जिनदत्त

(nad + a) roars; makes a noise.

mf ( antī)n. sounding, resounding, roaring;

(abhi + nad + a) resounds.

(u + nad + a) shouts; roars; resounds.

mf ( atī)n. whose teeth have not fallen out TS. TBr.

m. N. of a man HPariṡ. XIII, 182 ;

m. « given by knowledge»

m. N. of various men Buddh. Kathās. Cat.

नद् 1 P. (नदति, नदित)

1 To sound, resound, thunder (as a cloud &c.); वामश्चायं नदति मधुरं चातकस्ते सगन्धः Me.9; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे R.1.78; Śi.5.63; Bk. 2.4.

-2 To speak, shout, cry, roar (often with words like शब्द, स्वन, नाद &c. as object); ननाद बलवन्नादम्, शब्दं घोरतरं नदन्ति Mb.

-3 To vibrate. -Caus. (नादयति-ते)

1 To fill with noise, make noisy or resonant.

-2 To cause to make a sound. -With उद् to roar, cry (loudly), bellow (as a bull); असोढसिंहध्वनिरुन्ननाद Ku.1.56.

अण (न) क a. [अणति यथेच्छं नदति, अण्-अच् कुत्सायां कन् च] Very small, contemptible, mean, insignificant, wretched; पापाणके कुत्सितैः P.II.1.54; oft. in comp. in the sense of deterioration or contempt; ˚कुलालः Sk. a contemptible potter. cf. also मृते$पि त्वयि जीवन्त्या किं मयाणक- भार्यया Bk.14.58.

-कः A kind of bird.

अश्वत्थामन् m. [अश्वस्येव स्थाम बलमस्य, पृषो˚ समासः; cf. Mb. अश्वस्येवास्य यत्स्थाम नदतः प्रदिशो गतम् । अश्वत्थामैव बालो$यं तस्मान्नाम्ना भविष्यति ॥] N. of a celebrated Brāhmaṇa warrior and general on the side of the Kauravas, son of Droṇa and Kṛipī. [After the last great battle in which Duryodhana was mortally wounded, Aṣvatthāman, with two other surviving Kauravas, entered the Paṇdava camp at night, where he stamped Dhṛiṣṭadyumna, the slayer of his father, to death and killed the five young sons of Pāṇḍa- vas, killing even Parīkṣit while yet in the mother's womb who was, however, restored to life by Kṛiṣṇa. The next morning Draupadī clamoured for revenge upon the murderer of her children, but she consented to forego her demand for his blood if the precious jewel he wore on his head were brought to her. Bhīma, Arjuna, and Kṛiṣṇa overtook Aśvatthāman and compelled him to yield the jewel which, Yudhiṣṭhira afterwards wore on his head. He is repre- sented as a very brave, fiery-tempered, young warrior, the embodiment of Brāhmanic and saintly lustre, and his altercation with Karṇa about the nomination of a general to succeed Droṇa clearly brings out the chief features of his character; see Ve. 3rd act. He is one of the 7 Chirajivins 'ever-living persons'.] cf. अश्वत्थामा बलिर्व्यासो हनूमांश्च विभीषणः । कृपः परशुरामश्च सप्तैते चिरजीविनः ॥

आकाशः शम् [समन्तादाकाशन्ते सूर्यादयो$त्र Tv.]

1 The sky आकाशभवा सरस्वती Ku.4.39; ˚ग, ˚चारिन् &c.

-2 Ether (considered as the fifth element).

-3 The subtle and ethereal fluid pervading the whole universe; one of the 9 dravyas or substances recognized by the Vaiśe- ṣikas. It is the substratum of the quality 'sound'; शब्दगुणमाकाशम्; cf. also श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् Ś.1.1; अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं (scil. आकाशम्) विमानेन विगाहमानः R.13.1.

-4 Free space or vacuity; यश्चायमन्त- रात्मन्नाकाशः Bṛi. Up.

-5 Space, place in general; सपर्वत- वनाकाशां पृथिवीम् Mb.; भवनाकाशमजायताम्बुराशिः Bv.2.165. open space (not covered or surrounded by anything); मुनयः सलिलाहारा वायुभक्षास्तथापरे । आकाशनिलयाश्चैव तथा स्थण्डि- लशायिनः ॥ Rām.3.6.4.

-6 Brahman (as identical with ether); आकाशस्तल्लिङ्गात् Br. Sūt.1.1.22; यावानयमाकाश- स्तावानयमन्तर्हृदयाकाशः Ch. Up.8.1.3.

-7 Light, clearness.

-8 A hole.

-9 A dot, zero (in Math.). आकाशे in the air; आकाशे लक्ष्यं बद्ध्वा fixing the look on some object out of sight. आकाशे in the sense of 'in the air' is used in dramas as a stage-direction when a character on the stage asks questions to some one not on the stage, and listens to an imaginary speech supposed to be a reply, which is usually introduced by the words किं ब्रवीषि, किं कथयसि &c.; दूरस्थाभाषणं यत्स्यादशरीरनिवेदनम् । परोक्षान्तरितं वाक्यं तदाकाशे निगद्यते ॥ Bharata; cf. आकाशभाषितम् below; (आकाशे) प्रियंवदे, कस्येदमुशीरानुलेपनं मृणालवन्ति च नलिनीपत्राणि नीयन्ते । (श्रुतिमभिनीय) किं ब्रवीषि &c. Ś.3. This is a contri- vance used by poets to avoid the introduction of a fresh character, and it is largely used in the species of dramatic composition called भाण where only one character conducts the whole play by a copious use of आकाशभाषित.

-Comp. -अनन्त्यायतनम् the abode of infinity or of infinite space; N. of a world with the Buddhists.

-अस्तिकायः N. of a category with the Jainas; धर्माधर्माकाशास्तिकायास्ते Sarva. S.3.

-ईशः 1 an epithet of Indra.

-2 (in law) any helpless person (such as a child, a woman, a pauper) who has no other possession than the air. आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः Ms.4.184.

-कक्षा 'the girdle of the sky', horizon.

-कल्पः Brahman.

-गः a. moving through the atmosphere. (

-गः) a bird. (

-गा) the heavenly Ganges.

-गङ्गा [आकाशपथवाहिनी गङ्गा] the celestial Ganges; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे R.1.78; cf. also उभौ यदि व्योम्नि पृथक् प्रवाहावाकाशगङ्गापयसः पतेताम् Si.3.8.

-गर्भी m. N. of a Bodhisattva.

-चमसः the moon.

-ज a. produced in the sky.

-जननिन् m. a casement, loophole, an embrasure (left in castle walls); प्रगण्डीः कारयेत्सम्यगाकाशजननीस्तदा Mb.12.69.43.

-दीपः, -प्रदीपः 1 a lamp lighted in honour of Lakṣmī or Viṣṇu and raised on a pole in the air at the Divāli festival in the month of Kārtika.

-2 a beacon-light, a lantern on a pole.

-पथिकः The sun; Ks.

-प्रतिष्ठितः N. of a Buddha.

-बद्धलक्ष (in Nāṭaka) fixing the gaze on some object out of sight; ततः प्रविशति आकाशबद्धलक्षः उन्मत्तवेषो राजा V.4.

-भाषितम् 1 speaking off the stage, a supposed speech to which a reply is made as if it had been actually spoken and heard; किं ब्रवीषीति यन्नाटये विना पात्रं प्रयुज्यते । श्रुत्वेवानुक्तमप्यर्थं तत्स्यादाकाशभाषितम् S. D.425.

-2 a sound or voice in the air.

-मण्डलम् the celestial sphere.

-मांसी [आकाशभवा मांसी] N. of a plant क्षुद्रजटामांसी).

-मुखिन् pl. N. of Śaiva sect, the adherents of which keep their faces turned towards the sky.

-मुष्टिहननाय Ā. To be foolish like one who beats the air with his fist; Sarva. S.

-मूली the equatic plant (कुम्भिका) Pistia Stratiotes (Mar. शेवाळ).

-यानम् 1 a heavenly car, a balloon. cf. वायुबन्धकवस्त्रेण सुबद्धो यानमस्तके । उदानस्य लघुत्वेन बिभर्त्याकाशयानकम् ॥ गरुत्मद्धंसैः कङ्कालैरन्यैः पक्षिगणैरपि । आकाशे वाहयेद् यानं विमानमिति संज्ञितम् ॥ -अगस्त्यसंहिता.

-2 moving or travelling through the sky; आकाशयानेन प्रविशति enter passing through the sky (frequently occurring in dramas).

-3 one who moves through the air.

-रक्षिन् m. a watchman on the outer battlements of a castle (आकाश इव अत्युच्चप्राचीरोपरि स्थित्वा रक्षति).

-वचनम् = ˚भाषितम् q. v.

-वर्त्मन् n.

1 the firmament.

-2 the atmosphere, air.

-वल्ली a sort of creeper, a para- sitical plant (अमरवेल; Mar बांडगूळ).

-वाणी a voice from heaven, an incorporeal speech (अशरीरिणी वाणी).

-शयनम् Sleeping in the open air; निवृत्ताकाशशयनाः Rām.3.16.12.

-सलिलम् rain; dew.

-स्थ a. abiding in the sky. aerial.

-स्फटिकः a kind of crystal supposed to be formed in the atmosphere (two kinds सूर्यकान्त and चन्द्रकान्त); hail (करका).

उपारुद् 2 P. To weep for; उपारुरोदेव नदत्पतङ्गः Bk.2.4.

कोकनदम् [कोकान् चक्रवाकान् नदति नादयति नद्-अच्]

1 The red lotus; किंचित्कोकनदच्छदस्य सदृशे नेत्रे स्वयं रज्यतः U.5.36; नीलनलिनाभमपि तन्वि तव लोचनं धारयति कोकनदरूपम् Gīt.1; Śi.4.46; जनितकोकनदानि जलाशये, शरदि कोकनदानि चकाशिरे । Rām. Ch.4.62.

-2 The red water-lily.

-दिनी The red water-lily; न भेकः कोकनदिनीकिंजल्कास्वादकोविदः Ks.3.78.

कोदण्डः ण्डम् A bow; रे कन्दर्प करं कदर्थयसि किं कोदण्डटङ्का- रवैः Bh.3.1; कोदण्डपाणिनिनदत्प्रतिरोधकानाम् M.5.1.

-ण्डः 1 An eye-brow.

-2 N. of a country.

गद्गद a. Stammering, stuttering, faltering; तत्किं रोदिषि गद्गदेन वचसा Amaru.57; गद्गदगलत्त्र्युठ्यद्विलीनाक्षरं को देहीति वदेत् Bh.3.8; सानन्दगद्गदपदं हरिरित्युवाच Gīt.1.

-दम् ind. In a faltering or stammering tone; विललाप स बाष्पगद्गदम् R.8.43; ˚नदत् U.2.3 producing a gurgling sound.

-दः, -दम् 1 stammering.

-2 Indis- tinct or convulsive speech; सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य Bg. 11.35.

-Comp. -ध्वनिः a low, inarticulate sound ex- pressive of joy or grief.

-पदम् inarticulate speech.

-वाच् f. inarticulate or convulsive speech, interrupted by sobbing &c.

-स्वर a. uttering stammering sounds.

(-रः) 1 indistinct or stammering utterance.

-2 a buffalo.

नदः [नदति शब्दायते-अच्]

1 A river, great river (such as the Indus); दधद्भिरभितस्तटौ विकचवारिजाम्बू नदैः Śi.4.66 (where Malli. remarks:-- प्राक्स्रोतसो नद्यः प्रत्यक्स्रोतसो नदा नर्मदां विनेत्याहुः)

-2 A stream, flowing stream, rivulet; सुनिनदैर्नदैर्वृतम् Ki.5.27.

-3 The ocean.

-4 Ved. A horse.

-5 A cloud.

-6 A praiser (ऋषि).

-Comp. -पतिः, -राजः the ocean; प्रथमप्रबुद्धनदराजसुतावदनेन्दुनेव तुहिनद्युतिना Śi.9.3.

प्रतिरोधक प्रतिरोधिन् द्धृ a.

1 Obstructing.

-2 Besieging. -m.

1 An opponent.

-2 A robber, thief; कोदण्ड- पाणि निनदत्प्रतिरोधकानामापातदुष्प्रसहमाविरभूदनीकम् M.5.1; Śi.1.32.

-3 An obstacle.

मथिन् m. [मथ्-इनि] (Nom. sing. मन्थाः, acc. pl. मथः)

1 A churning-stick; मुहुः प्रणुन्नेषु मथां विवर्तनैर्नदत्सु कुम्भेषु मृदङ्गमन्थरम् Ki.4.16; N.11.62;22.44.

-2 Wind.

-3 A thunderbolt.

-4 The penis.

वाम a. Left (opp. दक्षिण); विलोचनं दक्षिणमञ्जनेन संभाव्य तद्वञ्चितवामनेत्रा R.7.8; Me.8,98.

-2 Being or situated on the left side; वामश्चायं नदति मधुरं चातकस्ते सगन्धः Me.9; (वामेन is used adverbially in the same sense; e. g. वामेनात्र वटस्तमध्वगजनः सर्वात्मना सेवते K. P.1).

-3 (a) Reverse, contrary, opposite, adverse, unfavourable; तदहो कामस्य वामा गतिः Gīt.12; Māl.9.8; Bk.6.17; (b) Acting contrary, of an opposite nature; यान्त्येवं गृहिणीपदं युवतयो वामाः कुलस्याधयः Ś.4.18. (c) Perverse, crooked-natured, refractory; Ś.6. (d Coy (in love). (e) Hard, cruel.

-4 Vile, wicked, base low, bad; उवाच वामं चक्षुर्भ्यामभिवीक्ष्य दहन्निव Bhāg.4.2.8; आसक्तास्तास्वमी मूढा वामशीला हि जन्तवः Ki.11.24.

-5 Lovely, beautiful, charming; as in वामलोचना; वामोरू; वामभ्रूः वामस्वभाव q. v.

-6 Short.

-मः 1 A sentient being, an animal.

-2 N. of Śiva.

-3 Of Cupid, the god of love.

-4 A snake.

-5 An udder, a breast.

-6 Prohibited or forbidden act or practice (as drinking wine).

-7 The left hand.

-मम् 1 Wealth, possessions.

-2 Any lovely or desirable thing.

-3 Adversity, misfortune.

-Comp. -अङ्गी f. a beautiful woman; वामाङ्गीकृतवामाङ्गि कुण्डलीकृतकुण्डलि Udb.

-आचारः, -मार्गः the left-hand ritual or doctrine of the Tantras; the doctrine of resorting to मांस, मद्य, मत्स्य, मैथुन and मुद्रा.

-आपीडनः the Pilu tree.

-आवर्तः 1 a conch-shell, the spiral of which runs from right to left.

- इतर a. right.

-ऊरु, -ऊरू f. a woman with handsome thighs; तदिदं विषहिष्यते कथं वद वामोरु चिताधिरोहणम् R.8.57.

-कुक्षिः left side of the abdomen.

-दृश् f. a woman (with lovely eyes).

-देवः 1 N. of a sage.

-2 N. of Śiva; नाहं न यूयं यदृतां गतिं विदुर्न वामदेवः किमुतापरे सुराः Bhāg.2.6.36.

-नयना a fair-eyed woman.

-नी a. bringing wealth; Ch. Up.

-नेत्रम् a mystical N. of the vowel ई.

-भ्रूः f. a beauti- ful-eyebrowed woman; केनेत्थं परमार्थतो$र्थवदिव प्रेमास्ति वाम- भ्रुवाम् Pt.1.136.

-लोचना a woman with lovely eyes; विरूपाक्षस्य जयिनीस्ताः स्तुवे वामलोचनाः K. P.1; R.19.13.

-शील a. of a perverse or crooked nature; cross-tempered; तदेहि वामशीलां मालतीं निर्भर्त्सयामः Māl.7. (

-लः) an epithet of the god of love.

-स्वभाव a. of noble character; निरीक्ष्य कृष्णा$पकृतं गुरोः सुतं वामस्वभावा कृपया ननाम च Bhāg.1.7.42.

-हस्तः the dew-lap of a goat.