-
81 अवश _avaśa
अवश a. [नास्ति वशं आयत्तत्वं यस्य]1 Independent, free; विशन्ति चावशाः पार्थ योगाद्योगबलान्विताः Mb.12.3.24.-2 Not compliant or docile, disobedient, self-willed; स्त्री चावशा Pt.1.424; Ms.5.33.-3 Not subjected to or swayed; अवशो विषयाणाम् K.45; uncontrolled, unres- tarined; ˚इन्द्रियचित्तानाम् H.1.17;2.14; Dk.34; मधुरैरवशानि लम्भयन् वशम् Ki.2.55 wild.-4 Not master of oneself, subject to the senses; कमपरमवशं न विप्रकुर्युः Ku.6.95.-5 Not having one's own will, dependent, helpless, powerless; सकलमवशं सीदति जगत् H.2.76; कार्यते ह्यवशः Bg.3.5; K.174; Pt.1.335; U.3; कथमवशो ह्ययशोविषं पिबामि Mk.1.13; विमुञ्चन्त्यवशा देहं कालस्य वशमागताः Rām. Mu.1.12.-6 Necessary, certain; किमस्य भवतो यथा सुहृद एव नाशो$वशः Mu.6.16.-Comp. -इन्द्रियचित्त a. whose mind and senses are not held in subjection.-ग a. Not being in any one's power. -
82 अस्मि _asmi
अस्मि ind. (Strictly 1st. pers. sing. pres. of अस् to be) Used in the sense of 'I', अहम्; आसंसृतेरस्मि जगत्सु जातः Ki.3.6; दासे कृतागसि भवत्युचितः प्रभूणां पादप्रहार इति सुन्दरि नास्मि दूये ॥ quoted by Malli; त्वामस्मि वच्मि विदुषां समवायो$- त्र तिष्ठति S. D.; अन्यत्र यूयं कुसुमावचायं कुरुध्वमत्रास्मि करोमि सख्यः K. P.3.-Comp. -मानः Self-conceit. -
83 आप्तिः _āptiḥ
आप्तिः f. [आप्-क्तिन्]1 Gettting obtaining, gain, acquisition; ध्यायन्ति वेदहृदया मुनयस्तदाप्त्यै Bhāg.12.8.42. मित्र˚, काम˚ &c.-2 Reaching, overtaking, meeting with; केन यजमानो मृत्योराप्तिमतिमुच्यते Bṛi. Up.3.1.3.-3 Binding, connection, relation.-4 Union; especially with a woman (Med.).-5 Fitness, aptitude, propriety.-6 Completion, fulfilment; कामस्याप्तिं जगतः प्रतिष्ठाम् Kaṭh. 1.2.11.-7 Future time. -pl. N. of 12 sacrificial verses beginning with Āpaye. Vāj.9.2. -
84 आपॄ _āpॄ
आपॄ 9 U. or Caus.1 To fill; अमी जलापूरितसूत्रमार्गाः R.16.65; तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रम् Bg.11.3; Bk.6.118; (fig.) to make full, complete, to fulfil (wishes); भृत्यैरापूर्यते नृपः H.2.73. -pass. To be filled, to be filled with wind, be blown (as a conch); आपूर्यमाणानां स्नान- शङ्खानाम् K.16. -
85 आसंसार _āsaṃsāra _संसृति _saṃsṛti
आसंसार संसृति a. Liable to progress or alteration.-रम्, -ति ind.1 Till the end of the world or worldly existence; Pt.1.-2 Within the limits or range of worldly existence, throughout the sphere of worldly life; आसंसारं त्रिभुवनमिदं चिन्वताम् तात तादृक् Bh.3.46; आसंसृतेरस्मि जगत्सु जातः Ki.3.6 (Malli. यावत्संसारम्).Sanskrit-English dictionary > आसंसार _āsaṃsāra _संसृति _saṃsṛti
-
86 इज्य _ijya
इज्य pot. p. (of यज्) To be worshipped.-ज्यः 1 A teacher; हंसा य एकं बहुरूपमिज्यैर्मायामयं वेद स वेद वेदम् Bhāg.11.12.23.-2 An epithet of ब्रहस्पति, the teacher of the gods.-3 The Puṣya Nakṣatra.-4 The Supreme Being; स्वधीः कलत्रादिषु भौम इज्यधीः Bhāg.1.84.13.-5 An epithet of Viṣṇu.-ज्या 1 A sacrifice; जगत्प्रकाशं तदशेषमिज्यया R.3.48,1.68,15.2; Bg.11.53, भूतानि यान्ति भूतेज्याः 9.25.-2 A gift, donation.-3 An image.-4 Worship, reverence.-5 Meeting, union.-6 A bawd or procuress.-7 A cow.-Comp. -शीलः a constant sacrificer. -
87 इह _iha
इह ind. [इदं-ह इशादेशः P.V.3.11 Sk.]1 Here (referring to time, place or direction); in this place or case. नेहाभिक्रमनाशो$स्ति Bg.2.4.-2 In this world (opp. परत्र or अमुत्र); oft. with जगति; K.35.-3 In this case; in this book or system.-4 Now, at this time. [cf. Zend. idha].-Comp. -अमुत्र ind. in this world and the next world, here and there; cf. इहामुत्रार्थभोगविरागः । शाङ्करभाष्य on ब्रह्मसूत्र 1.1.1.- आगत a. come here.-इह ind. here and there, now and then, repeatedly. ˚मातृ a.1 whose mother is here and there, that is, every- where; समानो वां जनिता भ्रातरा युवं यमाविहेहमातरा Rv.6.59.2.-2 of whose mothers one is here and one there.-कालः this life.-क्रतु, -चित्त a. whose intentions or thoughts are centred in this world or place, इहैवैधि धनसनिरिहचित्त इहक्रतुः Av.18.4.38.-भव or-तन a. belonging to this world.-लोकः this world or life; ˚के in this world; cf. श्रेयो भोक्तुंभैक्ष्यमपीह लोके Bg.2.5.-समये ind. here, now, at such a time as this.-स्थ a. standing here.-स्थान a. one whose residence is on the earth. -
88 उपपद् _upapad
उपपद् 4 Ā.1 To reach, come to, approach, go near; यमुनातटमुपपेदे Pt.1; उपपद्यख स्वकर्मोचितां गतिम् Dk.93.-2 To be got or obtained, fall to one's share; त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते Bg.6.39;13.18.-3 To take place, occur, happen, be produced; देवि एवमुपपद्यते M.1 even as you say, just so; अर्थास्तस्योपपत्स्यन्ते Mb.; उपपन्ना हि दारेषु प्रभुता सर्वतोमुखी Ś.5.26.-4 To be possible; कर्तव्यं वो न पश्यामि स्याच्चेत्किं नोपपद्यते Ku.6.61; Ms.9.121,4; 1.12; नेश्वरो जगतः कारणमुपपद्यते Ś. B.-5 To be suitable, be fit for, be adequate for, fit, suit (with loc.); क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वरय्युपपद्यते Bg.2.3;18.7; उपपद्यते it is fit; ते गुणाः परस्मिन् ब्रह्मण्युपपद्यन्ते Ś. B.-6 To go against, attack.-7 To put in a word or statement; इति ह विश्वामित्र उपपपाद Ait. Br. -Caus.1 To bring into any state, cause to arrive or be obtained; विश्वासमुपपादिता Rām. inspired with confidence; get ready; रथमुपपादय Ve.2.-2 To offer, present any one with (acc.), bring to; दिष्टया त्वमसि मे धात्रा भीतेनेवोपपादितः R.15.18,14.8;16.32; Ms.9.72,73;3.96; sometimes with dat.; सर्वस्वं वेद- विदुषे ब्राह्मणायोपपादयेत् Ms.11.76;9.244; or with loc.; अक्षयो$यं निधी राज्ञां यद्विप्रेषूपपादितम् Y.1.315.-3 (a) To cause to happen or occur, bring about; मरणमुपपादयेत K.36. (b) To accomplish, effect, cause, do, perform; यावत्तु मानुष्यके शक्यमुपपादयितुम् K.62,113,12,134; देव- कार्यम् R.11.91;17.55; Me.29.-4 (a) To make a statement, adduce, put forward. (b) To justify.-5 To make good, establish, prove; कथमीश्वरं विनाशधर्मिणमुप- पादयसि Prab.-6 To pronounce, declare.-7 To make fit or adequate for; कालोपपादिते क्षेत्रे Ms.9.36.-8 To furnish with, endow with; Kām.11.57; K.2; आत्मानं प्रथमं राजा विनयेनोपपादयेत् Subhāṣ.-9 To find out, ascertain; दक्षिणाप्रवणं चैव प्रयत्नेनोपपादयेत् Ms.3.26.-1 To examine. -
89 औष्ण्यम् _auṣṇyam _औष्म्यम् _auṣmyam
औष्ण्यम् औष्म्यम् [उष्ण-उष्म-ष्यञ्] Heat; पूर्वराजवियोगौ- ष्म्यं कृत्स्नस्य जगतो हतम् R.17.33.Sanskrit-English dictionary > औष्ण्यम् _auṣṇyam _औष्म्यम् _auṣmyam
-
90 कर्णाटः _karṇāṭḥ _कर्णाटकः _karṇāṭakḥ
कर्णाटः कर्णाटकः (pl.) N. of a country in the south of the Indian Peninsula; (काव्यम्) कर्णाटेन्दोर्जगति विदुषां कण्ठभूषत्वमेतु Vikr.18.12-टी f.1 A woman of the above country; कर्णाटीचीनपीनस्तनवसनदशादोलनस्पन्दमन्दः Udb. कर्णाटीचिकुराणां ताण्डवकरः Vb.1.29.-2 The हंसपदी plant.-3 One of the Rāgintod;īs or musical modes.Sanskrit-English dictionary > कर्णाटः _karṇāṭḥ _कर्णाटकः _karṇāṭakḥ
-
91 कला _kalā
कला [कल्-कच्] A small part of anything; स एष संवत्सरः प्रजापतिः षोडशकलास्तस्य Bṛi. Up.1.5.14; विन्देम देवतां वाचममृतामात्मनः कलाम् U.1.1; a bit, jot; कलामप्यकृतपरि- लम्बः K.34; सर्वे ते मित्रगात्रस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् Pt.2. 59; Ms.2.86,8.36; a sixteenth part; यथा कलं यथा शफं यथा ऋणं संनयामसि Rv.8.47,17; a symbolic expres- sion of the number sixteen; Hch.-2 A digit of the moon (these are sixteen); जगति जयिनस्ते ते भावा नवेन्दु- कलादयः Māl.1.36; Ku.5.71; Me.91.-3 Interest on capital (consideration paid for the use of money); घनवीथिवीथिमवतीर्णवतो निधिरम्भसामुपचयाय कलाः Śi.9.32. (where कला means 'digits' also).-4 A division of time variously computed; one minute, 48 seconds, or 8 seconds. Mb.1.25.14;12.137.21.-5 The 6th part of one thirtieth part of a zodiacal sign, a minute of a degree.-6 Any practical art (mechanical or fine); there are 64 such arts, as music, dancing &c. मातृवदस्याः कलाः Mbh. on P.IV.1.9. (See कामधेनु टीका on काव्यालङ्कारसूत्र 7.)-7 Skill, ingenuity.-8 Fraud, deceit.-9 (In Prosody) A syllabic instant.-1 A boat.-11 The menstrual discharge.-12 A term for the seven substrata of the elements of the human body; (they are:- आद्या मांसधरा प्रोक्ता द्वितीया रक्तधारिणी । मेदोधरा तृतीया तु चतुर्थीं श्लेष्मधारिणी ॥ पञ्चमी च मलं धत्ते षष्टी पित्तधरा मता । रेतोधरा सप्तमी स्यात् इति सप्त कलाः स्मृताः ॥-13 An atom.-14 A term for the embryo.-15 A fleshy part near the tail of the elephant (also कलाभागः); Mātaṅga L.3.2.-16 Enu- meration.-17 A form (स्वरूप); लीलया दधतः कलाः Bhāg. 1.1.17.-18 Prowess (शक्ति); संहृत्य कालकलया कल्पान्त इदमीश्वरः Bhāg.11.9.16.-Comp. -अन्तरम् 1 another digit.-2 interest, profit; मासे शतस्य यदि पञ्च कलान्तरं स्यात् Līlā.-अयनः a tumbler, a dancer (as on the sharp edge of a sword).-आकुलम् deadly poison.-केलि a. gay, wanton. (-लिः) an epithet of Kāma.-क्षयः waning (of the moon); R.5.16.-धरः, -निधिः, -पूर्णः the moon; अहो महत्त्वं महतामपूर्वं विपत्तिकाले$पि परो- पकारः । यथास्यमध्ये पतितो$पि राहोः कलानिधिः पुण्यचयं ददाति ॥ Udb.-न्यासः a tattooing person's body with parti- cular mystical marks.-भृत् m.1 the moon. कला च सा कान्तिमती कलाभृतः Ku.5.71.-2 an artist &c. -
92 कल्प _kalpa
कल्प a. [क्लृप्-घञ्]1 Practicable, feasible, possible,-2 Proper, fit, right.-3 Strong, vigorous; चरन्तं ब्राह्मणं कञ्चित्कल्पचित्तमनामयम् Mb.12.179.3.-4 Able, competent (with a gen., loc.; inf. or at the end of comp.); धर्मस्य, यशसः, कल्पः Bhāg. able to do his duty &c.; स्वक्रियायामकल्पः ibid. not competent to do one's duty; अकल्प एषामधिरोढुमञ्जसा पद्म्द्म् ibid., so स्वभरणाकल्प &c.-ल्पः 1 A sacred precept or rule, law, ordinance.-2 A prescribed rule, a prescribed alternative, optional rule; प्रभुः प्रथमकल्पस्य यो$नुकल्पेन वर्तते Ms.11.3 'able to follow the prescribed rule to be observed in preference to all others'; प्रथमः कल्पः M.1; cf. also Pratimā 4, and Abhiṣekanāṭakam 6 and Ś.4. a very good (or best) alternative; एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः Ms. 3.147.-3 (Hence) A proposal, suggestion, resolve, determination; एष मे प्रथमः कल्पः Rām.2.52.63; उदारः कल्पः Ś.7.-4 Manner of acting, procedure, form, way, method (in religious rites); श्रूयते हि पुराकल्पे Mb. 6.43.23; क्षात्रेण कल्पेनोपनीय U.2; कल्पवित्कल्पयामास वन्यामे- वास्य संविधाम् R.1.94; Ms.7.185.-5 End of the world, universal destruction.-6 A day of Brahmā or 1, Yugas, being a period of 432 million years of mortals and measuring the duration of the world; cf. Bhāg.3.11; श्रीश्वेतवाराहकल्पे [the one in which we now live]; कल्पं स्थितं तनुभृतां तनु- भिस्ततः किम् Śānti.4.2. Hence कल्पिक means 'born in the primeval age' Bu. Ch.2.48.-7 Medical treat- ment of the sick.-8 One of the six Vedāṅgas, i. e. that which lays down the ritual and prescribes rules for ceremonial and sacrificial acts; शिक्षा कल्पो व्याकरणम् Muṇdtod; 1.1.5 see under वेदाङ्ग.-9 A termination added to nouns and adjectives in the sense of 'a little less than', 'almost like', 'nearly equal to', P.V.3.67 [denoting similarity with a degree of infe- riority]; कुमारकल्पं सुषुवे कुमारम् R.5.36; उपपन्नमेतदस्मिन्नृषि- कल्पे राजनि Ś.2; प्रभातकल्पा शशिनेव शर्वरी R.3.2; so मृतकल्पः, प्रतिपन्नकल्पः &c.-1 The doctrine of poisons and antidotes.-11 One of the trees of paradise; cf. कल्पद्रुम.-12 Vigour, strength; लौकिके समयाचारे कृतकल्पो विशारदः Rām.2.1.22.-ल्पा, -ल्पम् A kind of intoxicating liquor.-Comp. -अन्तः end of the world, universal destruction; कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनम् Bh.2.16. कल्पान्तक्रूरकेलिः क्रतुक्रदनकरः कुन्दकर्पूरकान्तिः Udb. ˚स्थायिन् a. lasting to the end of a कल्प; शरीरं क्षणविध्वंसि कल्पान्तस्थायिनो गुणाः H.1.46.-आदिः renovation of all things in the creation; कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् Bg.9.7;-उपनिषद् pharmacology; Charak 1.4.-कारः 1 author of Kalpasūtra, q. v.-2 a barber.-क्षयः end of the world, universal destruction; e. g. कल्पक्षये पुनस्तानि Bg.9.7. पुरा कल्पक्षये वृत्ते जातं जलमयं जगत् Ks.2.1.-तरुः, -द्रुमः, -पादपः, -वृक्षः 1 one of the trees of heaven or Indra's praradise, fabled to fulfill all desires; आसीत्कल्पतरुच्छायामाश्रिता सुरभिः पथि R.1.75; 17.26; Ku.2.39;6.41.-2 a tree supposed to grant all desires; 'wish-yielding tree'; नाबुद्ध कल्पद्रुमतां विहाय जातं तमात्मन्यसिपत्रवृक्षम् R.14.48; मृषा न चक्रे$- ल्पितकल्पपादपः N.1.15.-3 any productive or boun- tiful source; निगमकल्पतरोर्गलितं फलम् Bhāg.1.1.3.-4 (fig.) a very generous person; सकलार्थिसार्थकल्पद्रुमः Pt.1.-नृत्यम् a particular kind of dance.-पालः 1 a pro- tector of order.-2 a seller of spirituous liquors.-लता, -लतिका 1 a creeper of Indra's paradise; Bh. 1.9.-2 a creeper supposed to grant all desires; नानाफलैः फलति कल्पलतेव भूमिः Bh.2.46; cf. कल्पतरु above.-वल्ली see कल्पलता; Ks.1.66; कल्पवल्लीगृहेषु 52.21.-विद् a. conversant with sacred precepts; कल्पवित्कल्पया- मास वन्यामेवास्य संविधाम् R.1.94.-स्थानम् 1 the art of preparing drugs; Charak 7.-2 the science of poisons and antidotes; Suśr.-सूत्रम् a manual of ritual in the form of Sūtras. Mb.14.54.9. N. of a sacred Jaina book written by भद्रबाहु sketching the life of महावीर. -
93 काकः _kākḥ
काकः [कै शब्दकरणे-कन् Uṇ.3.43]1 A crow; काको$पि जीवति चिराय बलिं च भुङ्क्ते Pt.1.24.-2 (Fig.) A con- temptible fellow, base or impudent person.-3 A lame man.-4 Bathing by dipping the head only into water (as crows do).-5 A sectarial mark (तिलक).-6 A kind of measure.-7 N. of a Dvīpa.-का N. of several plants काकनासा, काकोली &c.-की 1 A female crow.-काकी see Mbh. on IV.1.63.-कम् 1 A multitude of crows.-2 A modus coeundi.-Comp. -अक्षिगोलकन्याय see under न्याय.-अञ्ची = काकजङ्घा q. v.-अदनी The Gunja plant.-अरिः an owl.-इक्षुः A reed.-उडुम्वरः, (-रिका) The fig-tree.-उदरः a snake; काकोदरो येन विनीतदर्पः Kavirāja; काकोदरसोदरः खलो जगति Bv.1.76.-उलूकिका, -उलूकीयम् the natural enmity of the owl and the crow; Mbh. on IV.2.14; Vārt.2. (काकोलूकीयम् is the name of the third Tantra in the Pañchatantra).-कङ्गुः -कङ्गुनी f. A kind of corn.-Comp. -कला N. of a plant.-चिञ्चा, -जङ्घा the Gunja plant.-चरित्रम् A part of the science of Omens based on the sound of crows.-च्छदः, -च्छदिः 1 a wag-tail.-2 a side-lock of hair; see काकपक्ष below.-जम्बुः A kind of rose-apple tree.-जातः the (Indian) cuckoo.-तालीय a. [काकताल-छ Mbh. on V.3.16] (anything) taking place quite unexpectedly and accidentally, an accident; अहो नु खलु भोः तदेतत् काकतालीयं नाम Māl.5; काक- तालीयवत्प्राप्तं दृष्ट्वा$पि निधिमग्रतः H. Pr.3; sometimes used adverbially in the sense of 'accidentally'; फलन्ति काक- तालीयं तेभ्यः प्राज्ञा न बिभ्यति Ve.2.15. ˚न्याय see under न्याय.-तालुकिन a. contemptible, vile.-तिक्रा, -तिन्दुका, -तुण्डिका different kinds of trees.-तुण्डम् A kind of head of an arrow (see फलम्). काकतुण्डेन वेध्यानां वेधं कुर्यात् Dhanur.66.-दन्तः (lit.) the tooth of a crow; (fig.) anything impossible or not existing; ˚गवेषणम् searching after impossibilities (said of any useless and unprofitable task).-ध्वजः the submarine fire; cf. और्व.-नासा, -नासिका, -नासिकी different kinds of trees.-निद्रा a light slumber (easily broken).-पक्षः, -पक्षकः side-locks of hair on the temples of boys and young men (especially of the Kṣatriya caste]; काकपक्षधरमेत्य याचितः R.11.1,31,42;3.28; U.3.-पदम् 1 the sign (^) in Mss. denoting that something has been left out.-2 an incision in the skin. (-दः) a particular mode of sexual inter- course.-पुच्छः, -पुष्टः the [Indian] cuckoo.-पेय a shallow; काकपेया नदी Sk.-भीरुः an owl.-मद्गुः a gallinule water-hen, घृतं हृत्वा तु दुर्बुद्धिः काकमद्गुः प्रजायते Mb.13.111.22.-मर्दः, -मर्दकः a kind of gourd [Mar. कवंडळ].-माची, -चिका a kind of tree (Mar. कावळी)-मृगगोचरित a. following the manner of the crow in drinking, of the deer in eating and of the cow in making water; एवं गोमृगकाकचर्यया व्रजंस्तिष्ठन्नासीनः शयानः काकमृगगोचरितः पिबति खादत्यवमेहति स्म Bhāg.5.5.34.-यवः barren corn (the ear of which has no grain); यथा काकयवाः प्रोक्ता यथारण्यभवास्तिलाः । नाममात्रा न सिद्धौ हि धनहीनास्तथा नराः ॥ Pt.2.9. तथैव पाण्डवाः सर्वे यथा काकयवा इव Mb; (काकयवाः = निष्फलतृणधान्यम्).-रुतम् the shrill sound of a crow (considered as a sign of future good or evil under different circumstances);-रुहा a. kind of tree (Mar. बांडगूळ).-वन्ध्या a woman that bears only one child.-स्नानम् Bathing like a crow.-स्पर्शः 1 The touching of a crow.-2 A ceremony performed on the tenth day after a death, consisting in the offering of rice to crows.-स्वरः a shrill tone (as that of a crow). -
94 कीलः _kīlḥ
कीलः [कील्-घञ्]1 A wedge, a pin; कीलोत्पाटीव वानरः Pt.1.21.-2 A lance; कीलैः सुनिचिताः कृताः Mb.3.15.15.-3 A post, pillar.-4 A weapon; सकीलकवचाः सर्वे वासी- वृक्षादनान्विताः Mb.5.155.8.-5 The elbow.-6 A blow with the elbow.-7 A flame, a lambent flame, halo; बाणवदनमुददीपि भिये जगतः सकीलमिव सूर्यमण्डलम् Śi.15.48.-8 A minute particle.-9 N. of Śiva.-1 A gnomon.-11 A position of the fœtus just before the time of delivery.-12 a gambler; किलो धूर्ते रथाक्षे च शङ्कौ ज्वालाम- हीध्रयोः Nm.-13 handle, brace; Suśr.-Comp. -प्रति- कीलकन्यायः This maxim is explained in the Mahābhāṣya in the passage कीलप्रतिकीलकवत् । तद्यथा कील आहन्य- मानः प्रतिकीलं निर्हन्ति Mbh. on P.II.2.6. -
95 कुतुकम् _kutukam
कुतुकम् 1 Desire, inclination.-2 Curiosity (= कौतुकम्) ततो$तिकुतुकोद्धृत्य Bhāg.1.13.56.-3 Eagerness, ardour, vehemence; केलिकलाकुतुकेन च काचिदमुं यमुनाजलकूले । मञ्जुल- वञ्जुलकुञ्जगतं विचकर्ष करेण दुकूले Gīt.1. -
96 कुष् _kuṣ
कुष् 9 P. (कुष्णाति, कुषित)1 To tear, extract, pull or draw out; शिवाः कुष्णन्ति मांसानि Bk.18.12;17.8; कुषित्वा जगतां सारं सैका शङ्के कृता भुवि 7.95.-2 To test, examine.-3 To shine. -
97 क्रतुः _kratuḥ
क्रतुः [कृ-कतु Uṇ.1.77]1 A sacrifice; क्रतोरशेषेण फलेन युज्यताम् R.3.65; शतं क्रतूनामपविघ्नमाप सः 3.38; M.1.4; Ms.7.79.-2 An epithet of Viṣṇu.-3 One of the ten Prajāpatis; क्रतुं प्रजापतिमब्रुवन् Maitrī. Up.2.3; Ms. 1.35.-4 Intelligence, talent.-5 Power, ability.-6 Plan, design, purpose; क्रतो स्मर कृतं स्मर Iśop.17; Bṛi. Up.5.15.1.-7 Resolution, determination; यत्क्रतुर्भवति तत्कर्म कुरुते Bṛi. Up.4.4.5.-8 Desire, will.-9 Fitness, adequacy, efficiency.-1 Deliberation, consultation.-11 Inspiration.-12 Enlightenment.-13 Offering, worship; कामस्याप्तिं जगतः प्रतिष्ठां क्रतोरानन्त्यम- भयस्य पारम् Kaṭh.1.2.11; Personified, as married to क्रिया and father of 6 वालखिल्यs; क्रतोरपि क्रिया भार्या वालखिल्यानसूयत Bhāg.4.1.39.-14 An Aśvamedha sacrifice (these senses are mostly Vedic).-15 The month Āṣāḍha.-16 Excess of fondness or liking.-17 An organ [cf. Gr. kratos; Zend khratu].-Comp. -अर्थः Something that is meant to subserve the purpose of the sacrifice (opp. पुरुषार्थ q. v.); पुरुषार्थे लक्षिते तद्विपरीतः क्रत्वर्थः इति क्रत्वर्थस्य लक्षणं सिद्धम् । ŚB. on MS.4.1.2.-उत्तमः the राजसूय sacrifice.-कर्मन् n.-क्रिया a sacrificial ceremony.-द्रुह्, -द्विष् m.1 a demon, goblin,-2 The epithet of Ravaṇa; ऋणाद् बद्ध इवोन्मुक्तो वियोगेन क्रतुद्विषः Bk.8.12.-ध्वंसिन् m. an epithet of Śiva (who destroyed Dakṣa's sacrifice.)-पतिः the performer of a sacrifice.-पशुः a sacrificial horse.-पुरुषः an epithet of Viṣṇu.-फलम् The reward of a sacrifice, its object.-भुज् m. a god, deity.-राज् m.1 the lord of sacrifices; यथाश्वमेधः क्रतुराट् Ms.9.26.-2 the राजसूय sacrifice;-राजः the राजसूय sacrifice; क्रतु- राजेन गोविन्द राजसूयेन पावनीः (यक्ष्ये) Bhāg.1.72.3. -
98 क्रमः _kramḥ
क्रमः [क्रम-भावकरणादौ घञ्]1 A step, pace; त्रिविक्रमः; सागरः प्लवगेन्द्रेण क्रमेणैकेन लङ्घितः Mb.; Śi.12.18.-2 A foot; (अपनेष्यति) असुरेभ्यः श्रियं दीप्तां विष्णुस्त्रिभिरिव क्रमैः Rām. 5.21.28.-3 Going, proceeding, course; क्रमात् or क्रमेण in course of, gradually; कालक्रमेण gradually, in course of time; कालक्रमेण जगतः परिवर्तमाना Svapna., भाग्यक्रमः course or turn of fate; R.3.7,3,32.-4 Performance, commencement; अविचार्य क्रमं न करिष्यति । इत्थमत्र विततक्रमे क्रतौ Śi.14.53.-5 (a) Regular course, order, series, succession; निमित्तनैमित्तक- योरयं क्रमः &Sacute.7.3; Ms.7.24,.9.85,2.173,3.69. (b) Traditional order; U.6. (c) Order of propriety; लोका- न्तरगतेनापि नोज्झितो विनयक्रमः Nāg.5.11. आत्मीयः पर इत्ययं खलु कुतः सत्यं कृपाया क्रमः । ibid. 5.2; Ku.5.32; प्रियवचन- निवेदनत्वरया क्रमविशेषो नावेक्षितः Pratijñā.-6 Method, man- ner; वर्तस्व च सतां क्रमे Rām.2.25.2; नेत्रक्रमेणोपरुरोध सूर्यम् R.7.39.-7 Grasp, hold; क्रमगता पशोः कन्यका Māl.3.13.-8 A position of attack (assumed by an animal before making a spring); न मया क्रमः सज्जीकृत आसीत् Pt.4.-9 Prepa- ration, readiness; Bk.2.9.-1 An undertaking, enter- prize.-11 An act or deed, manner of proceeding; कोप्येष कान्तः क्रमः Amaru.48,33.-12 Particular manner of reci- ting Vedic texts, leaving at each time one word and taking up another; वेदैः साङ्गपदक्रमोपनिषदैर्गायन्ति यं सामगाः Bhāg.12.13.1. चर्चागुणान् क्रमगुणांश्चापेक्ष्य भवति Mbh. on P.V.1.119.-13 Power, strength; स ईश्वरः काल उरुक्रमो$सौ Bhāg.7.8.9.-14 N. of Viṣṇu.-Comp. -अनुसारः, अन्वयः regular order, due arrangement.-आगत, -आयात a. descended or inherited lineally, hereditary; क्रमायातो$पि भूपतिः Pt.1.73,84;3.167... त्यक्त्वैश्वर्यं क्रमागतम् Nāg.1.4.-उद्वेगः an ox.-ज्यका, -ज्या the sine of a planet declination.-पाठः the Karma reading.-भङ्गः irregularity,-भाविन् successive.-माला -रथः -लेखा -शठः -शिखा various kinds of क्रमपाठ.-योगः succession, order; Ms.1.42.-योगेन ind. in regular manner; तेनैव क्रमयोगेन जिज्ञासुः पर्यपृच्छत Mb.1.132.78. -
99 खण्ड _khaṇḍa
खण्ड a. [खण्ड्-घञ्]1 Broken, divided, torn asunder; ˚देवकुलम् Pt.2 a temple in ruins.-2 Having chasms, gaps or breaks.-3 Defective, deficient.-ण़्डः, -ण्डम् 1 A break, chasm, gap, fissure, fracture.-2 A piece, part, fragment, portion; दिवः कान्तिमत्खण्डमेकम् Me.3; काष्ठ˚, मांस˚ &c.-3 A section of a work, chapter.-4 A multi- tude, an assemblage, group; छित्त्वा कर्पूरखण्डान्वृतिमिह कुरुते कोद्रवाणां समन्तात् Bh.2.1; तरुखण्डस्य K.23; Māl.5.23, 8.1.-5 A term in an equation.-6 A continent.-ण्डः 1 Candied sugar.-2 A flaw in a jewel.-ण्डम् 1 A kind of salt.-2 A sort of sugar-cane. (In comp.-खण्ड means 'partial', 'incomplete').-Comp. -अभ्रम् 1 scattered clouds.-2 the impression of the teeth in amorous sports; खण्डाभ्रमभ्रवेशे स्यात् तथा दन्तक्षतान्तरे Medinī.-आलिः 1 a measure of oil.-2 a pond or lake.-3 a woman whose husband has been guilty of infidelity.-इन्दुः the crescent moon. ˚मण्डनः the god Śiva; खण्डे- न्दुमण्डनाचार्यां मण्डनत्वमखण्डितम् Rāj. T. 1.28.-कथा a short tale.-कर्णः 1 a kind of bulbous plant.-2 sweet potato.-काव्यम् a small poem, such as the मेघदूत; it is thus defined: खण्डकाव्यं भवेत् काव्यस्यैकदेशानुसारि च S. D. 564.-जः a kind of sugar.-तालः (in music) a kind of measure.-धारा scissors.-परशुः 1 an epithet of Śiva. महश्वर्यं लीलाजनितजगतः खण्डपरशोः G. L.1; येनानेन जगत्सु खण्डपरशुर्देवो हरः ख्याप्यते Mv.2.33.-2 an epithet of Parasurāma, son of Jamadagni.-3 an epithet of Viṣṇu.-पशुः 1 N. of Śiva.-2 of Parasurāma.-3 of Rāhu.-4 an elephant with a broken tusk.-पालः a confectioner.-प्रलयः 1 a partial destruction of the universe in which all the spheres beneath Svarga are dissolved in one common ruin.-2 a quarrel.-फलम् canned fruit; Gaṇeśa. P.1.147-57.-मण्डल a. gibbous, not full or round. (-लम्) the segment of a circle.-मोदकः a kind of sugar.-लवणम् a kind of salt.-विकारः sugar.-शर्करा candied sugar; दधिमण्डोदका दिव्याः खण्डशर्करवालुकाः Mb. 12.284.44.-शीला a loose woman, an unchaste wife. -
100 गुरु _guru
गुरु a. (-रु, -र्वी f.) [ग कु उच्च Uṇ.1.24.] (compar. गरीयस्; superl. गरिष्ठ)1 Heavy, weighty (opp. लघु); (fig. also); तेन धूर्जगतो गुर्वी सचिवेषु निचिक्षिपे R.1.34;3.35; 12.12; विमुच्य वासांसि गुरूणि साम्प्रतम् Ṛs.1.7.-2 Great, large, long, extended.-3 Long (in duration or length). आरम्भगुर्वी Bh.2.6; गुरुषु दिवसेष्वेषु गच्छत्सु Me.85.-4 Important, momentous, great; विभवगुरुभिः कृत्यैः Ś.4. 19; स्वार्थात्सतां गुरुतरा प्रणयिक्रियैव V.4.31; Ku.3.13; Bh.3.7; R.14.35.-5 Arduous, difficult (to bear); कान्ताविरहगुरुणा शापेन Me.1.-6 Great, excessive, violent, intense; गुरुः प्रहर्षः प्रबभूव नात्मनि R.3.17; गुर्वपि विरहदुःखम् Ś.4.16; Bg.6.22.-7 Venerable, respectable.-8 Heavy, hard of digestion (as food).-9 Best, excel- lent.-1 Dear, beloved.-11 Haughty, proud (as a speech).-12 (In prosody) Long, as a syllable, either in itself, or being short, followed by a con- junct consonant &c.; e. g. ई in ईड् or त in तस्कर (It is usually represented by ग in works on prosody; मात्तौ गौ चेच्छालिनी वेदलोकैः &c.).-13 Irresistible, unassailable; जागर्ति दंशाय...गुरुर्भुजङ्गी Māl.6.1.-14 Mighty; powerful.-15 Valuable, highly prized; पूर्वं पूर्वं गुरु ज्ञेयम् Y.2.3.-16 Grievous; Me.85.-रुः 1 (a) A father; न केवलं तद्गुरुरेकपार्थिवः क्षितावभूदेकधनुर्धरो$पि सः R.3.31,48;4.1; 8.29. (b) Forefather, ancestor; त्वां मैत्रावरुणो$भिनन्दतु गुरुर्यस्ते गुरूणामपि U.5.27. (c) Father-in-law; त्वं हि मे गुरुः (तद्धर्मतः स्नुषा ते$हम्) Rām.7.26.28-29.-2 Any vener- able or respectable person, an elderly personage or relative, the elders (pl.) शुश्रूषस्व गुरून् Ś.4.18; Bg. 2.5; Bv.2.7,18,19,49; आज्ञा गुरूणां ह्यविचारणीया R. 14.46.-3 A teacher, preceptor; गुरुशिष्यौ.-4 Parti- cularly, a religious teacher, spiritual preceptor. तौ गुरुर्गुरुपत्नी च प्रीत्या प्रतिननन्दतुः R.1.57; (technically a Guru is one who performs the purificatory ceremonies over a boy and instructs him in the Vedas; स गुरुर्यः क्रियाः कृत्वा वेदमस्मै प्रयच्छति Y.1.34).-5 A lord, head, supe- rintendent, ruler; सर्वे गुरुहिते स्थिताः Rām.4.4.6; कर्णाश्रमाणां गुरवे स वर्णी R.5.19 the head of the castes or orders; गुरुर्नृपाणां गुरवे निवेद्य 2.68.-6 N. of Bṛihaspati, the preceptor of the gods; गुरुं नेत्रसहस्रेण चोदयामास वासवः Ku.2.29; Pt.1.23.-7 The planet Jupiter; गुरुकाव्यानुगां बिभ्रच्चान्द्रीमभिनभः श्रियम् Śi.2.2.-8 The propounder of a new doctrine.-9 The lunar as- terism called पुष्य.-1 N. of Droṇa, teacher of the Kauravas and Pāṇḍavas.-11 N. of Prabhākara, the leader of a school of the Mīmāṁsakas (called after him Prābhākara).-12 The supreme spirit.-Comp. -अक्षरम् a long syllable.-अङ्गना 1 the wife of a Guru.-2 A woman entitled to great respect.-अर्थ a. important; सतीं व्यादाय शृण्वन्तो लघ्वीं गुर्वर्थगह्वराम् Bhāg.3. 16.14. (-र्थः) a preceptor's fee for instructing a pupil; गुर्वर्थमाहर्तुमहं यतिष्ये R.5.17.-उत्तम a. highly revered. (-मः) the Supreme soul.-उपदेशः 1 Consultation of the experts; एषु स्थानेषु गुरूपदेशात् सम्यङ् नाडीं परीक्ष्य शिरामोचनं कुर्यात् Śālihotra of Bhoja, 82.-2 advice by the elders or by the preceptor.-कण्ठः a peacock.-कारः worship, adoration.-कार्यम् 1 a serious or weighty affair.-2 the office of a spiritual teacher.-कुलम् the residence of a Guru (गुरुगृह), academy; वसन् गुरुकुले नित्यं नित्यम- ध्ययने रतः Mb.9.4.3; आवृत्तानां गुरुकुलाद्विप्राणां पूजको भवेत् Ms.7.82.-कृत a.1 worshipped.-2 made much of; अहो निन्द्यं रूपं कविजनविशेषैर्गुरु कृतम् Bh.3.2.-क्रमः instruc- tion handed down through a series of teachers, tradi- tional instruction.-गृहम् signs (राशिs) Sagittarius (धनु) and Pisces (मीन).-घ्नः white mustard.-चर्या attend- ance upon a preceptor; Māl.9.51.-जनः any venerable person, an elderly relative, the elders collectively; नापेक्षितो गुरुजनः K.158; Bv.2.7.-तल्पः 1 the bed (wife) of a teacher.-2 violation or violator of a tea- cher's bed; Mb.12.56.32.-तल्पगः, -तल्पिन् m.1 one who violates his teacher's bed (wife), (ranked in Hindu law as a sinner of the worst kind, committer of an अतिपातक; cf. Ms.11.13); Mb.3.43.6.-2 one who defiles his step-mother.-दक्षिणा fee given to a spiritual preceptor; उपात्तविद्यो गुरुदक्षिणार्थी R.5.1.-दानम् a Guru's gift.-दैवतम् the constellation पुष्य.-पत्रा the tamarind tree.-त्रम् tin.-पाक a. difficult of digestion.-पूजा 1 the ceremonies in propitiation of Bṛihaspati when a work is to be performed or undertaken.-2 the wor- ship of one's spiritual preceptor.-प्रसादः the product of a Guru's blessing, i. e. learning.-भम् 1 the constel- lation पुष्य.-2 a bow.-3 the sign Pisces of the zodiac.-भावः importance, weight.-मर्दलः a kind of drum or tabor.-रत्नम् 1 topaz; (Mar. पुष्पराग, गोमेद).-2 a gem brought from the Himālaya and the Indus.-लाघवम् relative importance or value; विरोधिषु महीपाल निश्चित्य गुरु- लाघवम् Mb.3.131.12; Ś.5.-वर्चोघ्नः the lime, citron.-वर्तिन्, -वासिन् m. a student (ब्रह्मचारिन्) who resides at his preceptor's house.-वर्ति, -ता f. respectful beha- viour towards Guru (elder or venerable person); निवेद्य गुरवे राज्यं भजिष्ये गुरुवर्तिताम् Rām.2.115.19.-वारः, -वासरः Thursday.-वृत्तिः f. the conduct of a pupil towards his preceptor; Rām.2.9.2.-व्यथ a. greatly distres- sed, heavy with grief; वचोभिराशाजननैर्भवानिव गुरुव्यथम् V. 3.9.-शिखरिन् m. an epithet of the Himālaya.-श्रुतिः a mantra (especially गायत्री); जपमानो गुरुश्रुतिम् Mb.13. 136.6.-स्वम् (= ष्वम्) the preceptor's wealth or pro- perty; गवां क्षीरं गुरुष्वं ते... Bm.1.35.
Страницы
См. также в других словарях:
jágat — जगत् … Indonesian dictionary
jágat-kāraṇa — जगत्कारण … Indonesian dictionary
jágat-kartṛi — जगत्कर्तृ … Indonesian dictionary
jágat-kṛitsna — जगत्कृत्स्न … Indonesian dictionary
jágat-kshaya — जगत्क्षय … Indonesian dictionary
jágat-parāyaṇa — जगत्परायण … Indonesian dictionary
jágat-pati — जगत्पति … Indonesian dictionary
jágat-pitri — जगत्पित्रि … Indonesian dictionary
jágat-prabhu — जगत्प्रभु … Indonesian dictionary
jágat-pradhāna — जगत्प्रधान … Indonesian dictionary
jágat-prakāṡa — जगत्प्रकाश … Indonesian dictionary
