Перевод: со всех языков на все языки

со всех языков на все языки

पार्श्वगत

  • 21 अगति _agati

    *****अगति (ती) क. a.
    1 Helpless,without any resort or resource; बालमेनमगतिमादाय Dk.9; दण्डस्त्वगतिका गतिः Y.1. 346.
    -2 The last resource or shift; अगतिका गतिर्ह्येषा पापा राजोपसेविनाम् । V.l. अगतीकगतीनस्मान्नष्टार्थानर्थसिद्धये Mb.12. 1.16.

    Sanskrit-English dictionary > अगति _agati

  • 22 अतिवक्र _ativakra

    अतिवक्र a. Very crooked.
    -क्रः N. of the five planets (भौम and others); अतिवक्रा नगाष्टके इति ज्योतिषोक्तं सूर्यस्य सप्तमाष्टमस्थितिवशात् पूर्वगतिविपरीतपश्चाद्गतिशालिभौमादि- पञ्चकम् Tv.

    Sanskrit-English dictionary > अतिवक्र _ativakra

  • 23 अध्वन् _adhvan

    अध्वन् m. [अत्ति बलं; अद्-क्वनिप् धादेशः Uṇ.4.115; perhaps from अत् also]
    1 (a) A way, road; passage, orbit (of planets &c.); मुक्ताध्वानं ये लङ्घयेयुर्भवन्तम् Me.54. (b) Distance, space (traversed or to be traversed); पञ्चदशयोजनमात्रमध्वानं जगाम K.119,12; कियत्यध्वनि सा उज्ज- यिनी 27; Dk.13; अपि लङ्धितमध्वानं बुबुधे न बुधोपसः R.1. 47; उल्लङ्घिताध्वा Me.45; कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे &c. (c) Jour- ney, travel, course, march; नैकः प्रपद्येताध्वानम् Ms.4.6 undertake a journey; अध्वसु त्रिषु विसृष्टमैथिलः R.11.57 after three marches; परिक्लान्तः किलाध्वना Ki.11.2 way- worn; अध्वश्रमपरिगतम् Me.17.4; अध्वा वर्णकफस्थौल्यसौकुमा- र्यविनाशनः Suśr.
    -2 A recension of the Vedas and the school upholding it (शाखा, अवयव) एकविंशत्यध्वयुक्त- मृय्वेदमृषयो विदुः । सहस्राध्वा सामवेदो यजुरेकशताध्वकम् ॥ अध्वा देवगतिः शाखा इति पर्यायवाचकाः ।
    -3 Time (Kāla), time personified, (being the eater of all) दुर्मरं पुरुषेणेह मन्ये ह्यध्वन्यनागते Mb.14.8.24.
    -4 Air; sky, atmosphere.
    -5 Place. प्रस्थितं दीर्घमध्वानं स्वबन्धुमिव बान्धवाः Rām.5.1.45.
    -6 Means, resource; method.
    -7 Attack (अधिकदुरारोह- णम्). अध्वन् is changed to अध्व after prepositions; प्राध्वः, व्यध्वः &c.
    -Comp. -अतिः [अध्वानमतति, अत्-इ]
    1 a tra- veller.
    -2 an intelligent person.
    -अधिपः, -ईशः [ष. त.] an officer in charge of the public roads.
    -अयनम् [अध्वन्ययनम्] journey, travel.
    -गः 1 one who travels; a traveller, way-farer; Av.13.1.36. सन्तानकतरुच्छाया- सुप्तविद्याधराध्वगम् Ku.6.46 (˚गामिन्).
    -2 a camel.
    -3 a mule.
    -4 the sun; ˚भोग्यः N. of a tree, Spondias Man- gifera (आम्रातकवृक्ष) अध्वगैः अयत्नलम्यफलत्वात् भोग्यः (Mar. आंबाडा). (
    -गा) the Ganges.
    -गत् m. [अध्वानं गच्छति; गम्-क्विप् P.VI.4.4] a traveller.
    -गत्यन्तः गन्तव्यः [ष. त.] measure of length applicable to roads; कालभावा- ध्वगन्तव्यः Mbh. Vārt. on P.1.4.51.
    -जा [अध्वनि जायते; जन्-ड] A plant (स्वर्णुली or स्वर्णपुष्पी).
    -पतिः 1 the sun (दिवैव पथिकानां गमनात् रात्रौ च गमननिषेधात् सूर्यस्य अध्वपालकत्वम् or अध्वनः आकाशस्य पतिः).
    -2 inspector of the road.
    -रथः [अध्वने हितः पर्याप्तो रथः शाक. त.]
    1 a travelling coach.
    -2 [अध्वैव रथो यस्य] a messenger skilled in travelling (पथि प्रज्ञो दूतः).
    -शल्यः [अध्वनि शल्यमिव आचारतीति क्विप्- अच् Tv.] N. of a tree (अपामार्ग) (अध्वगानां पादवस्त्रादौ शल्यवद्वेधकारकत्वात् तथात्वम्) (Mar. आघाडा).

    Sanskrit-English dictionary > अध्वन् _adhvan

  • 24 अनुभावः _anubhāvḥ

    अनुभावः 1 Dignity, consequence or dignity of person, majestic lustre, splendour, might, power, authority. (परिमेयपुरःसरौ) अनुभावविशेषात्तु सेनापरिवृताविव R.1.37; संभावनीयानुभावा अस्याकृतिः Ś.7; अनुभावसौभाग्यमात्रपरिशेष- धूसरश्री U.1,3;6.2;41,4.22, K.18,24; V.1; तवानुभावो$यमवेदि यन्मया Ki.1.6; Dk.29,113; दिव्यौषध्या जयति महिमा को$प्यचिन्त्यानुभावः । Mv.6.53; अहो महानुभावः पार्थिवो दुष्यन्तः Ś.3 of great might or power; जाने वो रक्षसाक्रान्तावनुभावपराक्रमौ R.1.38,2.75 greatness (dignity) &c., valour; न निहन्ति धैर्यमनुभावगुणः Ki.6.28; महानुभावप्रकृतिः कापि तत एवागतवती Māl.1 very noble or dignified.
    -2 (In Rhet.) An external manifestation or indication of a feeling (भाव) by appropriate symptoms, such as by look, gesture &c., called by some ensuant (भावबोधक-न); भावं मनोगतं साक्षात् स्वगतं व्यञ्जयत्नि ये । ते$नुभावा इति ख्याताः; यथा भ्रूभङ्गः कोपस्य व्यञ्जकः; उद्बुद्धं कारणं स्वैः स्वैर्बहिर्भावं प्रकाशयन् । लोके यः कार्यरूपः सो$- नुभावः काव्यनाट्ययोः ॥ S. D.162,163. &c.; धिगेव रमणीयतां त्वदनुभावभावादृते Māl.9.35.
    -3 Firm opinion or resolution, determination, belief; अनुभावांश्च जानासि ब्राह्मणानां न संशयः Mb.3.24.8. अनुभाववता गुरुस्थिरत्वात् Ki.13.15. cf. अनुभावः प्रभावे च सतां च मतिनिश्चये Ak. also Nm.

    Sanskrit-English dictionary > अनुभावः _anubhāvḥ

  • 25 अस्वक _asvaka _अस्वकीय _asvakīya _अस्विक _asvika

    अस्वक अस्वकीय अस्विक a. Not one's own. belonging to another.
    -Comp. -ग a. Ved. not going to one's home, homeless; अवास्तुमेनमस्वगमप्रजसं करोति Av.12.5.45. ˚ता Ved. homelessness; अस्वगता परिह्रुता Av.12.5.4
    -जातिः a. of a different caste or kind; स्वा चैव कुर्यात्सर्वेषां नास्वजातिः कथंचन Ms.9.86.

    Sanskrit-English dictionary > अस्वक _asvaka _अस्वकीय _asvakīya _अस्विक _asvika

  • 26 आज्ञा _ājñā

    1
    आज्ञा 9 P. To know, understand, learn, obtain information, ascertain, notice, perceive. -Caus. (ज्ञापयति)
    1 To order, command, direct.
    -2 To assure.
    2
    आज्ञा [आ-ज्ञा-अङ्] P. आतश्चोपसर्गे P.III.3.16.
    1 An order, command; तथेति शेषामिव भर्तुराज्ञाम् Ku.3.22.
    -2 Permission, allowance.
    -3 Power of arrangement; नैवार्थेन च कामेन विक्रमेण न चाज्ञया । शक्या दैवगतिर्लोके निवर्तयितुमुद्यता ॥ Rām.6.11.25.
    -Comp. -अनुग, -अनुगामिन्, -अनुयायिन्, -अनुवर्तिन्, -अनुसारिन्, -संपादक, -वह a. obedient, submissive.
    -कर, -कारिन् a. obeying or executing orders, obedient. (
    -रः) a servant; ˚करत्वमधिगम्य V.3.19 being the obedient servant; कार्याणां गतयो विधेरपि नयन्त्याज्ञाकरत्वं चिरात् Mu.7.16 subjection.
    -करणम्, -पालनम् obedience, execution of commands.
    -चक्रम् a mystical circle or diagram; one of the six described in Tantras.
    -पत्रम् an edict, written order.
    -प्रतिघातः, -भङ्गः 1 disobedience, insubordination; नाज्ञाभङ्गं सहन्ते नृवर नृपतयस्त्वादृशाः सार्व- भौमाः Mu.3.22.
    -2 rebellion, disloyalty.
    -विधेय a. obedient to commands.
    -शतं प्रापयिता An officer charged with carrying the king's orders into effect. EI.XII. p.65; XIX. p.118 f.

    Sanskrit-English dictionary > आज्ञा _ājñā

  • 27 आत्मन् _ātman

    आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः
    1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river).
    -2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8.
    -3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24.
    -4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below.
    -5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11.
    -6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2.
    -7 The person or whole body (con- sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66.
    -8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1.
    -9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.
    -1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason.
    -11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6.
    -12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her.
    -13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61.
    -14 Care, efforts, pain.
    -15 The sun.
    -16 Fire.
    -17 Wind, air.
    -18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen]
    -Comp. -अधीन a.
    1 dependent on oneself, independent.
    -2 sentient, existing.
    (-नः) 1 a son.
    -2 a wife's brother.
    -3 the jester or विदूषक (in dramatic literature).
    -अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33.
    -अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88.
    -अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1.
    -अपहारकः one who pre- tends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255.
    -आदिष्ट a. self-counselled. (
    -ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121.
    -आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2.
    -आराम a.
    1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23.
    -2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24.
    -आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām.
    -आश्रय a.
    1 dependent on oneself or on his own mind.
    -2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36.
    (-यः) 1 self dependence.
    -2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.
    -ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4.
    -उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3
    -उद्भव a. born or produced from oneself.
    (-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12.
    -2 Cupid.
    -3 sorrow, pain.
    (-वा) 1 daughter.
    -2 intellect.
    -3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद).
    -उपजीविन् m.
    1 one who lives by his own labour; Ms.7.138.
    -2 a day-labourer.
    -3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362).
    -4 an actor, public performer.
    -उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.
    - उपम a. like oneself. (
    -मः) a son.
    -औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32.
    -कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.
    -काम a.
    1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1.
    -2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1.
    -कार्यम् one's own business, private affair.
    -कृत a.
    1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23.
    -2 done against one's own self; Vāj.8.13.
    -गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (
    -तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6.
    -गतिः f.
    1 course of the soul's existence.
    -2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act.
    -गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).
    -गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair.
    -ग्राहिन् a. selfish, greedy.
    -घातः 1 suicide.
    -2 heresy.
    -घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥
    -2 a heretic.
    -घोषः 1 a cock (calling out to himself).
    -2 a crow.
    -3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm.
    -जः, -जन्मन् m.
    -जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28.
    -2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34.
    -3 a descendant; मृगयां वि<?>रन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1.
    -जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c.
    -2 the reasoning faculty, understanding.
    -जयः 1 one's own victory.
    -2 victory over oneself, self-denial or abnega- tion.
    -ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1.
    -ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.
    -ज्ञानम् 1 self-knowledge.
    -2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92.
    -3 true wisdom.
    -तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15.
    -2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.
    -तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17.
    -तुष्टि a. self-satisfied. (
    -ष्टिः f.) self-satisfaction.
    -त्यागः 1 self-sacrifice.
    -2 suicide.
    -त्यागिन् m. a.
    1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6.
    -2 a heretic, an unbeliever.
    -त्राणम् 1 self-preservation.
    -2 a body-guard; Rām.5.
    -दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68.
    -दर्शनम् 1 seeing oneself.
    -2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन.
    -दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2.
    -दानम् self-sacrifice, resigning oneself.
    -दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3.
    -देवता a tutelary deity.
    -द्रोहिन् a.
    1 self-tormenting, fretful.
    -2 suicide.
    -नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.
    -निन्दा self-reproach.
    -निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).
    -निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.
    -पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2.
    -पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).
    -प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13.
    -प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness.
    -2 title of an उपनिषद्.
    -प्रभ a. self-illuminated.
    -प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit.
    -2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.
    -प्रशंसा self-praise.
    -बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.
    -2 the soul, the self.
    -बोधः 1 spiritual knowledge.
    -2 knowledge of self.
    -3 N. of a work of Śaṅkarāchārya.
    -भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2.
    -2 the self proper, peculiar nature.
    -3 the body.
    -भू a. self-born, self-existent. (
    -भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81.
    -योनिः 1 N. of Brahmā;
    -2 N. of Viṣṇu.
    -3 N. of Śiva; Ś.7.35.
    -4 Cupid, god of love.
    -5 a son. (
    -भूः f.)
    1 a daughter.
    -2 talent, understanding.
    -भूत a.
    1 self-produced; peculiar, belonging to.
    -2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य).
    (-तः) 1 a son.
    -2 Cupid.
    (-ता) 1 a daughter.
    -2 talent.
    -भूयम् 1 peculiarity, own nature.
    -2 Brahman.
    -मात्रा a portion of the Supreme Spirit.
    -मानिन् a. self-respecting, respectable.
    -2 arro- gant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83.
    -मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः
    -2 soul, Supreme Spirit.
    -मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4.
    -मूलि n. the universe.
    -मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).
    -याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91.
    -योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7.
    -रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).
    -2 self protection.
    -लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239.
    -लोमन् 1 the hair of the body.
    -2 the beard.
    -वञ्चक a. self-deceiver.
    -वञ्चना self-delusion; self-deception.
    -वधः, -वध्या, -हत्या suicide.
    -वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15.
    -वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16.
    (-शः) 1 self-control, self-government.
    -2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.
    -वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64.
    -विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59.
    -विद् m.
    1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत<?>ह्येव Ch. Up.7.1.3.
    -2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116.
    -3 N. of Śiva.
    -विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43.
    -विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation.
    -वीर a.
    1 mighty, powerful, strong.
    -2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).
    -3 existent, sentient.
    (-रः) 1 a son.
    -2 wife's brother.
    -3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.
    -वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.
    -वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (
    -त्तिः f.)
    1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76.
    -2 action as regards oneself, one's own state or circum- stance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33.
    -3 practising one's own duties or occupation.
    -शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power.
    -2 illusion.
    -शल्या N. of a plant (शतावरी).
    -शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11.
    -श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging.
    -संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27.
    -संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25.
    -सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24.
    -सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8.
    -संतुष्ट a. self-sufficient.
    -सनि a. Ved. granting the breath of life.
    -सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13.
    -संदेहः 1 internal or personal doubt.
    -2 risk of life, personal risk.
    -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8.
    -2 Cupid, god of love.
    -3 epi- thet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.
    -4 the Supreme Being (परमात्मन्).
    (-वा) 1 a daughter.
    -2 understanding, intellect.
    -संपन्न a.
    1 self-possessed; Pt.1.49.
    -2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18.
    -संभावना self-conceit; K.
    -सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47.
    -सुख a. self-delighted. (
    -खम्) the highest bliss.
    -स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8.
    -हन् a.
    1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3.
    -2 a suicide, self-destroyer.
    -3 a heretic, unbeliever.
    -4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.
    -हननम्, -हत्या suicide.
    -हित a. beneficial to oneself. (
    -तम्) one's own good or welfare.

    Sanskrit-English dictionary > आत्मन् _ātman

  • 28 उत्पाटिका _utpāṭikā

    उत्पाटिका The external bark of a tree; त्वगत्सोत्पाटिका बहिः Bṛi. Up.3.9.28.

    Sanskrit-English dictionary > उत्पाटिका _utpāṭikā

  • 29 उद्यत _udyata

    उद्यत p. p.
    1 Raised, lifted up; महद्भयं वज्रमुद्यतम् Kaṭh.2.6.2; उद्यतेष्वपि शस्त्रेषु H.3.15; so ˚असिः, ˚पाणिः &c.
    -2 Persevering, diligent, active.
    -3 Bent, drawn (as a bow); न तेन सज्यं क्वचिदुद्यतं धनुः Ki.1.21.
    -4 Ready, prepared, on the point of, eager, bent or intent on, engaged in; with dat., loc., inf., or usually in comp.; अनर्थायोद्यता Rām.; उद्यतः स्वेषु कर्मसु R.17.61; हन्तुं स्वजनमुद्यताः Bg.1.45; पक्षच्छेदोद्यतं शक्रम् R.4.4; जय˚, वध˚ &c.
    -5 Trained, disciplined.
    -6 Commenced, begun; शक्या दैवगतिर्लोके निवर्तयितुमुद्यता Rām.6.11.25.
    -7 Harsh, severe, अभिपन्नमिदं लोके राज्ञामुद्यतदण्डनम् Mb.12.32.2.
    -तः 1 Time (in music).
    -2 A section, chapter, or any such division of a book.
    -Comp. -आयुध, -शस्त्र a. Having an uplifted weapon.

    Sanskrit-English dictionary > उद्यत _udyata

  • 30 उपसंहृ _upasaṃhṛ

    उपसंहृ 1 P.
    1 To draw or bring together, collect.
    -2 To sum or wind up, conclude; इदानीमुपसंहरति; प्रकृत- मुपसंहरति Kull. on Ms.1.57.
    -3 To contract; as कूर्मो$- ङ्गानि.
    -4 To withdraw, take away, withhold; छेत्तुः मार्श्वगतां छायां नोपसंहरते द्रुमः H.1.59.
    -5 To check, stop, curb.
    -6 To absorb, destroy, annihilate.

    Sanskrit-English dictionary > उपसंहृ _upasaṃhṛ

  • 31 कारणम् _kāraṇam

    कारणम् [कृ-णिच् ल्युट्]
    1 A cause, reason; कारणकोपाः कुटुम्बिन्यः M.1.18; R.1.74; Bg.13.21; oft. with loc. of the effect; Bh.2.84.
    -2 Ground, motive, object; प्रव्राज्य चीरवसनं किं नु पश्यसि कारणम् Rām.2.73. 12. किं पुनः कारणम् Mbh.; Y.2.23; Ms.8.347; कारण- मानुषीं तनुम् R.16.22.
    -3 An instrument, means; गर्भस्रावे मासतुल्या निशाः शुद्धेस्तु कारणम् Y.3.2,65.
    -4 (In Nyāya phil.) A cause, that which is invariably antecedent to some product and is not otherwise constituted; or, according to Mill, 'the antecedent or concurrence of antecedents on which the effect is invariably and unconditionally consequent'; according to Naiyāyi- kas it is of three kinds; (1) समवायि (intimate or inherent); as threads in the case of cloth; (2) असमवायि (non-intimate or non-inherent), as the conjunction of the threads in the case of cloth; (3) निमित्त (instrumental) as the weaver's loom.
    -5 The generative cause, creator, father; Ku.5.81.
    -6 An element, elementary matter; Y.3.148; Bg.18. 13.
    -7 The origin or plot of a play, poem &c.
    -8 An organ of sense; हित्वा तनुं कारणमानुषीं ताम्.
    -9 The body.
    -1 A sign, document, proof or authority; प्रमाणं चैव लोकस्य ब्रह्मात्रैव हि कारणम् Ms.11.84.
    -11 That on which any opinion or judgment is based.
    -12 Action; आत्मना कारणैश्चैव समस्येह महीक्षितः Mb.12.59.13.
    -13 A legal instrument or document.
    -14 Agency, instrumentality.
    -15 A deity (as the proximate or remote cause of creation)
    -16 Killing, injuring.
    -17 A desire (वासना) created formerly (as पूर्ववासना); पूर्वं नित्यं सर्वगतं मनोहेतुम- लक्षणम् । अज्ञानकर्मनिर्दिष्टमेतत्कारणलक्षणम् ॥ Mb.12.211.6.
    -णा 1 Pain, agony.
    -2 Casting into hell.
    -3 Urging, instigation. (
    -कारणात् for the reason that; द्वेष˚ on account of hatred; मत्कारणात् for my sake; Pt.1.22.)
    -4 Action; निमित्ते कारणात्मके Mb.12.289.7.
    -Comp. -अन्तरम् 1 a particular reason; प्रविष्टो$स्मि दुराधर्षं वालिनः कारणान्तरे Rām.4.1.28;
    -2 instrumental cause; येन वैश्रवणो भ्राता वैमात्राः कारणान्तरे Rām.3.48.4.
    -अन्वित a. having a cause or reason.
    -आख्या a. N. of the organ of perception and action, of बुद्धि, अहंकार and मनस्.
    -उत्तरम् a special plea, denial of the cause of com- plaint; admission of the charge generally, but denial of the actual issue (in law).
    -कारणम् an elementary or primary cause; an atom; त्वं कारणं कारणकारणानाम् Ki.18. 35.
    -कारितम् ind. in consequence of; यदि प्रव्राजितो रामो लोभकारणकारितम् Rām.2.58.28.
    -गत a. referred to its cause, resolved into its principles.
    -गुणः a quality of the cause; Sāṅ. K.14.
    -बलवत् a. strong by motives; Pt.5.29.
    -भूत a.
    1 caused.
    -2 forming the cause.
    -माला a figure of speech, 'a chain of causes'; यथोत्तरं चेत् पूर्वस्य पूर्वस्यार्थस्य हेतुता । तदा कारणमाला स्यात् K. P.1; e. g. Bg.2.62,63; also S. D.728.
    -मूलम् (in Rhet.) a law of causation.
    -वादिन् m. a complainant, plain- tiff.
    -वारि n. the original water produced at the begin- ning of the creation.
    -विहीन a. without a cause.
    -शरीरम् (in Vedānta phil.) the inner rudiment of the body, causal frame.

    Sanskrit-English dictionary > कारणम् _kāraṇam

  • 32 किराती _kirātī

    किराती 1 A female Kirāta, a woman of the Kirāta tribe.
    -2 A woman who carries a fly-flap or chowri; नौसंश्रयः पार्श्वगतां किरातीमुपात्तबालव्यजनां बभाषे R.16.57.
    -3 A bawd, a procuress.
    -4 Pārvatī in the disguise of a Kirātī.
    -5 The celestial Gaṅgā.

    Sanskrit-English dictionary > किराती _kirātī

  • 33 गत _gata

    गत p. p. [गम्-क्त]
    1 Gone, departed, gone for ever; Mu.1.25; किं गते सलिले सेतुबन्धेन, किं गते विवाहे नक्षत्रपरीक्षया Vb.4. 'what is the use of locking the stable-door when the steed is stolen ?'
    -2 Passed away, elapsed, past; गदायां रात्रौ.
    -3 Dead, deceased, departed to the next world; गत एव न ते निवर्तते Ku.4.3.
    -4 Gone to, arrived at, reaching to.
    -5 Being in, situated in, resting on, contained in; usually in comp.; प्रासादप्रान्तगतः Pt.1 seated on &c.; सदोगतः R.3.66 seated in the assembly; भर्तारं गता Ś.4.13 united to a husband; so आद्य˚; सर्वगत existing everywhere.
    -6 Fallen into, reduced to; e. g. आपद्गतः
    -7 Referring or relating to, with regard to, about, concerning, connected with (usually in comp.); राजा शकुन्तलागतमेव चिन्तयति Ś.5; भर्तृगतया चिन्तया Ś4; वयमपि भवत्यौ सखीगतं किमपि पृच्छामः Ś1; so पुत्रगतः स्नेहः &c.
    -8 Frequented, resorted to; सुहृद्˚ Ku.4.24.
    -9 Known, celebrated.
    -1 Directed towards, belonging to.
    -11 Known, understood.
    -तम् 1 Motion, going; गतमुपरि घनानां वारिगर्भोदराणाम् Ś.7.7; Śi.1.2, 7.4.
    -2 Gait, manner of going; Ku.1.34; हंस प्रयच्छ मे कान्ता गतिरस्यास्त्वया हृता V.4.16.
    -3 An event.
    -4 The place where one has gone.
    -5 Celebration, being known, diffusion; यावन्नाम्नो गतम् Ch. Up.7.1.5.
    -6 Manner. (As first member of comp. translated by 'free from', 'bereft of', 'deprived of', 'without'.)
    -Comp. -अक्ष a. sightless, blind.
    -अध्वन् a.
    1 one who has accomplished or finished a journey; बलैरध्युषि- तास्तस्य विजिगीषोर्गताध्वनः R.4.46,11.33.
    -2 conversant, familiar (with anything); त्रिविधे मोक्षधर्मे$स्मिन्गताध्वा छिन्नसंशयः Mb.12.32.25. (-f.) the time immediately preceding new moon when a small streak of the moon is still visible; (चतुर्दशीयुक्ता$मावास्या).
    -अनुगतम् following custom or precedent.
    -अनुगतिक a. doing as others do, a blind follower; गतानुगतिको लोको न लोकः पार- मार्थिकः Pt.1.342 'people are blind followers or servile imitators'; Mu.6.5.
    -अन्त a. one whose end has arriv- ed.
    -अर्थ a.
    1 poor.
    -2 meaningless (the meaning being already expressed).
    -असु, -जीवित, -प्राण a. expired, dead; गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण़्डिताः Bg.2.11.
    -आगतम् 1 going and coming, frequent visits; आदित्यस्य गतागतैरहरहः संक्षीयते जीवितम् Bh.3.7; Bg.9.21; Mu.2.3; 4.1.
    -2 interchange of place; कष्टं स्मरामि तव तानि गता- गतानि Māl.9.47.
    -3 the flight of a bird backward and forward.
    -4 irregular course of the stars (in astro- nomy).
    -5 Narration of past and future; स सर्वमखिलं राज्ञो वंशस्याह गतागतम् Rām.7.51.23.
    -आधि a. free from anxiety, happy.
    -आयुस् a. decrepit, infirm, very old.
    -आर्तवा 1 a woman past her child-bearing.
    -2 a bar- ren woman.
    -उत्साह a. disspirited, dejected.
    -ओजस् a. bereft of strength or energy.
    -कल्मष a. freed from crime or sin, purified.
    -क्लम a. refreshed; संविशेत्तु यथाकालमुत्तिष्ठेच्च गतक्लमः Ms.7.225.
    -चेतन a. deprived of sense or consciousness, insensible, senseless.
    -त्रप a. bold, without fear or shame; Bhāg.8.8.29.
    -दिनम्, -दिवसः the past day, yesterday.
    -दिनम् ind.. yester- day.
    -प्रत्यागत a. returned after having gone away; Ms.7.186.
    -प्रभ a. bereft of splendour, dim, obscured, faded.
    -प्राण a. lifeless, dead.
    -प्राय a. almost gone, nearly passed away; गतप्राया रजनी.
    -भर्तृका 1 a widow.
    -2 (rarely) a woman whose husband has gone abroad (= प्रोषितभर्तृका); किमु मुहुर्मुहुर्गतमर्तृकाः Śi.
    -मनस्क a. thinking of (loc.); सपदि गतमनस्कः (प्रियायाः केशपाशे) R. 9.67.
    -लक्ष्मीक a.
    1 bereft of lustre or splendour, faded.
    -2 deprived of wealth, impoverished, suffering losses.
    -वयस्, -वयस्क a. advanced in years, aged, old; गतवयसामपि पुंसां येषामर्था भवन्ति ते तरुणाः Pt.1.1.
    -वर्षः, -र्षम् the past year.
    -वैर a. at peace (with), reconciled.
    -व्यथ a. free from pain; प्रत्तां दुहितरं सम्राट् सदृक्षाय गत- व्यथः Bhāg.3.22.24.
    -शैशव a. past child-hood.
    -श्रम a. unmindful of troubles; आदित्यपथमाश्रित्य जगाम स गतश्रमः Rām.6.74.5.
    -सङ्ग a.
    1 free from attachment; गतसङ्गस्य युक्तस्य Bg.4.23.
    -2 adverse or indifferent to.
    -सत्त्व a.
    1 dead, annihilated, lifeless.
    -2 base.
    -सन्नकः an elephant out of rut.
    -स्पृह a. indifferent to worldly attachments; गतस्पृहो धैर्यधरः कृपालुः Vaidyajīvanam.

    Sanskrit-English dictionary > गत _gata

  • 34 गतिः _gatiḥ

    गतिः f. [गम्-भावे क्तिन्]
    1 Motion, going, moving, gait; गतिर्विगलिता Pt.4.78; अभिन्नगतयः Ś.1.14; (न) भिन्दन्ति मन्दां गतिमश्वमुख्यः Ku.1.11 do not mend their slow gait (do not mend their pace); so गगनगतिः Pt.1; लघुगतिः Me.16; U.6.23.
    -2 Access, entrance; मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवा- स्ति मे गतिः R.1.4.
    -3 Scope, room; अस्त्रगतिः Ku.3.19; मनोरथानामगतिर्न विद्यते Ku.5.64; नास्त्यगतिर्मनोरथानाम् V.2.
    -4 Turn, course; दैवगतिर्हि चित्रा, Mu.7.16.
    -5 Going to, reaching, obtaining; वैकुण्ठीया गतिः Pt.1 obtaining Heaven.
    -6 Fate, issue; भर्तुर्गतिर्गन्तव्या Dk.13.
    -7 State, condition; दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य Bh.2.43; Pt.1.16.
    -8 Position, station, situation, mode of existence; परार्ध्यगतेः पितुः R.8.27; कुसुमस्तबकस्येव द्वे गती स्तो मनस्विनाम् Bh.2.14; Pt.1.41,42.
    -9 A means, expedient, course, alternative; अनुपेक्षणे द्वयी गतिः Mu.3; का गतिः what help is there, can't help (often used in dramas) Pt.1.319; अन्या गतिर्नास्ति K.158; cf. also अगतिका हि एषा गतिः यत् कृत्स्नसंयोगे सति विकल्पसमुच्चयौ स्याताम् ŚB. on MS.1.5.47.
    -1 Recourse, shelter, refuge, asylum, resort; विद्यमानां गतिर्येषाम् Pt.1.32,322; आसयत् सलिले पृथ्वीं यः स मे श्रीहरिर्गतिः Sk.
    -11 Source, origin, acquisition; क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति Bg.2.43; Ms.1.5.
    -12 a way, path.
    -13 A march, proces- sion.
    -14 An event, issue, result.
    -15 The course of events, fate, fortune.
    -16 Course of asterisms.
    -17 The diurnal motion of a planet in its orbit.
    -18 A running wound or sore, fistula.
    -19 Knowing; अपेन पूर्वं न मयेति का गतिः Ki.14.15; knowledge, wisdom.
    -2 Trans- migration, metempsychosis; Ms.6.73;12.3,23,4-45; त्यज बुद्धिमिमां गतिप्रवृत्ताम् Bu. Ch.5.36; Bhāg.1.17.1.
    -21 A stage or period of life, (as शैशव, यौवन, वार्धक).
    -22 (In gram.) A term for preposition and some other adverbial prefixes (such as अलम्, तिरस् &c.) when immediately connected with the tenses of a verb or verbal derivatives.
    -23 Position of a child at birth.
    -Comp. -अनुसरः following the course of another.
    -ऊन a. impassable, desert.
    -भङ्गः stoppage.
    -हीन a. without refuge, helpless, forlorn.

    Sanskrit-English dictionary > गतिः _gatiḥ

  • 35 त्रि _tri

    त्रि num. a. [Uṇ.5.66] (declined in pl. only, nom. त्रयः m., तिस्त्रः f., त्रीणि n.) Three; त एव हि त्रयो लोकास्त एव त्रय आश्रमाः &c. Ms.2.229; प्रियतमाभिरसौ तिसृभिर्बभौ R.9.18; त्रीणि वर्षाण्युदीक्षेत कुमार्यृतुमती सती Ms.9.9 [cf. L. tres; Gr. treis; A. S., Zend thri; Eng. three].
    -Comp. -अंशः 1 a three-fold share; त्र्यंशं दायाद्धरेद्विप्रः Ms.9.151.
    -2 a third part.
    -3 three-fourths.
    -अक्ष a. triocular.
    -अक्षः, -अक्षकः an epithet of Śiva; शुष्कस्नायु- स्वराह्लादात्त्र्यक्षं जग्राह रावणः Pt.5.57.
    -अक्षरः 1 the mystic syllable ओम् consisting of three letters; see under अ. आद्यं यत्त्र्यक्षरं ब्रह्म Ms.11.265.
    -2 a match- maker or घटक (that word consisting of three syllables).
    -3 a genealogist. (
    -री) knowledge, learning; see विद्या.
    -अङ्कटम्, -अङ्गटम् 1 three strings suspended to either end of a pole for carrying burdens.
    -2 a sort of colly- rium. (
    -टः) N. of Śiva.
    -अङ्गम् (pl.) a tripartite army (chariots, cavalry and infantry).
    -अङ्गुलम् three fingers' breadth.
    -अञ्जनम् the three kinds of collyrium; i. e. कालाञ्जन, रसाञ्जन and पुष्पाञ्जन.
    -अञ्जलम्, -लिः three handfuls taken collectively.
    -अधिपतिः (the lord of the 3 guṇas or worlds), an epithet of Viṣṇu; Bhāg.3.16.24.
    -अधिष्ठानः the soul. (
    नम्) spirit, life (चैतन्य). -a. having three stations; Ms.12.4.
    -अध्वगा, -मार्गगा, -वर्त्मगा epithets of the river Ganges (flowing through the three worlds).
    -अनीक a. having the three properties of heat, rain and cold; त्यनीकः पत्यते माहिनावान् Rv.3.56.3. (
    -का) an army consisting of horses, elephants and chariots.
    -अब्द a. three years old.
    -ब्दम् three years taken collectively.
    -अम्बकः (also त्रियम्बक in the same sense though rarely used in classical literature) 'having three eyes', N. of Śiva.; त्रियम्बकं संयमिनं ददर्श Ku.3.44; जडीकृतस्त्र्यम्बकवीक्षणेन R.2. 42;3.49. ˚सखः an epithet of Kubera; कुबेरस्त्र्यम्बकसखः Ak.
    -अम्बका an epithet of Pārvatī
    -अशीत a. eighty-third.
    -अशीतिः f. eighty-three.
    -अष्टन् a. twenty-four.
    -अश्र, -अस्र a. triangular. (
    -स्रम्) a triangle.
    -अहः 1 a period of three days.
    -2 a festival lasting three days.
    -आर्षेयाः deaf, dumb and blind persons.
    -आहिक a.
    1 performed or produced in three days.
    -2 recurring after the third day, tertian (as fever).
    -3 having provision for three days कुशूलकुम्भीधान्यो वा त्र्याहिको$श्वस्तनो$पि वा Y.1.128.
    -ऋचम् (
    तृचम् also) three Riks taken collectively; Ms.8.16.
    -ऐहिक a. having provision for three days.
    -ककुद् m.
    1 N. of the moun- tain Trikūṭa.
    -2 N. of Viṣnu or Kṛiṣṇa.
    -3 the highest, chief.
    -4 a sacrifice lasting for ten nights.
    -ककुभ् m. Ved.
    1 Indra.
    -2 Indra's thunderbolt.
    -कटु dry ginger, black pepper and long pepper taken together as a drug; शिरामोक्षं विधायास्य दद्यात् त्रिकटुकं गुडम् Śālihotra 62.
    -कण्टः, -कण्टकः a kind of fish.
    -करणी the side of a square 3 times as great as another.
    -कर्मन् n. the chief three duties of a Brāhmaṇa i. e. sacrifice, study of the Vedas, and making gifts or charity. (-m.) one who engages in these three duties (as a Brāhmaṇa).
    -काण्डम् N. of Amarsiṁha's dictionary.
    -कायः N. of Buddha.
    -कालम् 1 the three times; the past, the pre- sent, and the future; or morning, noon and evening.
    -2 the three tenses (the past, present, and future) of a verb. (
    -लम् ind. three times, thrice; ˚ज्ञ, ˚दर्शिन् a. omniscient (m.)
    1 a divine sage, seer.
    -2 a deity.
    -3 N. of Buddha. ˚विद् m.
    1 a Buddha.
    -2 an Arhat (with the Jainas).
    -कूटः N. of a mountain in Ceylon on the top of which was situated Laṅkā, the capital of Rāvaṇa.; Śi.2.5.
    -कूटम् sea-salt.
    कूर्चकम् a knife with three edges.
    -कोण a. triangular, forming a triangle.
    (-णः) 1 a triangle.
    -2 the vulva.
    -खम् 1 tin.
    -2 a cucumber.
    -खट्वम्, -खट्वी three bed- steads taken collectively.
    -क्षाराणि n. (pl.) salt-petre, natron and borax.
    -गणः an aggregate of the three objects of worldly existence; i. e. धर्म, अर्थ and काम; न बाधते$स्य त्रिगणः परस्परम् Ki.1.11; see त्रिवर्ग below.
    -गत a.
    1 tripled.
    -2 done in three days.
    -गर्ताः (pl.)
    1 N. of a country, also called जलन्धर, in the north- west of India.
    -2 the people or rulers of that country.
    -3 a particular mode of calculation.
    -गर्ता 1 a lascivious woman, wanton.
    -2 a woman in general.
    -3 a pearl.
    -4 a kind of cricket.
    -गुण a.
    1 consisting of three threads; व्रताय मौञ्जीं त्रिगुणां बभार याम् Ku.5.1.
    -2 three-times repeated, thrice, treble, threefold, triple; सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य (दिनानि) R.2. 25.
    -3 containing the three Guṇas सत्त्व, रजस् and तमस्. (
    -णम्) the Pradhāna (in Sāṅ. phil.); (-ind.) three times; in three ways.
    -णाः m. (pl.) the three quali- ties or constituents of nature; त्रयीमयाय त्रिगुणात्मने नमः K.1.
    (-णा) 1 Māyā or illusion (in Vedānta phil.).
    -2 an epithet of Durgā.
    -गुणाकृतम् ploughed thrice.
    -चक्षुस् m. an epithet of Śiva.
    -चतुर a. (pl.) three or four; गत्वा जवात्त्रिचतुराणि पदानि सीता B.R.6.34.
    -चत्वा- रिंश a. forty-third.
    -चत्वारिंशत् f, forty-three.
    -जगत् n.
    -जगती the three worlds, (1) the heaven, the atmos- phere and the earth; or (2) the heaven, the earth, and the lower world; त्वत्कीर्तिः...... त्रिजगति विहरत्येवमुर्वीश गुर्वी Sūkti.5.59.
    -जटः an epithet of Śiva.
    -जटा N. of a female demon, one of the Rākṣasa attendants kept by Rāvaṇa to watch over Sītā, when she was retained as a captive in the Aśoka-vanikā. She acted very kindly towards Sītā and induced her companions to do the same; सीतां मायेति शंसन्ति त्रिजटा समजीवयत् R.12.74.
    -जातम्, जातकम् The three spices (mace, cardamoms, cinnamon).
    -जीवा, -ज्या the sine of three signs or 9˚, a radius.
    -णता a bow; कामुकानिव नालीकांस्त्रिणताः सहसामुचन् Śi.19.61.
    -णव, -णवन् a. (pl.) three times nine; i. e. 27.
    -णाकः the heaven; तावत्त्रिणाकं नहुषः शशास Bhāg.6.13.16.
    -णाचिकेतः 1 a part of the Adhvaryu-sacrifice or Yajur- veda, or one who performs a vow connected therewith (according to Kull. on Ms.3.185); Mb.13.9.26.
    -2 one who has thrice kindled the Nāchiketa fire or studied the Nāchiketa section of Kāṭhaka; त्रिणाचिकेत- स्त्रिभिरेत्य सन्धिम् Kaṭh.1.17.
    -णीता a wife ('thrice married'; it being supposed that a girl belongs to Soma, Gandharva and Agni before she obtains a human husband).
    -णेमि a. with three fellies; विचिन्वतो$भूत् सुमहांस्त्रिणेमिः Bhāg.3.8.2.
    -तक्षम्, तक्षी three carpen- ters taken collectively.
    -दण्डम् 1 the three staves of a Saṁnyāsin (who has resigned the world) tied togethar so as to form one.
    -2 the triple subjection of thought, word, and deed. (
    -ण्डः) the state of a religious ascetic; ज्ञानवैराग्यरहितस्त्रिदण्डमुपजीवति Bhāg.11.18.4.
    -दण्डिन् m.
    1 a religious mendicant or Saṁnyāsin who has renounced all worldly attachments, and who carries three long staves tied together so as to form one in his right hand; तल्लिप्सुः स यतिर्भूत्वा त्रिदण्डी द्वारका- मगात् Bhāg.1.86.3.
    -2 one who has obtained command over his mind, speech, and body (or thought, word, and deed); cf. वाग्दण्डो$थ मनोदण्डः कायदण्डस्तथैव च । यस्यैते निहिता बुद्धौ त्रिदण्डीति स उच्यते ॥ Ms.12.1.
    -दशाः (pl.)
    1 thirty.
    -2 the thirty-three gods:-- 12 Ādityas, 8 Vasus, 11 Rudras and 2 Aśvins. (
    -शः) a god, an immortal; तस्मिन्मघोनस्त्रिदशान्विहाय सहस्रमक्ष्णां युगपत्पपात Ku.3.1. ˚अङ्कुशः (-शम्) the heaven. ˚आयुधम् Indra's thunder- bolt; R.9.54. ˚आयुधम् rainbow; अथ नभस्य इव त्रिदशायुधम् R.9.54. ˚अधिपः, ˚ईश्वरः, ˚पतिः epithets of Indra. ˚अधिपतिः N. of Śiva. ˚अध्यक्षः, ˚अयनः an epithet of Viṣṇu. ˚अरिः a demon. ˚आचार्यः an epithet of Bṛihas- pati. ˚आधार Nectar. ˚आलयः, ˚आवासः
    1 heaven.
    -2 the mountain Meru.
    -3 a god. ˚आहारः 'the food of the gods', nectar. ˚इन्द्रः
    1 Indra.
    -2 Śiva.
    -3 Brahman. ˚गुरुः an epithet of Bṛihaspati, ˚गोपः a kind of insect; (cf. इन्द्रगोप) श्रद्दधे त्रिदशगोपमात्रके दाहशक्तिमिव कृष्णवर्त्मनि R.11.42. ˚दीर्घिका an epithet of the Ganges. ˚पतिः Indra; एषो$प्यैरावतस्थस्त्रिदशपतिः Ratn.4.11. ˚पुङ्गवः Viṣṇu; Rām.1. ˚मञ्जरी the holy basil. ˚वधू, ˚वनिता, an Apsaras or heavenly damsel; कैलासस्य त्रिदशवनितादर्पणस्यातिथिः स्याः Me.6. ˚वर्त्मन् the sky. ˚श्रेष्ठः
    1 Agni.
    -2 Brahman. ˚दशीभूत Become divine; त्रिदशीभूतपौराणां स्वर्गान्तरमकल्पयत् R.15.12.
    -दिनम् three days collectively. ˚स्पृश् m. concurrence of three lunations with one solar day.
    -दिवम् 1 the heaven; त्रिमार्गयेव त्रिदिवस्य मार्गः Ku.1.28; Ś.7.3.
    -2 sky, atmosphere.
    -3 paradise.
    -4 happi- ness. (
    -वा) cardamoms. ˚अधीशः, ˚ईशः
    1 an epithet of Indra.
    -2 a god. ˚आलयः the heaven; अश्वमेधजिताँल्लोका- नाप्नोति त्रिदिवालये Mb.13.141.53. ˚उद्भवा
    1 the Ganges.
    -2 small cardamoms. ˚ओकस् m. a god; वपुषि त्रिदिवौकसां परं सह पुष्पैरपतत्र्छिलीमुखाः Vikr.15.72. ˚गत dead; त्रिदिवगतः किमु वक्ष्यते पिता मे Vikr.6.62.
    -दृश् m. an epithet of Śiva.
    -दोषम् vitiation or derangement of the three humours of the body, i. e. वात, पित्त and कफ.
    -धा ind. in 3 parts, ways or places; triply, ˚त्वम् tripartition; Ch. Up.
    -धातुः an epithet of Gaṇeśa;
    -तुम् 1 the triple world.
    -2 the aggregate of the 3 minerals or humours.
    -धामन् m.
    1 N. of Viṣṇu.
    -2 of Vyāsa;
    -3 of Śiva.
    -4 of Agni.
    -5 death. -n. the heaven; हंसो हंसेन यानेन त्रिधाम परमं ययौ Bhāg.3.24.2.
    -धारा the Ganges.
    -नयन, -नेत्रः, -लोचनः epithets of Śiva; R.3. 66; Ku.3.66;5.72.
    - नवत a. ninety-third.
    -नवतिः f. ninety three.
    -नयना Pārvat&imacr.
    -नाभः Viṣṇu; Bhāg.8. 17.26.
    -नेत्रचूडामणिः the moon.
    -नेत्रफलः the cocoa-nut tree.
    -पञ्च a. three-fold five, i. e. fifteen.
    -पञ्चाश a. fiftythird.
    -पञ्चाशत् f. fifty-three.
    -पुटः glass (काच).
    -पताकः 1 the hand with three fingers stretched out or erect.
    -2 the forehead marked naturally with three horizontal lines.
    -पत्रकः the Palāśa tree.
    -पथम् 1 the three paths taken collectively, i. e. the sky, atmosphere, and the earth, or the sky, earth and the lower world.
    -2 a place where three roads meet. (
    -था) an epithet of Mathura. ˚गा, ˚गामिनी an epithet of the Ganges; गङ्गा त्रिपथगामिनी; धृतसत्पथस्त्रिपथगामभितः स तमारुरोह पुरुहूतसुतः Ki.6.1; Amaru.99.
    -पद्, -पाद्, -पात् m. Ved.
    1 Viṣṇu.
    -2 fever (personified).
    -पद a. three-footed. (
    -दम्) a tripod; त्रिपदैः करकैः स्थालैः...... Śiva. B.22. 62.
    -पदिका 1 a tripod.
    -2 a stand with three feet.
    -पदी 1 the girth of an elephant; नास्रसत्करिणां ग्रैवं त्रिपदी- च्छेदिनामपि R.4.48.
    -2 the Gāyatrī metre.
    -3 a tripod.
    -4 the plant गोधापदी.
    -परिक्रान्त a. one who walks thrice round a sacred fire.
    -पर्णः Kiṁśuka tree.
    -पाटः 1 intersection of a prolonged side and perpendicular (in a quadrangular figure).
    -2 the figure formed by such intersection.
    -पाटिका a beak.
    पाठिन् a.
    1 familiar with Saṁhitā, Pada, and Krama.
    -2 one who learns a thing after three repetitions.
    -पादः 1 the Supreme Being.
    -2 fever.
    -पाद् a.
    1 having three feet.
    -2 con- sisting of three parts, having three fourths; राघवः शिथिलं तस्थौ भुवि धर्मस्त्रिपादिव R.15.96.
    -3 trinomial. (-m.)
    1 an epithet of Viṣṇu in his dwarf incarnation.
    -2 the Supreme Being.
    -पिटकम् the 3 collections of Buddhistic sacred writings (सुत्त, विनय and अभिधम्म).
    -पुट a. triangular.
    (-टः) 1 an arrow.
    -2 the palm of the hand.
    -3 a cubit.
    -4 a bank or shore.
    -पुटकः a triangle.
    -पुटा an epithet of Durgā.
    -पुटिन् m. the castor-oil plant.
    -पुण्ड्रम्, -पुण्ड्रक a mark on the forehead consisting of three lines made with cowdung ashes.
    -पुरम् 1 a collection of three cities.
    -2 the three cities of gold, silver, and iron in the sky, air and earth built for demons by Maya; (these cities were burnt down, along the demons inhabiting them, by Śiva at the request of the gods); Ku.7.48; Amaru.2; संरक्ताभिस्त्रिपुरविजयो गीयते किन्नरीभिः Me.56; Bh.3.123; (
    -रः) N. of a demon or demons presiding over these cities. ˚अधिपतिः N. of Maya, ˚अन्तकः, ˚अरिः, ˚घ्नः, ˚दहनः, ˚द्विष् m., हरः &c. epithets of Śiva; अये गौरीनाथ त्रिपुरहर शम्भो त्रिनयन Bh.3.123; R.17.14. ˚दाहः burning of the three cities; मुहुरनुस्मरयन्तमनुक्षपं त्रिपुरदाहमुमापतिसेविनः Ki.5.14. ˚सुन्दरी Durgā.
    (-री) 1 N. of a place near Jabalpura, formerly capital of the kings of Chedi.
    -2 N. of a country.
    -पुरुष a
    1 having the length of three men.
    -2 having three assistants. (
    -षम्) the three ancestors- father, grand-father and great-grand-father.
    -पृष्ठम् the highest heaven; Bhāg.1.19.23. (
    ष्ठः) Viṣṇu.
    -पौरुष a.
    1 belonging to, or extending over, three generations of men.
    2 offered to three (as oblations).
    -3 inherited from three (as an estate).
    -प्रस्रुतः an elephant in rut.
    -फला (1) the three myrobalans taken collectively, namely, Terminalia Chebula, T. Bellerica, and Phyllanthus (Mar. हिरडा, बेहडा and आंवळकाठी). Also (2) the three sweet fruits (grape, pomegranate, and date); (3) the three fragrant fruits (nutmeg, areca- nut, and cloves).
    -बन्धनः the individual soul.
    -बलिः, बली, -वलिः, -वली f.
    1 the three folds or wrinkles of skin above the navel of a woman (regarded as a mark of beauty); क्षामोदरोपरिलसत्त्रिवलीलतानाम् Bh.1.93,81; cf. Ku.1.39.
    -2 the anus.
    -बलीकम् the anus.
    -बाहुः a kind of fighting with swords.
    -ब्रह्मन् a. with ब्रह्मा, विष्णु and महेश.
    -भम् three signs of the zodiac, or ninety degrees.
    -भङ्गम् a pose in which the image is bent at three parts of the body.
    -भद्रम् copulation, sexual union, cohabitation.
    -भागः 1 the third part; त्रिभागं ब्रह्महत्यायाः कन्या प्राप्नोति दुष्यती Mb.12.165.42.
    -2 the third part of a sign of the zodiac.
    -भुक्ल a. one possessed of learning, good conduct and good family-descent (Dānasāgara, Bibliotheca Indica,274, Fasc.1, p.29).
    -भुजम् a triangle.
    -भुवनम् the three worlds; पुण्यं यायास्त्रिभुवन- गुरोर्धाम चण्डीश्वरस्य Me.35; Bh.1.99. ˚गुरु Śiva. ˚कीर्तिरसः a patent medicine in Āyurveda. ˚पतिः Viṣṇu.
    -भूमः a palace with three floors.
    -मद the three narcotic plants; the three-fold haughtiness; Bhāg.3.1.43.
    -मधु n.
    -मधुरम् 1 sugar, honey, and ghee.
    -2 three verses of the Ṛigveda (1.9.6-8; मधु वाता ऋतायते˚).
    -3 a ceremony based on the same; L. D. B.
    -4 threefold utterance of a vedic stanza ˚मधु वाता -m. a reciter and performer of the above ceremony; L. D. B.
    -मार्गा the Ganges; त्रिमार्गयेव त्रिदिवस्य मार्गः Ku.1.28.
    -मुकुटः the Trikūṭa mountain.
    -मुखः an epithet of Buddha.
    -मुनि ind. having the three sages पाणिनि, कात्यायन and पतञ्जलि; त्रिमुनि व्याकरणम्.
    -मूर्तिः 1 the united form of Brahmā, Viṣṇu, and Maheśa, the Hindu triad; नमस्त्रिमूर्तये तुभ्यं प्रांक्सृष्टेः केवलात्मने । गुणत्रयविभायाय पश्चाद्भेदमुपेयुषे ॥ Ku.2.4.
    -2 Buddha, or Jina.
    -मूर्धन् m.
    1 a demon; त्रयश्च दूषण- खरस्त्रिमूर्धानो रणे हताः U.2.15.
    -2 a world called महर्लोक; G&imac;rvāṇa; cf. अमृतं क्षेममभयं त्रिमूर्ध्नो$धायि मूर्धसु Bhāg.2.6.19.
    -यव a. weighing 3 barley corns; Ms.8.134.
    -यष्टिः a necklace of three strings.
    -यामकम् sin.
    -यामा 1 night (consisting of 3 watches of praharas, the first and last half prahara being excluded); संक्षिप्येत क्षण इव कथं दीर्घयामा त्रियामा Me.11, Ku.7.21,26; R.9.7; V.3. 22.
    -2 turmeric.
    -3 the Indigo plant.
    -4 the river Yamuṇā.
    -युगः an epithet of Viṣṇu; धर्मं महापुरुष पासि युगानुवृत्तं छन्नः कलौ यदभवस्त्रियुगो$थ सत्त्वम् Bhāg.7.9.38; the god in the form of यज्ञपुरुष; Bhāg.5.18.35.
    -योनिः a law-suit (in which a person engages from anger, cove- tousness, or infatuation).
    -रसकम् spirituous liquor; see त्रिसरकम्.
    -रात्र a. lasting for three nights. (
    -त्रः) a festival lasting for three nights. (
    -त्रम्) a period of three nights.
    -रेखः a conch-shell.
    -लिङ्ग a. having three genders, i. e. an adjective.
    -2 possessing the three Guṇas. (
    -गाः) the country called Telaṅga. (
    -गी) the three genders taken collectively.
    -लोकम् the three worlds. (
    -कः) an inhabitant of the three worlds; यद्धर्मसूनोर्बत राजसूये निरीक्ष्य दृक्स्वस्त्ययनं त्रिलोकः Bhāg.3. 2.13. ˚आत्मन् m. the Supreme Being. ˚ईशः the sun. ˚नाथः 'lord of the three worlds', an epithet of
    1 Indra; त्रिलोकनाथेन सदा मखद्विषस्त्वया नियम्या ननु दिव्यचक्षुषा R.3.45.
    -2 of Śiva; Ku.5.77. ˚रक्षिन् a. protecting the 3 worlds; त्रिलोकरक्षी महिमा हि वज्रिणः V.1.6.
    -लोकी the three worlds taken collectively, the universe; सत्यामेव त्रिलोकीसरिति हरशिरश्चुम्बिनीविच्छटायाम् Bh.3.95; Śānti.4.22.
    -लोचनः Śiva.
    (-ना) 1 an unchaste woman.
    -2 an epithet of Durgā.
    -लोहकम् the three metals:-- gold, silver, and copper.
    -वर्गः 1 the three objects of wordly existence, i. e. धर्म, अर्थ, and काम; अनेन धर्मः सविशेषमद्य मे त्रिवर्गसारः प्रतिभाति भाविनि Ku.5.38; अन्योन्यानुबन्धम् (त्रिवर्गम्) Kau. A.1.7; प्राप त्रिवर्गं बुबुधे$त्रिवर्गम् (मोक्षम्) Bu. Ch.2.41.
    -2 the three states of loss, stability, and increase; क्षयः स्थानं च वृद्धिश्च त्रिवर्गो नीतिवेदिनाम् Ak.
    -3 the three qualities of nature, i. e. सत्त्व, रजस्, and तमस्.
    -4 the three higher castes.
    -5 the three myrobalans.
    -6 propriety, decorum.
    -वर्णकम् the first three of the four castes of Hindus taken collectively.
    -वर्ष a. three years old; Ms.5.7.
    -वलिः, -ली f. (in comp.) three folds over a woman's navel (regarded as a mark of beauty)
    -वली the anus.
    -वारम् ind. three times, thrice.
    -विक्रमः Viṣṇu in his fifth or dwarf incarnation. ˚रसः a patent medicine in Āyurveda.
    -विद्यः a Brāhmaṇa versed in the three Vedas.
    -विध a. of three kinds, three-fold.
    -विष्टपम्, -पिष्टपम् 1 the world of Indra, heaven; त्रिविष्टपस्येव पतिं जयन्तः R.6.78.
    -2 the three worlds. ˚सद् m. a god.
    -वृत् a.
    1 threefold; मौञ्जी त्रिवृत्समा श्लक्ष्णा कार्या विप्रस्य मेखला Ms.2.42.
    -2 consisting of three parts (as three गुणs, विद्याs); Bhāg.3.24.33;1.23.39; (consisting of three letters- ओङ्कार); हिरण्यगर्भो वेदानां मन्त्राणां प्रणवस्त्रिवृत् Bhāg.11.16.12. (-m.)
    1 a sacrifice.
    -2 a girdle of three strings; Mb.12.47.44.
    -3 an amulet of three strings. (-f.) a plant possessing valuable purgative properties. ˚करण combining three things, i. e. earth, water, and fire.
    -वृत्तिः livelihood through 3 things (sacrifice, study and alms).
    -वेणिः, -णी f. the place near Prayāga where the Ganges joins the Yamunā and receives under ground the Sarasvatī; the place called दक्षिणप्रयाग where the three sacred rivers separate.
    -वेणुः 1 The staff (त्रिदण्ड) of a Saṁnyāsin; केचित् त्रिवेणुं जगृहुरेके पात्रं कमण्डलुम् Bhāg.11.23.34.
    -2 The pole of a chariot; अथ त्रिवेणुसंपन्नं...... बभञ्ज च महारथम् Rām.3. 51.16; Mb.7.156.83; a three bannered (chariot); Bhāg.4.26.1.
    -वेदः a Brāhmaṇa versed in the three Vedas.
    -शक्तिः a deity (त्रिकला), Māyā; Bhāg.2.6.31.
    -शङ्कुः 1 N. of a celebrated king of the Solar race, king of Ayodhyā and father of Hariśchandra. [He was a wise, pious, and just king, but his chief fault was that he loved his person to an inordinate degree. Desiring to celebrate a sacrifice by virtue of which he could go up to heaven in his mortal body, he requested his family-priest Vasiṣṭha to officiate for him; but being refused he next requested his hundred sons who also rejected his absurd proposal. He, therefore, called them cowardly and impotent, and was, in return for these insults, cursed and degraded by them to be a Chāṇḍāla. While he was in this wretched condition, Viśvāmitra, whose family Triśaṅku had in times of famine laid under deep obligations, undertook to celebrate the sacrifice, and invited all the gods to be present. They, however, declined; whereupon the enraged Viśvāmitra. by his own power lifted up Triśaṅku to the skies with his cherished mortal body. He began to soar higher and higher till his head struck against the vault of the heaven, when he was hurled down head-foremost by Indra and the other gods. The mighty Viśvāmitra, however, arrested him in his downward course, saying 'Stay Triśaṅku', and the unfortunate monarch remained suspended with his head towards the earth as a constellation in the southern hemisphere. Hence the wellknown proverb:-- त्रिशङ्कुरिवान्तरा तिष्ठ Ś.2.]
    -2 the Chātaka bird.
    -3 a cat.
    -4 a grass-hopper.
    -5 a fire- fly. ˚जः an epithet of Hariśchandra. ˚याजिन् m. an epithet of Viśvāmitra.
    -शत a. three hundred.
    (-तम्) 1 one hundred and three.
    -2 three hundred.
    -शरणः a Buddha.
    -शर्करा three kinds of sugar (गुडोत्पन्ना, हिमोत्था, and मधुरा).
    -शाख a. three-wrinkled; भ्रुकुट्या भीषणमुखः प्रकृत्यैव त्रिशाखया Ks.12.72.
    -शालम् a house with three halls or chambers.
    -शिखम् 1 a trident; तदापतद्वै त्रिशिखं गरुत्मते Bhāg.1.59.9.
    -2 a crown or crest (with three points).
    -शिरस् m.
    1 N. of a demon killed by Rāma.
    -2 an epithet of Kubera.
    -3 fever. त्रिशिरस्ते प्रसन्नो$स्मि व्येतु ते मज्ज्वराद्भयम् Bhāg.1.63.29.
    -शीर्षः Śiva.
    -शीर्षकम्, -शूलम् a trident. ˚अङ्कः, ˚धारिन् m. an epithet of Śiva.
    -शुक्लम् the holy combination of 'three days' viz. Uttarāyaṇa (day of the gods), the bright half of the moon (day of the manes) and day- time; त्रिशुक्ले मरणं यस्य, L. D. B.
    -शूलिन् m. an epithet of Śiva.
    -शृङ्गः 1 the Trikūṭa mountain.
    -2 a triangle.
    -शोकः the soul.
    -षष्टिः f. sixty-three.
    -ष्टुभ् f. a metre of 4 x 11 syllables.
    -संध्यम्, -संध्यी the three periods of the day, i. e. dawn, noon, and sunset; also
    -त्रिसवनम् (
    -षवणम्); Ms.11.216.
    -संध्यम् ind. at the time of the three Sandhyas; सान्निध्यं पुष्करे येषां त्रिसन्ध्यं कुरुनन्दन Mb.
    -सप्तत a. seventy-third.
    -सप्ततिः f. seventy-three.
    -सप्तन्, -सप्त a. (pl.) three times 7, i. e. 21.
    -सम a. (in geom.) having three equal sides, equilateral.
    -सरः milk, sesamum and rice boiled together.
    -सरकम् drinking wine thrice ('सरकं शीधुपात्रे स्यात् शीधुपाने च शीधुनि' इति विश्वः); प्रातिभं त्रिसरकेण गतानाम् Śi.1.12.
    -सर्गः the creation of the 3 Guṇas; Bhāg.1.1.1.
    -साधन a. having a threefold causality; R.3.13.
    -सामन् a. singing 3 Sāmans (an उद्गातृ); उद्गाता तत्र संग्रामे त्रिसामा दुन्दुभिर्नृप Mb.12.98.27.
    -साम्यम् an equilibrium of the three (qualities); Bhāg.2.7.4.
    -सुपर्णः, -र्णम् 1 N. of the three Ṛigvedic verses (Rv.1.114.3-5).
    -2 N. of T. Ār.1.48-5; -a. familiar with or reciting these verses; Ms.3.185.
    -स्थली the three sacred places: काशी, प्रयाग, and गया.
    -स्थानम् the head, neck and chest to- gether; तन्त्रीलयसमायुक्तं त्रिस्थानकरणान्वितम् Rām.7.71.15. -a.
    1 having 3 dwelling places.
    -2 extending through the 3 worlds.
    -स्रोतस् f. an epithet of the Ganges; त्रिस्रोतसं वहति यो गगनप्रतिष्ठाम् Ś.7.6; R.1.63; Ku.7.15.
    -सीत्य, -हल्य a. ploughed thrice (as a field).
    -हायण a. three years old.

    Sanskrit-English dictionary > त्रि _tri

  • 36 दृष्टिः _dṛṣṭiḥ

    दृष्टिः f. [दृश्-भावे-क्तिन्]
    1 Seeing, viewing.
    -2 Seeing with the mental eye.
    -3 Knowing, knowledge; सम्यग्- दृष्टिस्तस्य परं पश्यति यस्त्वाम् Ki.18.28.
    -4 The eye, the faculty of seeing, sight; केनेदानीं दृष्टिं विलोभयामि V.2; चलापाङ्गं दृष्टिं स्पृशसि &Sacute.1.23.; दृष्टिस्तृणीकृतजगत्त्रयसत्त्वसारा U.6.19; R.2.28; Ś.4.2; देव दृष्टिप्रसादं कुरु H.1.
    -5 A look, glance.
    -6 View, notion; क्षुद्रदृष्टिरेषा K.173; एतां दृष्टिमवष्टभ्य Bg. 16.9.
    -7 Consideration, regard.
    -8 Intellect, wisdom; तुभ्यं नमस्ते$स्त्वविषक्तदृष्टये Bhāg.1.4.12.
    -9 (In Astrol.) Aspect of the stars.
    -1 Light (प्रकाश).
    -11 A theory, doctrine, notion; याश्च काश्च कृदृष्टयः (सर्वास्ता निष्फलाः) Ms. 12.95.
    -Comp. -कृत् n.,
    -कृतम् a kind of lily (स्थलपद्म).
    -क्षम worth-seeing; V.4.21.
    -क्षेपः a glance, look.
    -गतम् a theory, doctrine.
    -गुणः a mark for archers, butt, target.
    -गोचर a. within the range of sight, in sight, visible. (
    -रः) the range of sight.
    -दानम् appear- ance.
    -दोषः the evil influence of the human eye.
    -पातः 1 a look, glance; मार्गे मृगप्रेक्षिणि दृष्टिपातं कुरुष्व R.13.18; Bh.1.11,94;3.66.
    -2 act of seeing, function of the eye; रजःकणैर्विघ्नितदृष्टिपाताः Ku.3.31 (Malli. interprets-- unnecessarily in our opinion-- पात by प्रभा).
    -पथः the range of sight.
    -पूत a. 'kept pure by the sight', watched that no impurity is contracted; दृष्टिपूतं न्यसेत्पादम् Ms.6.46.
    -प्रसादः the favour of a look.
    -बन्धुः a fire- fly.
    -मण्डलम् 1 the pupil of the eye.
    -2 the circle of sight.
    -रागः the expression of the eyes; भवन्तमन्तरेण कीदृशो$स्या दृष्टिरागः Ś.2.11-12.
    -वादः 1 a Buddhist canon dealing with discussion on other religious views; दृष्टिवादो द्वादशाङ्गी स्याद्गणिपिटकाह्वया । प्रतिकर्मसूत्रपूर्वानुयोगो पूर्व- गतचूलिकाः । पञ्च स्युर्द्दष्टिवादभेदाः पूर्वाणि चतुर्दशापि पूर्वगते । Hem.
    -2 N. of the 12th Aṅga of the Jainas.
    -विक्षेपः a side-glance, leer, oblique look.
    -विद्या optics.
    -विभ्रमः an amorous glance, a coquettish look; Ś.1.23.
    -विषः a serpent.
    -संभेदः mutual glance; त्वयापि न निरूपिता अनयोर्द्दष्टिसंभेदाः Māl.7.

    Sanskrit-English dictionary > दृष्टिः _dṛṣṭiḥ

  • 37 देव _dēva

    देव a. (
    -वी f.) [दिव्-अच्]
    1 Divine, celestial; Bg.11. 11; Ms.12.117.
    -2 Shining; यज्ञस्य देवमृत्विजम् Rv.1.1.1.
    -3 Fit to be worshipped or honoured.
    -वः 1 A god, deity; एको देवः केशवो वा शिवो वा Bh.3.12.
    -2 (a) The god of rain, an epithet of Indra; as in द्वादश वर्षाणि देवो न ववर्ष; अवर्षयद्देवः Rām.1.9.18; काले च देशे च प्रववर्ष देवः Bu. Ch.2.7. (b) A cloud.
    -3 A divine man, Brāhmaṇa, as in भूदेव.
    -4 A king, ruler, as in मनुष्यदेव; तां देवसमितिं (अभ्या- गच्छत्) Mb.3.13.22.
    -5 A title affixed to the names of Bārhmaṇas; as in गोविन्ददेव, पुरुषोत्तमदेव &c.
    -6 (In dramas) A title of honour used in addressing a king, ('My lord', 'Your majesty'); ततश्च देव Ve.4; यथाज्ञापयति देवः &c.
    -7 Quicksilver.
    -8 The Supreme Spirit; हित्वा च देहं प्रविशन्ति देवं दिवौकसो द्यामिव पार्थ सांख्याः Mb.12.31.112.
    -9 A fool
    -1 A child.
    -11 A man following any particular business.
    -12 A lover.
    -13 Emulation.
    -14 Sport, play.
    -15 A husband's brother (cf. देवृ, देवर).
    -16 A lancer.
    -वम् An organ of sense; देवानां प्रभवो देवो मनसश्च त्रिलोककृत् Mb.14.41.3. [cf. L. deus; Gr. deos.].
    -Comp. -अंशः a partial incarnation of god.
    -अगारः, -रम् a temple.
    -अङ्गना a celestial damsel, an apsaras.
    -अतिदेवः, -अधिदेवः 1 the highest god.
    -2 an epithet of (1) Śiva. (2) Buddha. (3) Viṣṇu. देवातिदेवो भगवान् प्रसूतिरंशे हरिर्यस्य जगत्प्रणेता Hariv.
    -अधिपः 1 an epithet of Indra.
    -2 the supreme god.
    -अनीकम् an army of celestials.
    -अनुचरः, -अनुयायिन् m. an attendant or follower of a god; निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच R.2.52.
    -अन्धस् n.,
    अन्नम् 1 the food of gods, divine food, ambrosia.
    -2 food that has been first offered to an idol; see Ms.5.7 and Kull. thereon.
    -अभीष्ट a.
    1 liked by or dear to gods.
    -2 sacred or dedicated to a deity. (
    -ष्टा) piper betel.
    -अरण्यम् the garden of gods, the Nandana gar- den; अलमुद्द्योतयामासुर्देवारण्यमिवर्तवः R.1.8.
    -अरिः a demon.
    -अर्चनम्, -ना 1 the worship of gods.
    -2 idolatry.
    -अर्पणम् 1 an offering to the god.
    -2 the Veda; पृथग्- भूतानि चान्यानि यानि देवार्पणानि च Mb.13.86.17 (see com.).
    -आवसथः a temple.
    -अश्वः an epithet of उच्चैःश्रवस्, the horse of Indra.
    -आक्रीडः 'the garden of the gods', Nandana garden.
    -आजीवः, -आजीविन् m. an attendant upon an idol.
    -2 a low Brāhmaṇa subsisting by attendance upon an idol and upon the offerings made to it.
    -आत्मन् a.
    1 consecrated, holy, sacred.
    -2 of a divine nature. (-m.)
    1 the divine soul; ते ध्यानयोगानुगता$ पश्यन् देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम् Śvet. Up.1.3.
    -2 the holy fig-tree.
    -आयतनम् a temple; Ms.4.46; न देवा- यतनं गच्छेत् कदाचिद् वा$प्रदक्षिणम् । न पीडयेद् वा वस्त्राणि न देवा- यतनेष्वपि ॥ Kūrma P.
    -आयुधम् 1 a divine weapon.
    -2 rainbow.
    -आयुष्म् the life-time of a god.
    -आलयः 1 heaven.
    -2 a temple.
    -आवासः 1 heaven.
    -2 the holy fig-tree (अश्वत्थ).
    -3 a temple.
    -4 the Sumeru mountain.
    -आहारः nectar, ambrosia.
    -इज् a. (nom. sing. देवेट्-ड्) worshipping the gods.
    -इज्यः an epithet of Bṛihaspati, preceptor of the gods.
    -इज्जः 1 an epithet of Indra.
    -2 of Śiva.
    -इष्ट a. dear to gods. (
    -ष्टः) bdellium. (
    -ष्टा) the wild lime tree.
    -ईशः an epithet of (1) Indra. (2) Śiva. (3) Viṣṇu. (4) Brahman. (
    -शी) N. of Durgā also of Devakī mother of Kṛiṣṇa.
    -ईश्वरः N. of (1) Śiva. (2) Indra.
    -उद्यानम् 1 divine garden.
    -2 The Nandana garden.
    -3 a garden near a temple.
    -ऋषिः (देवर्षिः)
    1 a deified saint, divine sage such as अत्रि, भृगु, पुलस्त्य, अङ्गिरस् &c.; एवंवादिनि देवर्षौ Ku.6.84 (i. e. अङ्गिरस्); अथ देवऋषी राजन् संपरेतं नृपात्मजम् Bhāg.; आब्रह्मभुवनाल्लोका देवर्षिपितृमानवाः । तृप्यन्तु पितरः सर्वे मातृमातामहा- दयाः Tarpaṇamantra.
    -2 an epithet of Narada; देवर्षीणां च नारदः Bg.1.13.26.
    -ओकस् n. the mountain Meru or Sumeru.
    -कन्या a celestial damsel, a nymph; also देवकन्यका.
    -कर्दमाः sandal, aloe wood, camphor, saffron pounded together and made into a paste.
    -कर्मन् n.,
    -कार्यम् 1 a religious act or rite, divine command; अनुष्ठितदेवकार्यम् R.12.13.
    -2 the worship of gods.
    -काष्ठम् the Devadāru tree.
    -किरी N. of a Rāgiṇī; ललिता मालती गौरी नाटी देवकिरी तथा । मेघरागस्य रागिण्यो भवन्तीमाः सुमध्यमाः ॥
    -कुटम् a temple.
    -कुण़्डम् a natural spring.
    -कुलम् 1 a temple.
    -2 a race of gods.
    -3 a group of gods.
    -कुल्या the celestial Ganges.
    -कुसुमम् cloves; एलां च देवकुसुमं त्वक्पत्रं देवदारु च Śiva. B.3.14.
    -खातम्, -खातकम् 1 a natural hollow among moun- tains.
    -2 a natural pond or reservoir; Ms.4.23.
    -3 a pond near a temple. ˚बिल a cavern, chasm.
    -गणः a class of gods.
    -गणिका an apsaras; q. v.
    -गतिः the path of देवलोक; अनुज्ञातश्च रामेण ययौ देवगतिं मुनिः A. Rām. 2.1.4.
    -गन्धर्वः an epithet of Nārada. (
    -र्वम्) a particular mode of singing.
    -गर्जनम् thunder.
    -गर्भः see हिरण्यगर्भ; Rām.2.4.23.
    -गायनः a celestial choris- ter, a Gandharva.
    -गान्धारी N. of a Rāgiṇī गान्धारी देवगान्धारी मालवी श्रीश्च सारवी । रामकीर्यपि रागिण्यः श्रीरागस्य प्रिया इमाः ॥
    -गिरिः 1 N. of a mountain; cf. Me.44.
    -2 N. of a town (Daulatabad).
    -गिरी f. N. of a Rāgiṇī.
    -गुरुः 1 an epithet of Kaśyapa (the father of gods).
    -2 of Bṛihaspati (the preceptor of gods).
    -गुही an epithet of Sarasvatī or of a place situated on it.
    -गुह्यम् 1 a secret only known by gods.
    -2 death.
    -गृहम् 1 a temple.
    -2 the place of a king.
    -3 a planetary sphere.
    -ग्रहः a class of demons who causes harmless madness.
    -चरितम् the course of action or practices of the gods; न देवचरितं चरेत्.
    -चर्या the worship or service of gods.
    -चिकित्सकौ (du.) Aśvins, the twin physicians of gods.
    -छन्दः a pearl-necklace having 81, 1 or 18 strings; शतमष्टयुतं हारो देवच्छन्दो ह्यशीतिरेकयुता Bṛi. S.81.32.
    -जनः the gods collectively. ˚विद्या the science of music, dance, other arts &c.; Ch. Up.7.1.2.
    -जातम् a class of gods.
    -जामिः f. a sister of the gods; देवजामीनां पुत्रो$सि Av. 6.46.1.
    -तरुः 1 the holy fig-tree.
    -2 one of the trees of paradise. (i. e. मन्दार, पारिजात, सन्तान, कल्प and हरि- चन्दन); पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः । सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ Ak.
    -3 the tree in a village (चैत्यवृक्ष) where the villagers usually meet (Mar. पार).
    -तर्पणम् offerings of water, part of the सन्ध्या ceremony.
    -ताडः 1 fire.
    -2 an epithet of Rāhu.
    -तातः 1 a sacrifice.
    -2 N. of Kaśyapa.
    -तातिः 1 a god.
    -2 divine service; स नो यक्षद् देवताता यजीयान् Rv.3.19.1.
    -तीर्थम् 1 the right moment for the worship of gods.
    -2 the tips of the fingers sacred to gods.
    -दत्त a.
    1 god-given, grant- ed by the gods.
    -2 given to the gods (as a village, &c.).
    (-त्तः) 1 N. of the conch-shell of Arjuna; देवदत्तं धनञ्जयः (दध्मौ) Bg.1.15.
    -2 a certain person (used in speaking of men indefinitely); मुक्तस्ततो यदि बन्धाद्देवदत्त उपाच्छिनत्ति Bhāg.5.14.24; देवदत्तः पचति, पिनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते &c.
    -3 one of the vital airs exhaled in yawning; देवदत्तो विजृम्भणे. ˚अग्रजः N. of Buddha.
    -दर्शन a. visiting the gods. (
    -नः) N. of Nārada; यथा प्राह नारदो देवदर्शनः Bhāg.2.8.1.
    -दारु m., n. a species of pine; गङ्गाप्रवाहोक्षित- देवदारु Ku.1.54; R.2.36.
    -दासः a servant or attendant upon a temple.
    (-सी) 1 a female in the service of gods or a temple.
    -2 a courtezan (employed as a dancer in a temple).
    -3 the wild citron tree.
    -दीपः the eye.
    -दुन्दुभिः 1 divine drum; देवदुन्दुभिनिर्घोषो पुष्पवृष्टिश्च खात् पतन् Rām.
    -2 the holy basil with red flowers.
    -3 an epi- thet of Indra.
    -दूतः a divine envoy or messenger, an angel.
    -देवः 1 an epithet of Brahman; Rām.1.43.1.
    -2 of Śiva; अयाचितारं न हि देवदेवमद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक Ku.1.52.
    -3 of Viṣṇu; Bg.1.15.
    -4 of Gaṇeśa; दृष्टप्रभावो वरदो देवदेवो विनायकः Ks.2.55.
    -दैवत्य a. destined for the god; Ms.2.189.
    -द्रोणी a procession with idols.
    -धर्मः a religious duty or office.
    -धानी the city of Indra; तां देवधानीं स वरुथिनीपतिर्बहिः समन्ताद्रुरुधे पृतन्यया Bhāg. 8.15.23.
    -धान्यम् a kind of grass-grain (Mar. देवभात).
    -धिष्ण्यम् a chariot of the gods (विमान); Bhāg.1. 82.7.
    -नक्षत्रम् N. of the first 14 नक्षत्रs in the southern quarter (opp. to यमनक्षत्रम्).
    -नदी 1 the Ganges.
    -2 any holy river; Ms.2.17.
    -नन्दिन् m. N. of the door- keeper of Indra.
    -2 N. of a grammarian.
    -नागरी N. of the character in which Sanskrit is usually written.
    -नाथः Śiva.
    -निकायः 1 'residence of gods', paradise, heaven; तं तुष्टुवुर्देवनिकायकेतवः Bhāg.1.27.25.
    -2 a host or assembly of gods; Ms.1.36.
    -निन्दकः a blasphe- mer, unbeliever, heretic, atheist.
    -निन्दा heresy, athe- ism.
    -निर्माल्यम् 1 a garland remaining from a sacrifice.
    -निर्मित a. 'god-created', natural.
    -पतिः an epithet of Indra.
    -पादाः 'the royal feet or presence', an honorific term for a king; देवपादाः प्रमाणम्.
    -पथः 1 'heavenly passage', heaven, firmament दिव्यो देवपथो ह्येष नात्र गच्छन्ति मानुषाः Mb.
    -2 the milky way.
    -पशुः any animal con- secrated to a deity.
    -पात्रम् an epithet of Agni.
    -पुर्, -पुरी f. an epithet of Amarāvatī, the city of Indra.
    -पुरोहितः 1 a domestic priest of the gods.
    -2 the planet Jupiter (बृहस्पति).
    -पुष्पम् cloves.
    -पूज्यः an epithet of Bṛihaspati.
    -प्रतिकृतिः f.,
    -प्रतिमा an idol, the image of a deity.
    -प्रश्नः 'consulting deities', astrology, for- tune-telling.
    -प्रसूत a. good-produced (water); Av.6. 1.2.
    -प्रियः 'dear to the gods', an epithet of Śiva; (देवानांप्रियः an irreg. comp. meaning-
    1 a goat.
    -2 a fool, idiot like a brute breast, as in ते$प्यतात्पर्यज्ञा देवानांप्रियाः K. P.
    -3 an ascetic, who renounces the world).
    -बलिः an oblation to the gods.
    -बाहुः 1 N. of a king in the Yadu race.
    -2 N. of a sage; देवबाहुः शतधनुः कृतवर्मेति तत्सुताः Bhāg.
    -ब्रह्मन् m. an epithet of Nārada.
    -ब्राह्मणः 1 a Brāhmaṇa who lives on the proceeds of a temple.
    -2 a venerable Brāhmaṇa.
    -भक्तिः worship or service of the gods.
    -भवनम् 1 the heaven.
    -2> a temple.
    -3 the holy fig-tree.
    -भागः the northern hemisphere.
    -भ m. a god; (-f.) heaven.
    -भूमिः f. heaven; पितुः प्रदेशा- स्तव देवभूमयः Ku.5.45.
    -भूतिः f. an epithet of the Ganges.
    -भूयम् divinity, godhead; विदितमेव भवतां...... परां निर्वृतिमुपेत्य देवभूयं गताः सर्वे न पूर्वपुरुषा इति Rām. Champū.
    -भृत् m. an epithet of
    1 Viṣṇu.
    -2 of Indra.
    -भोगः Pleasure of the gods, heavenly joy; अन्नन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान् Bg.9.2.
    -भोज्यम् nectar.
    -मणिः 1 the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.
    -2 the sun.
    -3 a curl of hair on a horse's neck; आवर्तिनः शुभफल- प्रदशुक्तियुक्ताः संपन्नदेवमणयो भृतरन्ध्रभागाः (अश्वाः) Śi.5.4; N.1.58.
    -मधु n. divine honey; असौ वा आदित्यो देवमधु Ch. Up.3.1.1.
    -मातृ f. N. of Aditi, mother of gods.
    -मातृक a. 'having the god of rain or clouds as foster-mother', watered only by the clouds, depending on rain-water and not on irrigation, deprived of every other kind of water (as a country); देशो नद्यम्बुवृष्ट्यम्बु- संपन्नव्रीहिपालितः । स्यान्नदीमातृको देवमातृकश्च यथाक्रमम् ॥ Ak.; cf. also वितन्वति क्षेममदेवमातृकाः (i. e. नदीमातृकाः) चिराय तस्मिन् कुरवश्चकासते Ki.1. 17.
    -मानकः the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ.
    -माया the Māyā of gods; ते दुस्तराम- तितरन्ति च देवमायाम् Bhāg.
    -मार्गः the air or sky.
    -मासः the eighth month of pregnancy.
    -मुनिः a divine sage.
    -यजनम् 1 a sacrificial place, a place where a sacrifice is performed; ततस्ते देवयजनं ब्राह्मणाः स्वर्णलाङ्गलैः (कृष्ट्वा) Bhāg.1.74.12. देवयजनसंभवे सीते U.4.
    -2 a place of worship; मण्डलं देवयजनं दीक्षासंस्कार आत्मनः Bhāg.12.11.17.
    -यजि a. making oblations to gods.
    -यज्ञः a sacrifice to the superior gods made by oblations to fire, or through fire to the gods; (one of the five daily sacri- fices of a Brāhmaṇa; see Ms.3.81,85 and पञ्चयज्ञ also).
    -यज्यम्, -यज्या a sacrifice.
    -यात्रा 'an idol- procession,' any sacred festival when the idols are carried in procession; केनापि देवयात्रागतेन सिद्धादेशेन साधुना मत्समक्षमादिष्टा M.5.12-13.
    -यान bestowing मोक्ष; यज्ञस्य देवयानस्य मेध्याय हविषे नृप Bhāg.8.8.2.
    -नः the path leading to मोक्ष; सत्येन पन्था विततो देवयानः Muṇḍ.3.1.6.
    -यानम् a celestial car.
    -युगम् 1 the first of the four ages of the world; also called कृतयुग, सनत्कुमारो भगवान् पुरा देवयुगे प्रभुः Rām.1.11.11.
    -2 an age of the gods comprising four ages of men.
    -योनिः 1 a super- human being, a demigod; विद्याधरो$प्सरोयक्षरक्षोगन्धर्वकिन्नराः । पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतो$मी देवयोनयः ॥ Ak.
    -2 a being of divine origin.
    -3 fuel used in kindling fire (f. also).
    -योषा an apsaras.
    -रथः a car for carrying the image of god in procession.
    -थम् a day's journey for the sun's chariot.
    -रहस्यम् a divine mystery.
    -राज्, -राजः 1 an epithet of Indra; Rām.7.6.6.
    -2 a king.
    -3 N. of Buddha.
    -रातः 1 an epithet of Parīkṣit.
    -2 a kind of swan or crane.
    -राष्ट्रम् N. of an empire in the Deccan.
    -लक्ष्मम् the Brāhmanical cord.
    -लता the Navamallikā or double jasmine plant.
    -लिङ्गम् the image or statue of a deity; Bhāg.3.17.13.
    -लोकः heaven, paradise; देवलोकस्य चर्त्विजः (प्रभुः) Ms.4.182.
    -वक्त्रम् an epithet of fire.
    -वर्त्मन् n. the sky or atmosphere.
    -वर्धकिः, -शिल्पिन् m. Viśvakarman, the architect of gods.
    -वाणी 'divine voice', a voice from heaven.
    -वाहनः an epithet of Agni.
    -विद्या 1 divine science; Ch. Up.7.1.2.
    -2 the science of Nirukta or etymology; ibid.
    -विभागः the northern hemisphere.
    -विश् f.,
    -विशा a deity.
    -वीतिः food of the gods.
    -वृक्षः the Mandāra tree.
    -व्यचस् a. Ved. occupied by the gods.
    -व्रतम् 1 a religious observance, any religious vow.
    -2 the favourite food of the gods. (
    -तः) an epithet of
    1 Bhīṣma; ततो विनशनं प्रागाद्यत्र देवव्रतो$पतत् Bhāg.1.9.1.
    -2 Kārtikeya.
    -व्रतत्वम् celibacy (ब्रह्मचारिव्रत); देवव्रतत्वं विज्ञाप्य Mb.5.172.19.
    -शत्रुः a demon; स देवशत्रूनिव देवराजः Mb.
    -शुनी an epithet of Saramā, the bitch of the gods.
    -शेखर the damanaka tree (Mar. दवणा).
    -शेषम् the remnants of a sacrifice offered to gods.
    -श्रीः m. a sacrifice. (f.) Lakṣmī.
    -श्रुतः an epithet of
    1 Viṣṇu.
    -2 Nārada.
    -3 a sacred treatise.
    -4 a god in general.
    -संसद् f. देवसभा q. v.
    -सत्यम् divine truth, established order of the gods.
    -संध a. divine.
    -सभा 1 an assembly of the gods (सुधर्मन्).
    -2 a council of a king, council-chamber.
    -3 a gambling-house.
    -सभ्यः 1 a gambler.
    -2 a fre- quenter of gaming-houses.
    -3 an attendant on a deity.
    -4 the keeper of a gambling-house.
    -सहा 1 rules of begging alms (? भिक्षासूत्र); L. D. B.
    -2 N. of a plant.
    -सायुज्यम् identification or unification with a deity, conjunction with the gods, deification.
    -सिंह an epithet of Śiva.
    -सुषिः a tube or cavity (in the heart) leading to the gods; cf. उदान, तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषयः Ch. Up.3.13.1.
    -सू N. of 8 deities (अग्नि, सोम, सवितृ, रुद्र, बृहस्पति, इन्द्र, मित्र and वरुण).
    -सृष्टा an intoxicating drink.
    -सेना 1 the army of gods.
    -2 N. of the wife of Skanda; स्कन्देन साक्षादिव देवसेनाम् R.7.1. (Malli.:-- देवसेना = स्कन्दपत्नी perhaps it merely means 'the army of the gods' personified as Skanda's wife). ˚पतिः, ˚प्रियः an epithet of Kārtikeya.
    -स्वम् 'property of gods', property applicable to religious purposes or endowments; यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदु- र्बुधाः Ms.11.2,26. ˚अपहरणम् sacrilege.
    -सावर्णिः the 13th Manu; मनुस्त्रयोदशो भाव्यो देवसावर्णिरात्मवान् Bhāg. 8.13.3.
    -हविस् n. an animal offered to gods at a sacrifice.
    -हिंसकः an enemy of gods.
    -हूः the left ear; Bhāg.4.25.51.
    -हूतिः f.
    1 invocation of the gods.
    -2 N. of a daughter of Manu Svāyambhuva and wife of Kardama.
    -हेडनम् an offence against the gods.
    -हेतिः a divine weapon.

    Sanskrit-English dictionary > देव _dēva

  • 38 दैव _daiva

    दैव a. (
    -वी f.) [देवादागतः अण्]
    1 Relating to gods, caused by or coming from gods, divine, celestial; संस्कृतं नाम दैवी वागन्वाख्याता महर्षिभिः Kāv.1.33; दैवीनां मानुषीणां च प्रतिहर्ता त्वमापदाम् R.1.6; Y.2.235; Bg.4.25; 9.13;16.3; Ms.3.75.
    -2 Royal; दैवी वाग्यस्य नाभवत् Rāj. T.5.26.
    -3 Depending on fate, fatal.
    -4 Possessing the quality of सत्त्व.
    -वः 1 (i. e. विवाहः) One of the eight forms of marriage, that in which the daughter is given away at a sacrifice to the offi- ciating priest; यज्ञस्य ऋत्विजे दैवः Y.1.59 (for the eight forms of marriage see उद्वाह or Ms.3.21).
    -2 A worshipper of god (देवभक्त); दैवान् सर्वे गुणवन्तो भवन्ति Mb. 12.158.35.
    -वम् 1 Fate, destiny, luck, fortune; पूर्वजन्म- कृतं कर्म तद्दैवमिति कथ्यते H. दैवमविद्वांसः प्रमाणयन्ति Mu.3; विना पुरुषकारेण दैवमत्र न सिध्यति 'God helps those who help themselves'; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361. (दैवात् by chance, luckily, accidentally.)
    -2 A god, deity.
    -3 A religious rite or offering, an oblation to gods; उत्तिष्ठ नरशार्दूल कर्तव्यं दैवमाह्निकम् Rām.1.23.2.
    -4 A kind of Śrāddha ceremony.
    -5 Parts of the hands sacred to the gods, i. e. the tips of the fingers; cf. Ms.2.59.
    -6 Royal duties; न तु केवलदैवेन प्रजाभावेन रेमिरे Mb.1.222.1.
    -7 A science phenomena, unusuals (उत्पातs); Ch. Up. 7.1.2.
    -वी 1 A woman married according to the form of marriage called daiva q. v. above.
    -2 a. Divine, super-human; दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता Bg.16.5.
    -3 A division of medicine (the medical use of charms, prayers &c.).
    -Comp. -अत्ययः evil resulting from un- usual natural phenomena.
    -अधीन, -आयत्त a. depen- dent on fate; दैवायत्तं कुले जन्म मदायत्तं तु पौरुषम् Ve.3.33.
    -अहोरात्रः a day of the gods i. e. the human year.
    -इज्य a. sacred to Jupiter (गुरु), -topaz.
    - उपहत a. ill- fated, unfortunate; दैवेनोपहतस्य बुद्धिरथवा सर्वा विपर्यस्यति Mu.6.8.
    -ऊढा a woman married according to the Daiva ritual. ˚ज the son of such a woman; दैवोढाजः सुतश्चैव सप्त सप्त परावरान् Ms.3.38.
    -कर्मन् n. offering, oblations to gods.
    -कृत a.
    1 fated.
    -2 natural.
    -कोविद्, -चिन्तकः, -ज्ञः an astrologer, a fortune-teller, पुरोहित प्रकुर्वीत दैवज्ञमुदितोदितम् Y.1.313; Kām.9,25.
    -गतिः f. turn or course of fate; मुक्ताजालं चिरपरिचितं त्याजितो दैवगत्या Me.96.; Pt.3.174.
    -चिन्ता fatalism; astrology.
    -ज्ञ a. knowing fate or men's destinies.
    -तन्त्र a. dependent on fate.
    -दत्त a. innate, natural.
    -दीपः the eye.
    -दुर्विपाकः hardness of fortune, adverseness or unpropitiousness of fate, an evil turn of fate; U.1.4.
    -दोषः badness of fate.
    -पर a.
    1 trusting to fate, fatalist.
    -2 fated. predestined.
    -प्रश्नः 1 fortune-telling, astrology.
    -2 a voice from heaven. नक्तं निर्गत्य यत्किञ्चिच्छुभाशुभकरं वचः । श्रूयते तद्विदुर्धीरा दैवप्रश्नमुपश्रुतिम् ॥
    -युगम् 'a Yuga of the gods' said to consist of 12 divine years, but see Kull. on एतद् द्वादशसाहस्रं देवानां युगमुच्यते Ms.1.71.
    -योगः a lucky coincidence, fortuitous combination, fortune, chance. (दैवयोगेन, दैवयोगात् fortunately, accidentally.)
    -रक्षित a. guarded by the gods; अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितम् Subhāṣ.
    -लेखकः a fortune-teller, an astrologer.
    -वशः, -शम् the power of destiny, subjection to fate.
    -वाणी 1 a voice from heaven.
    -2 the Sanskrit language; cf. Kāv.1.33. quoted above.
    -विद् m. an astrologer.
    -सभेयम् a variety of sandal-wood red and smelling like a lotus-flower; Kau. A.2.11.
    -हत a. ill-fated; सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति Subhāṣ.
    -हीन a. ill-fated, unfortu- nate, unlucky.

    Sanskrit-English dictionary > दैव _daiva

  • 39 नाट्यम् _nāṭyam

    नाट्यम् [नटस्येदं कृत्यं ष्यञ्]
    1 Dancing.
    -2 Dramatic representation, gesticulation; acting; नाट्ये च दक्षा वयम् Ratn.1.6; नूनं नाट्ये भवति च चिरं नोर्वशी गर्वशीला Vikr. 18.29.
    -3 The science or art of dancing or acting, scenic art; नाट्यं भिन्नरुचेर्जनस्य बहुधाप्येकं समाराधनम् M.1.4.
    -4 The costume of an actor; न लक्ष्यसे मूढदृशा नटो नाट्यधरो यथा Bhāg.1.8.19.
    -ट्यः An actor.
    -Comp. -अङ्गानि n. (pl.) ten अङ्गs of नाट्य i. e. गेयपद, स्थितपाद्य, आसीन, पुष्पगण्डिका, प्रच्छेदक, त्रिगूढक, सैन्धव, द्विगूढक, उत्तमोत्तमक, उक्तप्रत्युक्त.
    -आगारम् a dancing room.
    -आचार्यः a dancing preceptor.
    -उक्तिः f. dramatic phraseology (as: स्वगत, प्रकाश, अपवाहित, जनान्तिक).
    -धर्मिका, -धर्मी the rules of dramatic representation.
    -प्रियः an epithet of Śiva.
    -रासकम् a kind of play consisting of one act; S. D.
    -वेदः the science of drama and dancing.
    -वेदी a stage, scene.
    -शाला 1 a dancing-hall.
    -2 a theatre.
    -शास्त्रम् 1 the dramatic science, dramaturgy.
    -2 a work on dramatic representation.

    Sanskrit-English dictionary > नाट्यम् _nāṭyam

  • 40 भावः _bhāvḥ

    भावः [भू-भावे घञ्]
    1 Being, existing, existence; नासतो विद्यते भावः Bg.2.16.
    -2 Becoming, occurring, taking place.
    -3 State, condition, state of being; लताभावेन परिणतमस्या रूपम् V.4; U.6.23; so कातरभावः, विवर्णभावः &c.
    -4 Manner, mode.
    -6 Rank, station, position, capacity; देवीभावं गमिता K. P.1; so प्रेष्यभावम्, किंकरभावम् &c.
    -6 (a) True condition or state, truth, reality; परं भावमजानन्तः Bg.7.24; इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसम- न्विताः 1.8. (b) Sincerity, devotion; त्वयि मे भावनिबन्धना रतिः R.8.52;2.26.
    -7 Innate property, disposition, nature, temperament; स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः U.6.14.
    -8 Inclination or disposition of mind, idea, thought, opinion, supposition; हृदयनिहितभावा गूढमन्त्रप्रचाराः किमपि विगणयन्तो बुद्धिमन्तः सहन्ते Pt.3.43; Ms.8.25;4.65; निकृष्टोत्कृष्टयोर्भावं यास्तु गृह्णन्ति ताः स्त्रियः Bu. Ch.4.23.
    -9 Feeling, emotion, sentiment; एको भावः Pt.3.66; Ku.6. 95; निर्विकारात्मके चित्ते भावः प्रथमविक्रिया S. D. (In the dramatic science or in poetic compositions generally, Bhāvas are either स्थायिन् primary, or व्यभिचारिन् subordinate. The former are eight or nine, according as the Rasas are taken to be 8 or 9, each rasa having its own स्थायिभाव. The latter are thirty-three of thirty four in number, and serve to develop and strengthen the prevailing sentiment; for definition and enumera- tion of the several kinds, see R. G. first ānana, or K. P.4).
    -1 Love, affection; attachment; द्वन्द्वानि भावं क्रियया विवव्रुः Ku.3.35; कुमुद्वती भानुमतीव भावं (बबन्ध) R.6.36.
    -11 Purport, drift, gist, substance; इति भावः (often used by commentators); जनको$प्युत्स्मयन् राजा भावमस्या विशेषयन् । प्रतिजग्राह भावेन भावमस्या नृपोत्तम Mb.12,32.18.
    -12 Meaning, intention, sense, import; अन्योन्यभावचतुरेण सखीजनेन मुक्तास्तदा स्मितसुधामधुराः कटाक्षाः Māl.1.25.
    -13 Resolution, determination.
    -14 The heart, soul, mind; तयोर्विवृतभावत्वात् Māl.1.12; भावसंशुद्धिरित्येतत् तपो मानसमुच्यते Bg.17.16; स्व एव भावे विनिगृह्य मन्मथम् Bu. Ch.4.11.
    -15 Any existing thing, an object, a thing, substance; पश्यन्ती विविधान् भावान् Rām.2.94.18; जगति जयिनस्ते ते भावा नवेन्दुकलादयः Māl.1.17,36; R.3.41; U.3.32.
    -16 A being, living creature.
    -17 Abstract medita- tion, contemplation (= भावना q. v.).
    -18 Conduct, movement.
    -19 (a) Gesture, behaviour; अहिंसा समता... भवन्ति भावा भूतानाम् Bg.1.5. (b) Amorous gesture or expression of sentiment; gesture of love; कामं प्रिया न सुलभा मनस्तु तद्भावदर्शनाश्वासि Ś.2.1.
    -2 Birth; तवाहं पूर्वके भावे पुत्रः परपुरंजय Rām.7.14.2.
    -21 The world, universe.
    -22 The womb.
    -23 Will; घोरैर्विव्यधतुर्बाणैः कृतभावावुभौ जये Rām.6.9.38.
    -24 Superhuman power; मिथो घ्नतं न पश्यन्ति भावैर्भावं पृथग्दृशः Bhāg.1.4.27.
    -25 Advice, instruction.
    -26 (In dramas) A learned or venerable man, worthy man, (a term of address); भाव अयमस्मि V.1; तां खलु भावेन तथैव सर्वे वर्ग्याः पाठिताः) Māl.1.
    -27 (In gram.) The sense of an abstract noun, abstract idea conveyed by a word; भावे क्तः.
    -28 A term for an impersonal passive or neuter verb.
    -29 (In astr.) An astronomical house.
    -3 A lunar mansion.
    -31 An organ of sense.
    -32 Welfare (कल्याण); भावमिच्छति सर्वस्य नाभावे कुरुते मनः Mb.5.36.16.
    -33 Protection; द्रोणस्याभावभावे तु प्रसक्तानां यथा$भवत् Mb.7.25.64.
    -34 Fate, destiny (प्रारब्ध); नातिप्रहीणरश्मिः स्यात्तथा भावविपर्यये Mb.5.77.14.
    -35 Consciousness of past perceptions (वासना); येभ्यः सृजति भूतानि काले भावप्रचोदितः । महाभूतानि पञ्चेति तान्याहुर्भूतचिन्तिकाः ॥ Mb.12.275.4.
    -36 Lordship (प्रभुत्व); ते$पि भावाय कल्पन्ते राजदण्डनिपीडिताः Rām.2.67. 32.
    -37 The six states (अवस्थाषट्क); A, Rām.1.7.31.
    -Comp. -अनुग a. not forced, natural. (
    -गा) a shadow.
    -अन्तरम् a different state.
    -अद्वैतम् 1 a natu- ral cause.
    -2 material cause (as thread of a cloth).
    -3 identity of conception, oneness of view.
    -अर्थः 1 the obvious meaning or import (of a word, phrase &c.).
    -2 the subject matter; सर्वेषामपि वस्तूनां भावार्थो भवति स्थितः Bhāg.1.14.57.
    -आकूतम् (secret) thoughts of the mind; हृदयनिहितं भावाकूतं वमद्भिरिवेक्षणैः Amaru.4.
    -आख्यः One of the two types of creation according to the Sāṅkhya philosophy; लिङ्गाख्यो भावाख्यस्तस्माद् द्विविधः प्रवर्तते सर्गः Sāṅ. K.52.
    -आत्मक a. real, actual.
    -आभासः simulation of a feeling, a feigned or false emotion.
    -आलीना a shadow.
    - एकरस a. influenced solely by the sentiment of (sincere) love; ममात्र भावैकरसं मनः स्थितम् Ku.5.82.
    -कर्तृकः an impersonal verb; Kāśi. on P. II.3.54.
    -गतिः f. power to convey human feelings; भावगतिराकृतीनाम् Pratimā 3.
    -गम्भीरम् ind.
    1 heartily, from the bottom of the heart.
    -2 deeply, gravely.
    -गम्य a. conceived by the mind; ममत्सादृश्यं विरहतनु वा भावगम्यं लिखन्ती Me.87.
    -ग्राहिन् a.
    1 understanding the sense.
    -2 appreciating the sentiment.
    -ग्राह्य a. to be conceived with the heart; भावग्राह्यमनीडाख्यं भावाभावकरं शिवम् Śvet. Up.5.14.
    -चेष्टितम् amorous gesture.
    -जः 1 love.
    -2 the god of love.
    -ज्ञ, -विद् a. knowing the heart.
    -दर्शिन् a. see भालदर्शिन्.
    -निर्वृत्तिः the material creation (Sāṅ. phil.); न विना लिङ्गेन भावनिर्वृत्तिः Sāṅ. K.52.
    -नेरिः a kind of dance.
    -बन्धन a. enchanting or fettering the heart, linking together the hearts; रथाङ्गनाम्नोरिव भावबन्धनं बभूव यत्प्रेम परस्पराश्रयम् R.3.24.
    -बोधक a. indicating or revealing any feeling.
    -मिश्रः a worthy person, a gentleman (used in dramas); प्रसीदन्तु भावमिश्राः Ś.6.
    -रूप a. real, actual.
    -वचनम् denoting an abstract idea, conveying the abstract notion of a verb.
    -वाचकम् an abstract noun.
    -विकारः a property of a being; षड् भावविकारा भवन्तीति वार्ष्यायणिः । जायते$स्ति विपरिणमते वर्धते$पक्षीयते नश्यति ।
    -वृत्तः an epithet of Brahman.
    -शबलत्वम् a mixture of various emotions (भावानां बाध्यबाधकभावमापन्नानामुदासीनानां वा व्यामिश्रणम् R. G., vide examples given ad loc.).
    -शुद्धिः f. purity of mind, honesty, sincerity.
    -शून्य a. devoid of real love; उपचारविधिर्मनस्विनीनां न तु पूर्वाभ्यधिको$पि भावशून्यः M.3.3.
    -संधिः the union or co-existence of two emotions (भावसंधिरन्योन्यानभिभूतयोरन्योन्याभिभावनयोग्ययोः सामानाधिकरण्यम् R. G., see the examples there given).
    -समाहित a. abstracted in mind, devout.
    -सर्गः the mental or intellectual creation; i. e. the creation of the faculties of the human mind and their affections (opp. भौतिकसर्ग or material creation).
    -स्थ a. attached; devoted (to one); न वेत्सि भावस्थमिमं कथं जनम् Ku.5.58.
    -स्थिर a. firmly rooted in the heart; Ś.5.2.
    -स्निग्ध a. affection- ately disposed, sincerely attached; भावस्निग्धैरुपकृतमपि द्वेष्यतां याति किंचित् Pt.1.285.
    -भावंगम a. charming, lovely.

    Sanskrit-English dictionary > भावः _bhāvḥ

Страницы

См. также в других словарях:

  • Purushottam Laxman Deshpande — Born 8 November 1919(1919 11 08) Mumbai Died 12 June 2000(2000 06 12) (aged 80) Pune Occupation Writer, Actor, Music Composer, Film and TV Producer and Director …   Wikipedia

  • adhva-gát — अध्वगत् …   Indonesian dictionary

  • adhva-gaty-anta — अध्वगत्यन्त …   Indonesian dictionary

  • áṡva-gati — अश्वगति …   Indonesian dictionary

  • daíva-gati — दैवगति …   Indonesian dictionary

  • dhruvá-gati — ध्रुवगति …   Indonesian dictionary

  • pārṡvá-gata — पार्श्वगत …   Indonesian dictionary

  • pū́rva-gata — पूर्वगत …   Indonesian dictionary

  • pū́rva-gátvan — पूर्वगत्वन् …   Indonesian dictionary

  • sárva-gata — सर्वगत …   Indonesian dictionary

  • sárva-gati — सर्वगति …   Indonesian dictionary

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»