सूर्यः सोमो यमः कालो महाभूतानि पञ्च च । एते शुभाशुभ- स्येह कर्मणो नव साक्षिणः ॥)-सिद्धिः f. accomplishment of any business or desired object; success. स्वकर्मसिद्धिं पुनरा- शशंसे Ku.-स्थानम् a public office, a place of business. -
56 कल्प _kalpa
कल्प a. [क्लृप्-घञ्]1 Practicable, feasible, possible,-2 Proper, fit, right.-3 Strong, vigorous; चरन्तं ब्राह्मणं कञ्चित्कल्पचित्तमनामयम् Mb.12.179.3.-4 Able, competent (with a gen., loc.; inf. or at the end of comp.); धर्मस्य, यशसः, कल्पः Bhāg. able to do his duty &c.; स्वक्रियायामकल्पः ibid. not competent to do one's duty; अकल्प एषामधिरोढुमञ्जसा पद्म्द्म् ibid., so स्वभरणाकल्प &c.-ल्पः 1 A sacred precept or rule, law, ordinance.-2 A prescribed rule, a prescribed alternative, optional rule; प्रभुः प्रथमकल्पस्य यो$नुकल्पेन वर्तते Ms.11.3 'able to follow the prescribed rule to be observed in preference to all others'; प्रथमः कल्पः M.1; cf. also Pratimā 4, and Abhiṣekanāṭakam 6 and Ś.4. a very good (or best) alternative; एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः Ms. 3.147.-3 (Hence) A proposal, suggestion, resolve, determination; एष मे प्रथमः कल्पः Rām.2.52.63; उदारः कल्पः Ś.7.-4 Manner of acting, procedure, form, way, method (in religious rites); श्रूयते हि पुराकल्पे Mb. 6.43.23; क्षात्रेण कल्पेनोपनीय U.2; कल्पवित्कल्पयामास वन्यामे- वास्य संविधाम् R.1.94; Ms.7.185.-5 End of the world, universal destruction.-6 A day of Brahmā or 1, Yugas, being a period of 432 million years of mortals and measuring the duration of the world; cf. Bhāg.3.11; श्रीश्वेतवाराहकल्पे [the one in which we now live]; कल्पं स्थितं तनुभृतां तनु- भिस्ततः किम् Śānti.4.2. Hence कल्पिक means 'born in the primeval age' Bu. Ch.2.48.-7 Medical treat- ment of the sick.-8 One of the six Vedāṅgas, i. e. that which lays down the ritual and prescribes rules for ceremonial and sacrificial acts; शिक्षा कल्पो व्याकरणम् Muṇdtod; 1.1.5 see under वेदाङ्ग.-9 A termination added to nouns and adjectives in the sense of 'a little less than', 'almost like', 'nearly equal to', P.V.3.67 [denoting similarity with a degree of infe- riority]; कुमारकल्पं सुषुवे कुमारम् R.5.36; उपपन्नमेतदस्मिन्नृषि- कल्पे राजनि Ś.2; प्रभातकल्पा शशिनेव शर्वरी R.3.2; so मृतकल्पः, प्रतिपन्नकल्पः &c.-1 The doctrine of poisons and antidotes.-11 One of the trees of paradise; cf. कल्पद्रुम.-12 Vigour, strength; लौकिके समयाचारे कृतकल्पो विशारदः Rām.2.1.22.-ल्पा, -ल्पम् A kind of intoxicating liquor.-Comp. -अन्तः end of the world, universal destruction; कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनम् Bh.2.16. कल्पान्तक्रूरकेलिः क्रतुक्रदनकरः कुन्दकर्पूरकान्तिः Udb. ˚स्थायिन् a. lasting to the end of a कल्प; शरीरं क्षणविध्वंसि कल्पान्तस्थायिनो गुणाः H.1.46.-आदिः renovation of all things in the creation; कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् Bg.9.7;-उपनिषद् pharmacology; Charak 1.4.-कारः 1 author of Kalpasūtra, q. v.-2 a barber.-क्षयः end of the world, universal destruction; e. g. कल्पक्षये पुनस्तानि Bg.9.7. पुरा कल्पक्षये वृत्ते जातं जलमयं जगत् Ks.2.1.-तरुः, -द्रुमः, -पादपः, -वृक्षः 1 one of the trees of heaven or Indra's praradise, fabled to fulfill all desires; आसीत्कल्पतरुच्छायामाश्रिता सुरभिः पथि R.1.75; 17.26; Ku.2.39;6.41.-2 a tree supposed to grant all desires; 'wish-yielding tree'; नाबुद्ध कल्पद्रुमतां विहाय जातं तमात्मन्यसिपत्रवृक्षम् R.14.48; मृषा न चक्रे$- ल्पितकल्पपादपः N.1.15.-3 any productive or boun- tiful source; निगमकल्पतरोर्गलितं फलम् Bhāg.1.1.3.-4 (fig.) a very generous person; सकलार्थिसार्थकल्पद्रुमः Pt.1.-नृत्यम् a particular kind of dance.-पालः 1 a pro- tector of order.-2 a seller of spirituous liquors.-लता, -लतिका 1 a creeper of Indra's paradise; Bh. 1.9.-2 a creeper supposed to grant all desires; नानाफलैः फलति कल्पलतेव भूमिः Bh.2.46; cf. कल्पतरु above.-वल्ली see कल्पलता; Ks.1.66; कल्पवल्लीगृहेषु 52.21.-विद् a. conversant with sacred precepts; कल्पवित्कल्पया- मास वन्यामेवास्य संविधाम् R.1.94.-स्थानम् 1 the art of preparing drugs; Charak 7.-2 the science of poisons and antidotes; Suśr.-सूत्रम् a manual of ritual in the form of Sūtras. Mb.14.54.9. N. of a sacred Jaina book written by भद्रबाहु sketching the life of महावीर. -
57 काकः _kākḥ
काकः [कै शब्दकरणे-कन् Uṇ.3.43]1 A crow; काको$पि जीवति चिराय बलिं च भुङ्क्ते Pt.1.24.-2 (Fig.) A con- temptible fellow, base or impudent person.-3 A lame man.-4 Bathing by dipping the head only into water (as crows do).-5 A sectarial mark (तिलक).-6 A kind of measure.-7 N. of a Dvīpa.-का N. of several plants काकनासा, काकोली &c.-की 1 A female crow.-काकी see Mbh. on IV.1.63.-कम् 1 A multitude of crows.-2 A modus coeundi.-Comp. -अक्षिगोलकन्याय see under न्याय.-अञ्ची = काकजङ्घा q. v.-अदनी The Gunja plant.-अरिः an owl.-इक्षुः A reed.-उडुम्वरः, (-रिका) The fig-tree.-उदरः a snake; काकोदरो येन विनीतदर्पः Kavirāja; काकोदरसोदरः खलो जगति Bv.1.76.-उलूकिका, -उलूकीयम् the natural enmity of the owl and the crow; Mbh. on IV.2.14; Vārt.2. (काकोलूकीयम् is the name of the third Tantra in the Pañchatantra).-कङ्गुः -कङ्गुनी f. A kind of corn.-Comp. -कला N. of a plant.-चिञ्चा, -जङ्घा the Gunja plant.-चरित्रम् A part of the science of Omens based on the sound of crows.-च्छदः, -च्छदिः 1 a wag-tail.-2 a side-lock of hair; see काकपक्ष below.-जम्बुः A kind of rose-apple tree.-जातः the (Indian) cuckoo.-तालीय a. [काकताल-छ Mbh. on V.3.16] (anything) taking place quite unexpectedly and accidentally, an accident; अहो नु खलु भोः तदेतत् काकतालीयं नाम Māl.5; काक- तालीयवत्प्राप्तं दृष्ट्वा$पि निधिमग्रतः H. Pr.3; sometimes used adverbially in the sense of 'accidentally'; फलन्ति काक- तालीयं तेभ्यः प्राज्ञा न बिभ्यति Ve.2.15. ˚न्याय see under न्याय.-तालुकिन a. contemptible, vile.-तिक्रा, -तिन्दुका, -तुण्डिका different kinds of trees.-तुण्डम् A kind of head of an arrow (see फलम्). काकतुण्डेन वेध्यानां वेधं कुर्यात् Dhanur.66.-दन्तः (lit.) the tooth of a crow; (fig.) anything impossible or not existing; ˚गवेषणम् searching after impossibilities (said of any useless and unprofitable task).-ध्वजः the submarine fire; cf. और्व.-नासा, -नासिका, -नासिकी different kinds of trees.-निद्रा a light slumber (easily broken).-पक्षः, -पक्षकः side-locks of hair on the temples of boys and young men (especially of the Kṣatriya caste]; काकपक्षधरमेत्य याचितः R.11.1,31,42;3.28; U.3.-पदम् 1 the sign (^) in Mss. denoting that something has been left out.-2 an incision in the skin. (-दः) a particular mode of sexual inter- course.-पुच्छः, -पुष्टः the [Indian] cuckoo.-पेय a shallow; काकपेया नदी Sk.-भीरुः an owl.-मद्गुः a gallinule water-hen, घृतं हृत्वा तु दुर्बुद्धिः काकमद्गुः प्रजायते Mb.13.111.22.-मर्दः, -मर्दकः a kind of gourd [Mar. कवंडळ].-माची, -चिका a kind of tree (Mar. कावळी)-मृगगोचरित a. following the manner of the crow in drinking, of the deer in eating and of the cow in making water; एवं गोमृगकाकचर्यया व्रजंस्तिष्ठन्नासीनः शयानः काकमृगगोचरितः पिबति खादत्यवमेहति स्म Bhāg.5.5.34.-यवः barren corn (the ear of which has no grain); यथा काकयवाः प्रोक्ता यथारण्यभवास्तिलाः । नाममात्रा न सिद्धौ हि धनहीनास्तथा नराः ॥ Pt.2.9. तथैव पाण्डवाः सर्वे यथा काकयवा इव Mb; (काकयवाः = निष्फलतृणधान्यम्).-रुतम् the shrill sound of a crow (considered as a sign of future good or evil under different circumstances);-रुहा a. kind of tree (Mar. बांडगूळ).-वन्ध्या a woman that bears only one child.-स्नानम् Bathing like a crow.-स्पर्शः 1 The touching of a crow.-2 A ceremony performed on the tenth day after a death, consisting in the offering of rice to crows.-स्वरः a shrill tone (as that of a crow). -
58 कु _ku
1कु ind. A prefix implying 'badness', 'deterioration', 'depreciation', 'sin', 'reproach', 'littleness', 'want', 'deficiency', &c. Its various substitutes are कद् (कदश्व), कव (कवोष्ण), का (कोष्ण), किं (किंप्रभुः); cf. Pt.5.17.-Comp. -कर्मन् n. a bad deed, a mean act. -a. wicked, Bhāg.1.16.22.-कु-वाच् m. jackal.-कूलम् A hole filled with stakes. ˚लः A fire made of chaff; कुकूलं शङ्कुभिः कीर्णे श्वभ्रे ना तु तुषानले Nm.-ग्रहः an unpropitious planet.-ग्रामः a petty village or hamlet (without a king's officer, an agnihotrin, a physician, or a river.)-चन्दनम् Red sandal-wood.-चर a. of bad conduct, a thief; दृष्ट्वा त्वादित्यमुद्यन्तं कुचराणां भयं भवेत् Mb.14.39.13.-चेल a. wearing bad or ragged garments; कपालं वृक्ष- मूलानि कुचेलमसहायता । समता चैव सर्वस्मिन्नेतन्मुक्तस्य लक्षणम् ॥ Ms.6.44.-चरित्रम्, -चर्या wickedness, evil conduct, impropriety; Ms.9.17.-चोद्यम् an unsuitable ques- tion.-जन्मन् a. low born.-तनु a. deformed, ugly. (-नुः) an epithet of Kubera.-तन्त्री a bad lute.-तपः 1 a sort of blanket (made of the hair of the mountain goat).-2 the eighth Muhūrta or portion of the day.-3 a daughter's or sister's son.-4 the sun.-तर्कः 1 sophistical or fallacious argument.-2 a heterodox doc- trine, free thinking; कुतर्केष्वभ्यासः सततपरपैशुन्यमननम् G. L.31. ˚पथः a sophistical mode of arguing.-तीर्थम् a bad teacher.-दिनम् an evil or unpropitious day.-दृष्टिः f.1 weak sight.-2 an evil eye, sinister eye (fig.).-3 an opinion or doctrine opposed to the Vedas, heterodox doctrines; या वेदबाह्याः स्मृतयो याश्च काश्च कुदृष्टयः Ms.12.95.-देशः 1 a bad place or country.-2 a country where the necessaries of life are not available or which is subject to oppression.-देह a. ugly, defor- med; कुदेहमानाहिविदष्टदृष्टेर्ब्रह्मन्वचस्ते$मृतमौषधं मे Bhāg.5.12.2. (-हः) an epithet of Kubera.-द्वारम् back door.-धी a. foolish, silly, stupid.-2 wicked.-नखम् a disease of the nails; Mb.3.-नटः 1 a bad actor.-2 a sort of trumpet flower.-3 red arsenic.-नदिका a small river, rill; सुपूरा स्यात्कुनदिका Pt.1.25.-नाथः a bad master; हतास्म्यहं कुनाथेन न पुंसा वीरमानिना Bhāg.9.14.28.-नामन् m. a miser.-नीतः bad counsel, leading; तृणैश्छन्ना भूमिर्मतिरिव कुनीतैव विदुषः Mu.6.11.-पटः, -टम् a miser- able garment; कुपटावृतकटिः Bhāg.5.9.1.-पथः 1 a wrong road, bad way (fig. also).-2 a heterodox doctrine.-पथ्य a. unwholesome, improper.-परीक्षक a. examining badly, not valuing rightly; कुत्स्याः स्युः कुपरीक्षका न मणयो यैरर्घतः पातिताः Bh.2.15.-पात्रम् an unfit recipient.-पुत्रः a bad or wicked son: यादृशं फल- माप्नोति कुप्लवैः संतरन् जलम् । तादृशं फलमाप्नोति कुपुत्रैः संतरंस्तमः ॥ Ms.9.161. कुपुत्रो जायेत क्वचिदपि कुमाता न भवति, देव्यपराध- क्षमापनस्तोत्र (ascribed to a later शङ्कराचार्य).-पुरुषः 1 a low or wicked man.-2 a spiritless coward.-पूय a. low, vile, contemptible.-प्रिय a. disagreeable, contem- ptible, low, mean.-प्लवः a bad boat; कुप्लवैः संतरन् जलम् Ms.9.161.-बन्धः a disgraceful stigma; अन्त्याभिगमने त्वङ्क्यः कुबन्धेन प्रवासयेत् Y.2.294.-ब्रह्मः, -ब्रह्मन् m. a bad or degraded Brāhmaṇa.-मन्त्रः 1 bad advice.-2 a charm used to secure success in a bad cause.-मुद्विन् a. Un- friendly; उदहृष्यन्वारिजानि सूर्योत्थाने कुमुद्विना । राज्ञा तु निर्भया लोकाः Bhāg.1.21.47.-मेरुः The southern hemisphere or pole.-योगः an inauspicious conjunction (of planets).-योगिन् m. a false devotee, impostor.-रस a. having bad juice or flavour. (-सः) a kind of spirituous liquor.-रूप a. ugly, deformed; कुपुत्रो$पि भवेत्पुंसां हृदयानन्दकारकः । दुर्विनीतः कुरूपो$पि मूर्खो$पि व्यसनी खलः ॥ Pt.5.19.-रूप्यम् tin.-लक्षण a. having fatal marks on the body. कुलक्षणेत्यहं राज्ञा त्यक्तेत्यात्तविमानना Ks.91.19.-वङ्गः lead.-वचस्, -वाच्, -वाक्य a. abusive, bad, scurrilous; using abusive or foul language; संस्मारितो मर्मभिदः कुवाग्रिपून् Bhāg.4.3.15. (-n.) abuse, bad language.-वज्रकम् crystal; a stone resembling a diamond.-वर्षः a sudden or violent shower; Rām.6.-विक्रमः bravery exhibited in a wrong place; धिगीदृशं ते नृपते कुविक्रमं कृपाश्रये यः कृपणे पतत्त्रिणि N.1.132.-विवाहः a degraded or improper form of marriage; Ms.3.63.-वृत्तिः f. bad bebaviour.-वेधस् m. bad fate; हृतरत्नेन मुषितो दत्त्वा काचं कुवेधसा Ks. 71.232.-वैद्यः a bad physician, quack.-शील a. rude, wicked, unmannerly, ill tempered, of bad character; कुतो गम्यमगम्यं वा कुशीलोन्मादिनः प्रभोः Ks.32.152.-ष्ठलम् 1 a bad place.-2 the earth; शयानां कुष्ठले Bk.9.84.-सरित् f. a small river, rill; उच्छिद्यन्ते क्रियाः सर्वा ग्रीष्मे कुसरितो यथा Pt.2.89.-सृतिः f.1 evil conduct, wicked- ness; कस्माद्वयं कुसृतयः खलयोनयस्ते Bhāg.8.23.7.-2 conjuring, magic.-3 roguery.-स्त्री a bad woman.2कु I. 1 P. (कवते) To sound. -II. 6 Ā. (कुवते)1 To moan, groan.-2 To cry. -III. 2 P. (कौति) To hum, coo (as a bee.)...कुवत्पक्षिकुलाकुलाः Bk.9.1. -
59 कुतस् _kutas
कुतस् ind.1 From where, whence; कस्य त्वं वा कुत आयातः Moha M.3.-2 Where, where else, in what (other) place &c.; तार्तीयस्य कुतो गतिः Bhāg.8.19.34; ईदृग्विनोदः कुतः Ś.2.5.-3 Why, wherefore, from what cause or motive; कुत इदमुच्यते Ś.5.-4 How, in what manner; स्फुरति च बाहुः कुतः फलमिहास्य Ś.1.16.-5 Much more, much less; न त्वत्समोस्त्यभ्यधिकः कुतो$न्यः Bg.11.43, 4.31; न मे स्तेनो जनपदे न कदर्यो... न स्वैरी न स्वैरिणी कुतः Ch. Up.-6 Because, for; Ś.1. कुतस् is sometimes used merely for the abl. of किम्; कुतः कालात्समुत्पन्नम् V. P. (= कस्मात् कालात् &c.). कुतः becomes indefinite when connected with the particles चिद्, चन, or अपि. भयं कच्चिन्न चास्मासु कुतश्चिद्वि- द्यते महत् Rām.2.74.2. -
60 कुशलिन् _kuśalin
कुशलिन् a. (-नी f.)1 Happy, doing well, pro- sperous; अथ भगवांल्लोकानुग्रहाय कुशली काश्यपः Ś.5; R.5. Me.114. कुशलिनी वत्सस्य वार्तापि नो । S. D.-2 Of lower caste; 'कुशलिनं कारुकं चण्डालविशेषमित्यर्थः' Nīlakaṇṭha's commentary on Mb.12.291.7. [पापानुबन्धं यत्कर्म यद्यपि स्यान्महाफलम् । तन्न सेवेत मेधावी शुचिः कुशलिनं यथा ॥]
Страницы
См. также в других словарях:
phála-mudgarikā — फलमुद्गरिका … Indonesian dictionary
phála-mukhyā — फलमुख्या … Indonesian dictionary
phála-mūla — फलमूल … Indonesian dictionary
phála-mūlin — फलमूलिन् … Indonesian dictionary
yáthā-phalam — यथाफलम् … Indonesian dictionary
