परदूषण

अद्य a. Eatable.

-द्यम् Food, anything eatable.

अद्य ind. [अस्मिन्नहनि इदंशद्वस्य निपातः सप्तम्यर्थे; अस्मिन् द्यवि अहनि वा Nir.]

1 Today, this day; अद्य त्वां त्वरयति दारुणः कृतान्तः Māl.5.25; ˚रात्रौ to-night, this night; ˚प्रातरेव this very morning; oft. in comp. with दिन, दिवस &c., ˚दिवसनक्षत्रं of this day, to-day's; अद्यैव this very day; अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा Bh.2.74.

-2 Now; अद्य गच्छ गता रात्रिः Ks.4.68.

-3 At present, now-a- days [cf. L. ho-die.].

-Comp. -अपि still, yet, even now, to this day, down to the present time or moment; अद्यापि नूनं हरकोपवह्निः Ś.3.3; अद्यापि ते मन्युविषयः U.3; अद्यापि नोच्छ्वसिति ibid.; ˚न not yet; गुरुः खेदं खिन्ने मयि भजति नाद्यापि कुरुपु Ve.1.11; (every one of the 5 stanzas of Ch. P. begins with अद्यापि).

-अवधि 1 from to-day; ˚धि भवद्भयो भिन्नो$हं Ve.1.2. till to-day.

-पूर्वम् before now; अद्यपूर्वोच्चरित &c.

-प्रभृति ind. from to-day, this day forward, henceforth; अद्यप्रभृत्यवनताङ्गि तवास्मि दासः Ku.5.86.

-श्वीन a. [अद्य श्वः परदिने वा जनिष्यते प्रसोष्यते वा, अद्य-श्वस्-ख टिलोपः अद्यश्वानीवष्टब्धे P.V.2.13.] likely to happen to-day or tomorrow, imminent; ˚नम् मरणम्, ˚नः वियोगः Sk. (= आसन्न). (

-ना) a female near delivery (आसन्नप्रसवा); अद्य श्वो वा विजायते इति अद्यश्वीना वडवा Sk.

-सुत्या extraction and consecration of Soma juice on the same day.

अनायुष्य a. [आयुषे न हितम् न. त.] Not giving long life, fatal to long life (such as excessive food, sexual union &c.); अनारोग्यमनायुष्यमस्वर्ग्यं चातिभोजनम् Ms.2.57 नहीदृश- मनायुष्यं लोके किञ्चन विद्यते । यादृशं पुरुषस्येह परदारोपसेवनम् ॥ 4.134.

अन्याय्य a.

1 Unjust, unlawful. अन्याय्यः परदारपृच्छा- व्यवहारः Ś.5.

-2 Improper, unbecoming, indecorous.

-3 Not authoritative.

अपवाहः हनम् 1 Taking or carrying away, removal; Dk.41; स्वराष्ट्रं वासयेद्राजा परदेशापवाहनात् H.3. v. l. bearing away men from other countries; See अभिष्यन्द.

-2 Deduction, subtraction (as of fractions).

-3 N. of a metre.

अपहारक हारिन् a. One who or that which takes away, steals, removes, destroys, conceals &c. (usually in comp.); जलापहारिणः H.1; परद्रव्य˚ plunderer, thief; परवित्त˚; वागपहारकः Ms.11.51; Y.3.21; Ms. 4.255; 2.88.

-कः A robber, thief.

अभिगमः गमनम् 1 (a) Approaching, going or coming to visit, arrival; तवार्हतो नाभिगमने तृप्तम् R.5.11,17.72; ज्येष्ठाभिगमनात्पूर्वं तेनाप्यनभिनन्दिता 12.35, K.158; Pt.3. (b) Finding out; enjoying; कृत्वा तासामभिगममपाम् Me.51. (सेवनम् Malli.).

-2 Sexual intercourse (with a man or woman); परदाराभिगमनम् K.17; प्रसह्य दास्यभिगमे Y.2. 291; Pt.1; वरं क्लैब्यं पुंसां न च परकलत्राभिगमनम् H.1.116; नीच˚ Y.3.297,2.294.

अभिध्यै 1 P. (epic 2 P.)

1 To meditate upon, reflect, consider, think of; यदभिध्याम्यहं शश्वच्छुभं वा यदि वा$शुभम् Mb.

-2 To covet, wish or desire for; परद्रव्याण्यभि- ध्यायन् Y.3.134.

अभिध्यानम् Desiring or longing for, coveting; a wish or desire; परद्रव्येष्वभिध्यानम् Ms.12.5.

-2 Medita- tion, profound thought.

-3 Anxiety; अभिध्या$प्रख्यता चैव सर्वं लोभात्प्रवर्तते Mb.12.158.5.

-4 Censure, reviling; सो$भिध्यानाद् ब्राह्मणस्य पराभूयादसंशयम् Mb.12.327.51.

अभिमर्शः र्शनम् मर्षः षर्णम् 1 Touch, contact; उष्णांशुकराभिमर्षात् Śi.4.16.

-2 Assault; violence, attack; सर्वतः समुपेतस्य तव तेनाभिमर्षणम् Rām.6.111.8.

-3 Out- raging, touching carnally, sexual intercourse; कृताभि- मर्षामनुमन्यमानः Ś.5.2 carnally touched or embraced, seduced, outraged; पराभिमर्शो न तवास्ति Ku.5.43 (Malli = परधर्षणम्); परदाराभिमर्शेषु प्रवृत्तान् Ms.8.352, Y.2.284. (v. l. अवमर्शनम्). cf. also आत्मानं मृगमुद्दिश्य भ्रातृदाराभिमर्शनम् । Abhiṣeka.1.2. तस्य दाराभिमर्शेन कथं दण्ड्यो$स्मि राघव । Abhiṣeka 1.21.

अभिमर्शक र्षक मर्शिन् र्षिन् a.

1 Touching, coming in contact with.

-2 Outraging; assaulting, परस्वहरणे युक्तं परदाराभिमर्शकं त्याज्यमाहुः Rām.6.87.22. त्वत्कलत्राभिमर्षी वैरास्पदं धनमित्रः Dk.63.

अर्थः [In some of its senses from अर्थ्; in others from ऋ-थन् Uṇ.2.4; अर्थते ह्यसौ अर्थिभिः Nir.]

1 Object, pur- pose, end and aim; wish, desire; ज्ञातार्थो ज्ञातसंबन्धः श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते, सिद्ध˚, ˚परिपन्थी Mu.5; ˚वशात् 5.8; स्मर्तव्यो$स्मि सत्यर्थे Dk.117 if it be necessary; Y.2.46; M.4.6; oft. used in this sense as the last member of compounds and translated by 'for', 'intended for', 'for the sake of', 'on account of', 'on behalf of', and used like an adj. to qualify nouns; अर्थेन तु नित्य- समासो विशेष्यनिघ्रता च Vārt.; सन्तानार्थाय विधये R.1.34; तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थाम् (धेनुम्) 2.16; द्विजार्था यवागूः Sk.; यज्ञार्थात्कर्मणो$न्यत्र Bg.3.9. It mostly occurs in this sense as अर्थम्, अर्थे or अर्थाय and has an adverbial force; (a) किमर्थम् for what purpose, why; यदर्थम् for whom or which; वेलोपलक्षणार्थम् Ś.4; तद्दर्शनादभूच्छम्भोर्भूयान्दारार्थ- मादरः Ku.6.13; (b) परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् H.1.41; गवार्थे ब्राह्मणार्थे च Pt.1.42; मदर्थे त्यक्तजीविताः Bg.1.9; (c) सुखार्थाय Pt.4.18; प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः Nala.13.19; ऋतुपर्णस्य चार्थाय 23.9.

-2 Cause, motive, reason, ground, means; अलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः R. 2.55 means or cause; अतो$र्थात् Ms.2.213.

-3 Meaning, sense, signification, import; अर्थ is of 3 kinds:-- वाच्य or expressed, लक्ष्य or indicated (secondary), and व्यङ्ग्य or suggested; तददोषौ शब्दार्थौ K. P.1; अर्थो वाच्यश्च लक्ष्यश्च व्यङ्ग्यश्चेति त्रिधा मतः S. D.2; वागर्थाविव R.1.1; अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थवित् 3.21.

-4 A thing, object, substance; लक्ष्मणो$र्थं ततः श्रुत्वा Rām.7.46.18; अर्थो हि कन्या परकीय एव Ś.4.22; that which can be perceived by the senses, an object of sense; इन्द्रिय˚ H.1.146; Ku.7.71; R.2.51; न निर्बद्धा उपसर्गा अर्थान्निराहुः Nir.; इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः Kaṭh. (the objects of sense are five: रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द); शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः Bhāg.11.22.16.

-5 (a) An affair, business, matter, work; प्राक् प्रतिपन्नो$यमर्थो$- ङ्गराजाय Ve.3; अर्थो$यमर्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18; अर्थो$र्था- नुबन्धी Dk.67; सङ्गीतार्थः Me.66 business of singing i. e. musical concert (apparatus of singing); सन्देशार्थाः Me. 5 matters of message, i. e. messages; (b) Interest, object; स्वार्थसाधनतत्परः Ms.4.196; द्वयमेवार्थसाधनम् R.1. 19;2.21; दुरापे$र्थे 1.72; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121; माल- विकायां न मे कश्चिदर्थः M.3 I have no interest in M. (c) Subject-matter, contents (as of letters &c.); त्वामव- गतार्थं करिष्यति Mu.1 will acquaint you with the matter; उत्तरो$यं लेखार्थः ibid.; तेन हि अस्य गृहीतार्था भवामि V.2 if so I should know its contents; ननु परिगृहीतार्थो$- स्मि कृतो भवता V.5; तया भवतो$विनयमन्तरेण परिगृहीतार्था कृता देवी M.4 made acquainted with; त्वया गृहीतार्थया अत्रभवती कथं न वारिता 3; अगृहीतार्थे आवाम् Ś.6; इति पौरान् गृहीतार्थान् कृत्वा ibid.

-6 Wealth, riches, property, money (said to be of 3 kinds: शुक्ल honestly got; शबल got by more or less doubtful means, and कृष्ण dishonestly got;) त्यागाय संभृतार्थानाम् R.1.7; धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163; अर्थानामर्जने दुःखम् ibid.; सस्यार्थास्तस्य मित्राणि1.3; तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् Ms.7.62.

-7 Attainment of riches or worldly prosperity, regarded as one of the four ends of human existence, the other three being धर्म, काम and मोक्ष; with अर्थ and काम, धर्म forms the well-known triad; cf. Ku.5.38; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25.

-8 (a) Use, advantage, profit, good; तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः R.1.29 for the good of others; अर्थान- र्थावुभौ बुद्ध्वा Ms.8.24 good and evil; क्षेत्रिणामर्थः 9.52; यावानर्थ उदपाने सर्वतः सांप्लुतोदके Bg.2.46; also व्यर्थ, निरर्थक q. v. (b) Use, want, need, concern, with instr.; को$र्थः पुत्रेण जातेन Pt.1 what is the use of a son being born; कश्च तेनार्थः Dk.59; को$र्थस्तिरश्चां गुणैः Pt.2.33 what do brutes care for merits; Bh.2.48; योग्येनार्थः कस्य न स्याज्ज- नेन Ś.18.66; नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन Bg.3.18; यदि प्राणैरिहार्थो वो निवर्तध्वम् Rām. को नु मे जीवितेनार्थः Nala.12. 65.

-9 Asking, begging; request, suit, petition.

-1 Action, plaint (in law); अर्थ विरागाः पश्यन्ति Rām.2.1. 58; असाक्षिकेषु त्वर्थेषु Ms.8.19.

-11 The actual state, fact of the matter; as in यथार्थ, अर्थतः, ˚तत्वविद्, यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्ययः Bhāg.3.7.1.

-12 Manner, kind, sort.

-13 Prevention, warding off; मशकार्थो धूमः; prohibition, abolition (this meaning may also be derived from 1 above).

-14 Price (perhaps an incorrect form for अर्घ).

-15 Fruit, result (फलम्). तस्य नानुभवेदर्थं यस्य हेतोः स रोपितः Rām.6.128.7; Mb.12.175.5.

-16 N. of a son of धर्म.

-17 The second place from the लग्न (in astr.).

-18 N. of Viṣṇu.

-19 The category called अपूर्व (in पूर्वमीमांसा); अर्थ इति अपूर्वं ब्रूमः । ŚB. on MS.7.1.2.

-2 Force (of a statement or an expres- sion); अर्थाच्च सामर्थ्याच्च क्रमो विधीयते । ŚB. on MS.5.1.2. [अर्थात् = by implication].

-21 The need, purpose, sense; व्यवधानादर्थो बलीयान् । ŚB. on MS.6.4.23.

-22 Capacity, power; अर्थाद्वा कल्पनैकदेशत्वात् । Ms.1.4.3 (where Śabara paraphrases अर्थात् by सामर्थ्यात् and states the rule: आख्यातानामर्थं ब्रुवतां शक्तिः सहकारिणी ।), cf. अर्थो$भिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु । मोक्षकारणयोश्च...... Nm.

-Comp. -अतिदेशः Extension (of gender, number &e.) to the objects (as against words), i. e. to treat a single object as though it were many, a female as though it were male. (तन्त्रवार्त्तिक 1.2.58.3;6.3.34.7).

-अधिकारः charge of money, office of treasurer ˚रे न नियोक्तव्यौ H.2.

-अधिकारिन् m. a treasurer, one charged with finan- cial duties, finance minister.

-अनुपपत्तिः f. The difficulty of accounting for or explaining satisfactorily a particular meaning; incongruity of a particular meaning (तन्त्रवार्त्तिक 4.3.42.2).

-अनुयायिन् a. Following the rules (शास्त्र); तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुयायि च Rām.5.51.21.

-अन्वेषणम् inquiry after a matter.

-अन्तरम् 1 another or different meaning.

-2 another cause or motive; अर्थो$यम- र्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18.

-3 A new matter or circum- stance, new affair.

-4 opposite or antithetical meaning, difference of meaning. ˚न्यासः a figure of speech in which a general proposition is adduced to support a particular instance, or a particular instance, to support a general proposition; it is an inference from parti- cular to general and vice versa; उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्यविशेषयोः । (1) हनूमानब्धिमतरद् दुष्करं किं महात्मनाम् ॥ (2) गुणवद्वस्तुसंसर्गाद्याति नीचो$पि गौरवम् । पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते Kuval.; cf. also K. P.1 and S. D.79. (Ins- tances of this figure abound in Sanskrit literature, especi- ally in the works of Kālidāsa, Māgha and Bhāravi).

-अन्वित a.

1 rich, wealthy.

-2 significant.

-अभिधान a.

1 That whose name is connected with the purpose to be served by it; अर्थाभिधानं प्रयोजनसम्बद्धमभिधानं यस्य, यथा पुरोडाश- कपालमिति पुरोडाशार्थं कपालं पुरोडाशकपालम् । ŚB. on MS.4.1. 26.

-2 Expression or denotation of the desired meaning (वार्त्तिक 3.1.2.5.).

-अर्थिन् a. one who longs for or strives to get wealth or gain any object. अर्थार्थी जीवलोको$यम् । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी Bg.7.16.

-अलंकरः a figure of speech determined by and dependent on the sense, and not on sound (opp. शब्दालंकार). अलंकारशेखर of केशवमिश्र mentions (verse 29) fourteen types of अर्थालंकारs as follows:- उपमारूपकोत्प्रेक्षाः समासोक्तिरपह्नुतिः । समाहितं स्वभावश्च विरोधः सारदीपकौ ॥ सहोक्तिरन्यदेशत्वं विशेषोक्तिर्विभावना । एवं स्युरर्थालकारा- श्चतुर्दश न चापरे ॥

-आगमः 1 acquisition of wealth, income; ˚गमाय स्यात् Pt.1. cf. also अर्थागमो नित्यमरोगिता च H.

-2 collection of property.

-3 conveying of sense; S. D.737.

-आपत्तिः f. [अर्थस्य अनुक्तार्थस्य आपत्तिः सिद्धिः]

1 an inference from circumstances, presumption, im- plication, one of the five sources of knowledge or modes of proof, according to the Mīmāṁsakas. It is 'deduc- tion of a matter from that which could not else be'; it is 'assumption of a thing, not itself perceived but necessarily implied by another which is seen, heard, or proved'; it is an inference used to account for an apparent inconsistency; as in the familiar instance पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते the apparent inconsistency between 'fatness' and 'not eating by day' is accounted for by the inference of his 'eating by night'. पीनत्वविशि- ष्टस्य देवदत्तस्य रात्रिभोजित्वरूपार्थस्य शब्दानुक्तस्यापि आपत्तिः. It is defined by Śabara as दृष्टः श्रुतो वार्थो$न्यथा नोपपद्यते इत्यर्थ- कल्पना । यथा जीवति देवदत्ते गृहाभावदर्शनेन बहिर्भावस्यादृष्टस्य कल्पना ॥ Ms.1.1.5. It may be seen from the words दृष्टः and श्रुतः in the above definition, that Śabara has sug- gested two varieties of अर्थापत्ति viz. दृष्टार्थापत्ति and श्रुता- र्थापत्ति. The illustration given by him, however, is of दृष्टार्थापत्ति only. The former i. e. दृष्टार्थापत्ति consists in the presumption of some अदृष्ट अर्थ to account for some दृष्ट अर्थ (or अर्थs) which otherwise becomes inexplicable. The latter, on the other hand, consists in the presump- tion of some अर्थ through अश्रुत शब्द to account for some श्रुत अर्थ (i. e. some statement). This peculiarity of श्रुतार्थापत्ति is clearly stated in the following couplet; यत्र त्वपरिपूर्णस्य वाक्यस्यान्वयसिद्धये । शब्दो$ध्याह्रियते तत्र श्रुतार्थापत्ति- रिष्यते ॥ Mānameyodaya p.129 (ed. by K. Raja, Adyar, 1933). Strictly speaking it is no separate mode of proof; it is only a case of अनुमान and can be proved by a व्यतिरेकव्याप्ति; cf. Tarka. K.17 and S. D.46.

-2 a figure of speech (according to some rhe- toricians) in which a relevant assertion suggests an inference not actually connected with the the subject in hand, or vice versa; it corresponds to what is popularly called कैमुतिकन्याय or दण्डापूपन्याय; e. g. हारो$यं हरिणाक्षीणां लुण्ठति स्तनमण्डले । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः Amaru.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43.; S. D. thus defines the figure:- दण्डापूपिकन्यायार्थागमो$र्थापत्तिरिष्यते.

-उत्पत्तिः f. acquisition of wealth; so ˚उपार्जनम्.

-उपक्षेपकः an introductory scene (in dramas); अर्थोपक्षेपकाः पञ्च S. D.38. They are विष्कम्भ, चूलिका, अङ्कास्य, अङ्कावतार, प्रवेशक.

-उपमा a simile dependent on sense and not on sound; see under उपमा.

-उपार्जनम् Acquiring wealth.

-उष्मन् m. the glow or warmth of wealth; अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव Bh.2.4.

-ओघः, -राशिः treasure, hoard of money.

-कर (

-री f.),

-कृत a.

1 bringing in wealth, enriching; अर्थकरी च विद्या H. Pr.3.

-2 useful, advan- tageous.

-कर्मन् n.

1 a principal action (opp. गुणकर्मन्).

-2 (as opposed to प्रतिपत्तिकर्मन्), A fruitful act (as opposed to mere disposal or प्रतिपत्ति); अर्थकर्म वा कर्तृ- संयोगात् स्रग्वत् । MS.4.2.17.

-काम a. desirous of wealth. (-˚मौ dual), wealth and (sensual) desire or pleasure; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25. ह्रत्वार्थकामास्तु गुरूनिहैव Bg.2.5.

-कार्ष्यम् Poverty. निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्घ्यमचिन्तयित्वा गुरुणाहमुक्तः R.5.21.

-काशिन् a. Only apparently of utility (not really).

-किल्बिषिन् a. dishonest in money-matters.

-कृच्छ्रम् 1 a difficult matter.

-2 pecuniary difficulty; व्यसनं वार्थकृच्छ्रे वा Rām.4.7.9; Mb.3.2.19; cf. also Kau. A.1.15 न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु Nīti.

-कृत्यम् doing or execution of a business; अभ्युपेतार्थकृत्याः Me.4.

-कोविद a. Expert in a matter, experienced. उवाच रामो धर्मात्मा पुनरप्यर्थकोविदः Rām.6.4.8.

-क्रमः due order or sequ- ence of purpose.

-क्रिया (a) An implied act, an act which is to be performed as a matter of course (as opposed to शब्दोक्तक्रिया); असति शब्दोक्ते अर्थक्रिया भवति ŚB. on MS.12.1.12. (b) A purposeful action. (see अर्थकर्मन्).

-गत a.

1 based on the sense (as a दोष).

-2 devoid of sense.

-गतिः understanding the sense.

-गुणाः cf. भाविकत्वं सुशब्दत्वं पर्यायोक्तिः सुधर्मिता । चत्वारो$र्थगुणाः प्रोक्ताः परे त्वत्रैव संगताः ॥ अलंकारशेखर 21.

-गृहम् A treasury. Hariv.

-गौरवम् depth of meaning; भारवेरर्थगौरवम् Udb., Ki.2.27.

-घ्न a. (

घ्नी f.) extrava- gant, wasteful, prodigal; सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्यार्थघ्न्य- प्रियंवदा Y.1.73; व्याधिता वाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा Ms.9.8.

-चित्रम् 'variety in sense', a pun, Kāvya- prakāśa.

-चिन्तक a.

1 thinking of profit.

-2 having charge of affairs; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121.

-चिन्ता, -चिन्तनम् charge or administration of (royal) affairs; मन्त्री स्यादर्थचिन्तायाम् S. D.

-जात a.

1 full of meaning.

-2 wealthy (जातधन).

(-तम्) 1 a collection of things.

-2 large amount of wealth, considerable property; Dk.63, Ś.6; ददाति च नित्यमर्थजातम् Mk.2.7.

-3 all matters; कवय इव महीपाश्चिन्तयन्त्यर्थजातम् Śi.11.6.

-4 its own meaning; वहन्द्वयीं यद्यफले$र्थजाते Ki.3.48.

-ज्ञ a. knowing the sense or purpose; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir.

-तत्त्वम् 1 the real truth, the fact of the matter; यो$र्थतत्त्वमविज्ञाय क्रोधस्यैव वशं गतः H.4.94.

-2 the real nature or cause of anything.

-द a.

1 yielding wealth; Dk.41.

-2 advantageous, productive of good, useful.

-3 liberal, munificent Ms.2.19.

-4 favour- able, compliant. (

-दः) N. of Kubera.

-दर्शकः 'one who sees law-suits'; a judge.

-दर्शनम् perception of objects; कुरुते दीप इवार्थदर्शनम् Ki.2.33; Dk.155.

-दूषणम् 1 extravagance, waste; H.3.18; Ms.7.48.

-2 unjust seizure of property or withholding what is due.

-3 finding fault with the meaning.

-4 spoiling of another's property.

-दृश् f. Consideration of truth; क्षेमं त्रिलोकगुरुरर्थदृशं च यच्छन् Bhāg.1.86.21.

-दृष्टिः Seeing profit; Bhāg.

-दोषः a literary fault or blemish with regard to the sense, one of the four doṣas or blemishes of literary composition, the other three being परदोष, पदांशदोष, वाक्यदोष; for definitions &c. see K. P.7. अलंकारशेखर of केशवमिश्र who mentions eight types of doṣas as follows: अष्टार्थदोषाः विरस, -ग्राम्य, -व्याहत, -खिन्नताः । -हीना, -धिका, सदृक्साम्यं देशादीनां विरोधि च ॥ 17

-द्वयविधानम् Injunction of two ideas or senses; विधाने चार्थद्वयविधानं दोषः ŚB. on MS.1.8.7.

-नित्य a. = अर्थ- प्रधान Nir.

-निबन्धन a. dependent on wealth.

-निश्चयः determination, decision.

-प्रतिः 1 'the lord of riches', a a king; किंचिद् विहस्यार्थपतिं बभाषे R.2.46;1.59;9.3;18.1; Pt.1.74.

-2 an epithet of Kubera.

-पदम् N. of the Vārt. on Pāṇini; ससूत्रवृत्त्यर्थपदं महार्थं ससंग्रहं सिद्ध्यति वै कपीन्द्रः Rām.7.36.45.

-पर, -लुब्ध a.

1 intent on gaining wealth, greedy of wealth, covetous.

-2 niggardly, parsimonious; हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या Bh.2.47; Pt.1.425.

-प्रकृतिः f. the leading source or occasion of the grand object in a drama; (the number of these 'sources' is five:-- बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च । अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि S. D.317.)

-प्रयोगः 1 usury.

-2 administration of the affairs (of a state)

-प्राप्त a. derived or understood from the sense included as a matter of course, implied; परिसमाप्तिः शब्दार्थः । परिसमाप्त्यामर्थप्राप्तत्वादारम्भस्य । ŚB. on MS.6.2.13.

-˚त्वम् Inplication.

-बन्धः 1 arrange- ment of words, composition, text; stanza, verse; संचिन्त्य गीतक्षममर्थबन्धम् Ś.7.5; ललितार्थबन्धम् V.2.14 put or expressed in elegant words.

-2. connection (of the soul) with the objects of sense.

-बुद्धि a. selfish.

-बोधः indication of the (real) import.

-भाज् a. entitled to a share in the division of property.

-भावनम् Delibera- tion over a subject (Pātañjala Yogadarśana 1.28).

-भृत् a. receiving high wages (as a servant).

-भेदः distinc- tion or difference of meaning; अर्थभेदेन शब्दभेदः.

-मात्रम्, -त्रा 1 property, wealth; Pt.2.

-2 the whole sense or object.

-युक्त a. significant, full of यस्यार्थयुक्तं meaning; गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति Ku.1.13.

-लक्षण a. As determined by the purpose or need (as opposed to शब्दलक्षण); लोके कर्मार्थलक्षणम् Ms.11.1.26.

-लाभः acquisition of wealth.

-लोभः avarice.

-वशः power in the form of discrimination and knowledge. अर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् Sāvk.65.

-वादः 1 declaration of any purpose.

-2 affirmation, declaratory assertion, an explanatory remark, exegesis; speech or assertion having a certain object; a sentence. (It usually recommends a विधि or precept by stating the good arising from its proper observance, and the evils arising from its omission, and also by adducing historical instances in its support; स्तुतिर्निन्दा परकृतिः पुराकल्प इत्यर्थवादः Gaut. Sūt.; said by Laugākṣi to be of 3 kinds:- गुणवादो विरोधे स्यादनु वादो$वधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थ- वादस्त्रिधा मतः; the last kind includes many varieties.)

-3 one of the six means of finding out the tātparya (real aim and object) of any work.

-4 praise, eulogy; अर्थवाद एषः । दोषं तु मे कंचित्कथय U.1.

-विकरणम् = अर्थ- विक्रिया change of meaning.

-विकल्पः 1 deviation from truth, perversion of fact.

-2 prevarication; also ˚वैकल्प्यम्

-विज्ञानम् comprehending the sense, one of the six exercises of the understanding (धीगुण).

-विद् a. sensible, wise, sagacious. भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु Bhāg.11.18.15. विवक्षतामर्थविदस्तत्क्षणप्रतिसंहृताम् Śi.

-विद्या knowledge of practical life; Mb.7.

-विपत्तिः Failing of an aim; समीक्ष्यतां चार्थविपत्तिमार्गताम् Rām.2.19.4.

-विभावक a. money-giver; विप्रेभ्यो$र्थविभावकः Mb.3.33. 84.

-विप्रकर्षः difficulty in the comprehension of the sense.

-विशेषणम् a reprehensive repetition of something uttered by another; S. D.49.

-वृद्धिः f. accumulation of wealth.

-व्ययः expenditure; ˚ज्ञ a. conversant with money-matters.

-शब्दौ Word and sense.

-शालिन् a. Wealthy.

-शास्त्रम् 1 the science of wealth (political economy).

-2 science of polity, political science, politics; अर्थशास्त्रविशारदं सुधन्वानमुपाध्यायम् Rām.2.1.14. Dk.12; इह खलु अर्थशास्त्रकारास्त्रिविधां सिद्धिमुपवर्णयन्ति Mu.3; ˚व्यवहारिन् one dealing with politics, a politician; Mu.5.

-3 science giving precepts on general conduct, the science of practical life; Pt.1.

-शौचम् purity or honesty in money-matters; सर्वेषां चैव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतं Ms. 5.16.

-श्री Great wealth.

-संस्थानम् 1 accumulation of wealth.

-2 treasury.

-संग्रहः, -संचयः accumulation or acquisition of wealth, treasure, property. कोशेनाश्रयणी- यत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः R.17.6. कुदेशमासाद्य कुतो$र्थसंचयः H.

-संग्रहः a book on Mīmāṁsā by Laugākṣi Bhāskara.

-सतत्त्वम् truth; किं पुनरत्रार्थसतत्त्वम् । देवा ज्ञातुमर्हन्ति MBh. or P.VIII.3.72.

-समाजः aggregate of causes.

-समाहारः 1 treasure.

-2 acquisition of wealth.

-संपद् f. accomplishment of a desired object; उपेत्य संघर्ष- मिवार्थसंपदः Ki.1.15.

-संपादनम् Carrying out of an affair; Ms.7.168.

-संबन्धः connection of the sense with the word or sentence.

-संबन्धिन् a. Concerned or interested in an affair; Ms.8.64.

-साधक a.

1 accomplishing any object.

-2 bringing any matter to a conclusion.

-सारः considerable wealth; Pt.2.42.

-सिद्ध a. understood from the very context (though not expressed in words), inferable from the connection of words.

-सिद्धिः f. fulfilment of a desired object, success. द्वारमिवार्थसिद्धेः R.2.21.

-हानिः Loss of wealth

-हारिन् a. stealing money Ks.

-हर a. inheriting wealth.

-हीन a.

1 deprived of wealth, poor.

-2 unmeaning, nonsensical.

-3 failing.

अवगाहः हनम् 1 Bathing; सुभगसलिलावगाहाः Ś.1.3; अवगाहप्रस्थितमिव वनमहिषयूथम् K.29; सदावगाहक्षमवारिसंचयः Ṛs.1.1.

-2 Plunging, immersing (in general); entering into; हुतमुगवगाहनसाहसिकाम् Dk.16; परदेशावगाहनात् H.3.88; जलावगाहक्षणमात्रशान्ता R.5.47; दग्धानामवगाहनाय विधिना रम्यं सरो निर्मितम् Ś.Til.1.

-3 (fig.) Mastering, learning, studying completely; सकलशास्त्रावगाहगम्भीरबुद्धिः K.56.

-4 A place of bathing.

-5 A bucket.

अस्वामिन् a.

1 Having no right to anything, not being master of it.

-2 Unowned, unclaimed.

-Comp. -विक्रयः a sale without ownership; Kau. A.3; Ms.8.4. निक्षिप्तं वा परद्रव्यं नष्टं लब्ध्वा$पहृत्य वा । विक्रीयते$समक्षं यत् स ज्ञेयो$स्वामिविक्रयः ॥

उदीर् 2 A. [उद्-ईर्]

1 To rise (sound &c.); उदैरत रणितानि Dk.123 were heard.

-2 To start (to go or come).

-3 To move upwards, ascend, go up.

-4 To arise, originate. -Caus.

1 To cause to rise or move.

-2 To utter, pronounce, speak; गिरमुदीरयति K.13; U.5,6; उदीरितो$र्थः पशुनापि गृह्यते Pt.1.43; so आलोकशब्दम् R.2.9.

-3 To call, name; स भीमरूपः शिव इत्युदीर्यते Ku.5.77.

-4 To put forth; यदशोकोयमुदीरयिष्यति R.8.62.

-5 To cast, throw, roll down (as dice); उदीरयामास सलीलमक्षान् R.6.18; to discharge, drive forward.

-6 To raise, throw up; उदीरितं रजः Śi.12.8; उदैरयच्छिः Dk.13 expanded its hood.

-7 To display, manifest, make visible, cause; तिसृभिस्त्वमवस्थाभिर्महिमानमुदीरयन् Ku.2.6; Śi.11.7.

-8 To bring about, effect; विधिने- वार्थमुदीरितं प्रयत्नः Ki.13.28.

-9 To rouse, excite, stimulate; उदीरितेन्द्रियः Ku.4.41; समुत्पपाताथ सदस्युदीरितो द्विजातिमुख्यै- र्हविषेव पावकः Rām.5.47.2; लोभात्क्रोधः प्रभवति परदोषैरुदीर्यते Mb.12.163.7. -pass.

1 To be cast or thrown upwards, excited, uttered &c.

-2 To sound.

-3 To issue forth.

उपच्छन्द् 1 P.

1 To wheedle, flatter, coax, entice, invite; जलेनोपच्छन्दितः Ś.5. coaxed to drink water; परदारानुपच्छन्दयति Sk.

-2 To conciliate.

-3 To beseech, request; R.5.58.

-4 To persuade one to do a thing.

-5 To give one something.

उपधा 3 U.

1 To place or lay upon, place under or in; अधिजानु बाहुमुपधाय Śi.9.54; उपहितं शिशिरापगमश्रिया मुकुलजालमशोभत किंशुके R.9.31; Bk.15.47; Ku.1.44; हृदि चैनामुपधातुमर्हसि R.8.77 treasure up-lay to heart; Ms.4.54; उपहितसूक्ष्मग्रन्थिना Ś.1.19.

-2 To place, lay; वामहस्तोपहितवदना Ś.4 resting on.

-3 (a) To place near; अक्ष्णोर्मुखेन्दुमुपधेहि Mv.4.56. (b) To put to or yoke (as a horse to a carriage &c.); उप त्मनि दधानो धुर्याशून्.

-4 To cause, bring on or produce; नरः कृतान्तोपहितां (दशां) प्रपद्यते Mk.1.53.

-5 To impose, entrust with, charge with (as a duty); तदुपहितकुटुम्बः R.7.71.

-6 To lay a command upon, enjoin, instruct in (with acc.); स्त्रीषु नृत्यमुपधाय शिक्षयन् R.19.36.

-7 To lie down upon, use as a pillow; उपधाय वामभुजमशयिषि Dk.111.

-8 To apply, employ, lay or bestow upon, क्रिया हि वस्तूपहिता प्रसीदति R.3.29.

-9 To place over, cover, conceal.

-1 To add, place in addition.

-11 To communicate, impart, give, bestow; उपहितशोभा Bk.2.55.

-12 To locate; एतदुपहितं चैतन्यम् Vedānta S.

-13 (In gram.) To precede without the intervention of another syllable.

-14 To deceive (वञ्च्); स्वयं चापहृता भृत्या ये चाप्युपहिताः परैः Mb.12.111.77.

उपधा 1 Imposition, forgery, fraud, deceit, trick, pretence; उपधाभिश्च यः कश्चित्परद्रव्यं हरेन्नरः Ms.8.193.

-2 Trial or test of honesty, (भेदोपजापौ उपधा धर्माद्यैर्यत्परी- क्षणम्); (said to be of 4 kinds:- 1 loyalty, 2 disinterested- ness, 3 continence, 4 courage i. e. धर्मोपधा Religious allurement, अर्थोपधा Monetary allurement, कामोपधा Love allurement, भयोपधा Allurement under the pressure of fear. 'भिया धर्मार्थकामैश्च परीक्षा या तु सोपधा' इत्यभिधान- चिन्तामणिः); (शोधयेत्) धर्मोपधाभिर्विप्रांश्च सर्वाभिः सचिवान् पुनः Kālikā P. उपधाभिः शौचाशौचज्ञानममात्यानाम् । Kau. A.1.1; अमात्यानुपधातीनान् Mb.15.5.14.

-3 A means or expe- dient; अयशोभिदुरा लोके कोपधा महणादृते Śi.19.58.

-4 (In gram.) A penultimate letter (अन्त्याद्वर्णात्पूर्वं उपधा). अलोन्त्यात् पूर्व उपधा P.I.1.65.

-Comp. -भृतः a servant who has been guilty of dishonesty.

-लोपः Elision of the penultimate letter (e. g. in the case of a बहुव्रीहि compound ending in अन्) P.IV.1.28.

-शुचि a. tried, of approved loyalty.

उपसेवक a.

1 Worshipping, serving.

-2 Following, practising.

-3 Enjoying (carnally); परदारोपसेवकः Y.3.136.

उपसेवनम् सेवा 1 Worshipping, honouring, adoring.

-2 Service; राज˚ Ms.3.64.

-3 Addiction to; विषय˚ Ms.12.7.

-4 Using, enjoying (carnally also); छाया˚; परदार˚ Ms.4.134.

-5 Experiencing, suffering.

कुण्डः डी डम् [cf. Uṇ.1.112]

1 A bowl-shaped vessel, a basin, bowl.

-2 A round hole in the ground for receiving and preserving water. बलं नागसहस्रस्य यस्मि- न्कुण्डे प्रतिष्ठितम् Mb.1.128.68.

-3 A hole in general; अग्निकुण्डम्.

-4 A pool, well; especially one consecrated to some deity or holy purpose.

-5 The bowl of a mendicant.

-6 A water-jar (कमण्डलु).

-डः (

-डा f.) A son born in adultery, the son of a woman by a man other than her husband while the husband is alive; पत्यौ जीवति कुण्डः स्यात् Ms.3.174; Y.1.22.

-ण्डा An epithet of Durgā.

-Comp. -आशिन् m. a pander, pimp, one who depends for his livelihood on a कुण्ड i. e. a bastard, or adulterine; अमृते जारजः कुण्डो मृते भर्तरि गोलकः । यस्तयो- रन्नमश्नाति स कुण्डाशीति कथ्यते ॥ Deval Smṛiti; Ms.3.158; Y.1.224.

-ऊधस् (

कुण्डोध्नी P.V.4.131)

1 ऊधसो$नङ् a cow with a full udder भुवं कोष्णेन कुण्डोध्नी; R.1.84.

-2 a woman with a full bosom.

-कीटः 1 a keeper of concu- bines.

-2 a follower of the Chārvāka doctrine, an atheist.

-3 a Brāhmaṇa born in adultery.

-कीलः a low or vile man.

-गोलम्, -गोलकम् 1 gruel.

-2 a group of कुण्ड and गोलक (taken together); cf. परदारेषु जायेते द्वौ पुत्रौ कुण्डगोलकौ । पत्यौ जीवति कुण्डः स्यात् मृते भर्तरि गोलकः ॥ Ms.3.174.

-धारः 1 N. of a cloud; Mb.12.271.2.

-2 N. of a Nāga; Mb.2.9.9.

-पाय्यः (कुण्डेन पीयते अत्र क्रतौ) क्रतौ कुण्डपाय्यस- ञ्चाय्यौ P.III.1.13; a sacrifice; कुण्डपाय्यवतां कच्चिदग्नि- चित्यावतां तथा Bk.4.67.

-भेदिन् a. Clumsy.

गोलकः [गुड् ण्वुल डस्य लः]

1 A ball, globe; भूगोलक- विशेषं नामरूपमानलक्षणतो व्याख्यास्यामः Bhāg.5.16.4.

-2 A wooden ball for playing with.

-3 A globular water- jar.

-4 A widow's bastard; परदारेषु जायेते द्वौ सुतौ कुण्ड- गोलकौ । पत्यौ जीवति कुण्डः स्यान्मृते भर्तरि गोलकः ॥ Ms.3.174.

-5 A conjunction of six or more planets in one sign.

-6 Glans penis.

-7 Molasses.

-8 Gum myrrh.