घृतमधुमय

mfn. consisting of ghee andﾠ honey Sāh.

n. the space between an elephant's tusks Gal

f. « quick in the middle», a kind of metre, Col

m. Cyperus Rotundus L.

अधि ind.

1 (As a prefix to verbs) over, above; (अधिकार); ˚स्था to stand over; ˚कृ to place over or at the head of; ˚रुह् to grow over or above; over and above, besides, in addition to (आधिक्य); fully, completely (अतिशय, विशेष), to get something in addition to another; अधिगत्य जगत्यधीश्वरात् having obtained fully, अधि inten- sifying the meaning of the root; इतो वा सातिमीमहे दिवो वा पार्थिवादधि Rv.1.6.1; (अधीमहे आधिक्येन याचामहे).

-2 (As a separable adverb) Over, above, from above (mostly Vedic); षष्टिर्वारासो अधि षट् Rv.7.18.14.

-3 (As a preposition) with acc. (a) Above, over, upon, in (उपरि); यं दन्तमधिजायते नाडी तं दन्तमुद्धरेत् Suśr. अध्यधि Just above; लोकानुपर्युपर्यास्ते$धो$धो$ध्यधि च माधवः Bopadeva; with gen. also; ये नाकस्याधि रोचने दिवि Rv. 1.19.6 above the sun; ˚विटपि Śi.7.35; ˚त्वत् 7.41; ˚रजनि at night. अधिरजनि जगाम धाम तस्याः 52. (b) with reference to, concerning, in the case of, on the subject of (अधिकृत्य) (mostly in adverbial compounds in this sense); हरौ इति अधिहरि; so अधिस्त्रि; कृष्णमधिकृत्य प्रवृत्ता कथा अधिकृष्णम्; so ˚ज्योतिषम्, ˚लोकम्, ˚दैवम्, ˚दैवतम् treating of stars &c.; ˚पुरन्ध्रि Śi.6.32 in the case of women. (c) (With abl.) Just over, more than (अधिक); सत्त्वादधि महानात्मा Kath.; अविदितादधि (d) (With loc.) Over, on or upon, above (showing lordship or sovereignty over something) (ऐश्वर्य); अधिरीश्वरे P.1.4.97; अधिभुवि रामः P.II.3.9 Sk. Rāma rules over the earth; the country ruled over may be used with loc. of 'ruler'; अधि रामे भूः ibid; प्रहारवर्म- ण्यधि विदेहा जाताः Dk.77 subject to, under the government of, become the property or possession of (अधि denoting स्वत्वं in this case); under, inferior to (हीन); अधि हरौ सुराः (Bopadeva) the gods are under Hari.

-4 (As first member of Tatpuruṣa compounds) (a) Chief, supreme, principal, presiding; ˚देवता presiding deity; ˚राजः supreme or soverign ruler; ˚पतिः supreme lord &c. (b) Redundant, superfluous (growing over anoth- er); ˚दन्तः = अध्यारूढः (दन्तस्योपरि जातः) दन्तः P.VI.2. 188. (c) Over, excessive; ˚अधिक्षेपः high censure. According to G. M. अधि has these senses. अधिरध्ययनैश्वर्य- वशित्वस्मरणाधिके । e. g.; उपाध्यायादधीते; इङो$ध्ययनार्थकत्वस्य अधिद्योतकः; अधिपतिः (ऐश्वर्ये); अधीनः (वशित्वे) अधिगतः इनं; मातुरध्येति (स्मरणे); अधिकम् (अधिके).

-5 Instead of; इदमग्ने सुधितं दुर्धितादधि प्रियादु चिन्मन्मनः प्रेय अस्तु ते Rv.1.14. 11. In the Veda अधि is supposed by B. and R. to have the senses of 'out of', 'from', 'of', 'among', 'before', 'beforehand', 'for', 'in favour of', 'in', 'at'.

अधिक a. [abbreviation of अध्यारूढ; अध्यारूढशब्दात् कन् उत्तरपदलोपश्च P.V.2.73].

1 More, additional, greater (opp. ऊन or सम); तदस्मिन्नधिकम् P.V.2.45. (In comp. with numerals) plus, greater by; अष्टाधिकं शतम् 1 plus 8 = 18; चत्वारिंशतो$धिकाः = ˚चत्वारिंशाः more than 4; नवाधिकां नवतिम् R.3.69; एकाधिकं हरेज्जयेष्टः Ms.9.117.

-2 (a) Surpassing in quantity, more numerous, copious, excessive, abundant; in comp. or with instr.; श्वासः प्रमाणाधिकः Ś.1.29. more than the usual measure. (b) Inordinate, grown, increased, become greater; abounding in, full of; strong in; ˚क्रोध R.12.9; वयो$धिकः Ms.4.141 senior in years; शिशुरधिकवयाः Ve.3.32. old, advanced in years; भवनेषु रसाधिकेषु v. l. (सुधारितेषु) पूर्वं Ś.7.2; करोति रागं हृदि कौतुकाधिकं K.2.; रसाधिके मनसि Śi.17.48 abounding in.

-3 (a) More, greater, stronger, mightier, more violent or intense; अधिकां कुरु देवि गुरुभक्तिम् K.62; ऊनं न सत्त्वेष्वधिको बबाधे R.2.14 the stronger animal did not prey on the weaker; पुमान्पुंसो$धिके शुक्रे स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः Ms.3.49; अधिकं मेनिरे विष्णुम् Rām.; अधिकं मित्रम् Pt.2; यवीयान्गुणतो$धिकः Ms.11.185;9.154. (b) Superior to, better than; higher than [with abl. or in comp.); प्रमाणादधिकस्यापि मत्तदन्तिनः Pt.1.327; सेनाशते- भ्यो$धिका बुद्धिः Mu.1.27 surpassing, more than a match for &c.; विधेरधिकसंभारः R.15.62 more than what was sanctioned by rules; तपस्विभ्यो$धिको योगी Bg.6.46; ब्रह्म प्रदानेभ्यो$धिकम् Y.1.212; अश्वाधिको राजा H.3.77 strong in cavalry; धनधान्याधिको वैश्यः H.4.21 excels in, is supe- rior by reason of; लोकाधिकं तेजः Mu.4.1 superior to; sometimes with gen.; पञ्चदशानां भ्रातणामधिको गुणैः K.136.

-4 Later, subsequent, further than (of time); राजन्य- बन्धोर्द्वाविंशे (केशान्तो विधीयते) वैश्यस्य द्वयधिके ततः Ms.2.65.2 years later i. e. in the 24th year; sometimes with gen.; ममाधिका वा तुल्या वा Rām.

-5 Eminent, uncommon, special, peculiar (असाधारण); विद्या नाम नरस्य रूपमधिकम् Bh.2.2 superior or uncommon form or beauty; धर्मो हि तेषामधिको विशेषः H. Pr.25; इज्याध्ययनदानानि वैश्यस्य क्षत्रियस्य च । प्रतिग्रहो$धिको विप्रे याजनाध्यनापने तथा ॥ Y.1.118; some- times used in the comparative in the above senses; क्लेशो$धिकतरस्तेषाम् Bg.12.5; ˚तरमिदानीं राजते राजलक्ष्मीः V. 5.22; स्वर्गादधिकतरं निर्वृत्तिस्थानम् Ś.7.

-6 Redundant, super- fluous; ˚अङ्ग having a redundant limb; नोद्वहेत्कपिलां कन्यां नाधिकाङ्गीं न रोगिणीम् Ms.3.8.

-7 Intercalated, intercalary (as a month &c.)

-8 Inferior, secondary.

-कम् 1 Surplus, excess, more; लाभो$धिकं फलम् Ak.

-2 Abun- dance, redundancy, superfluity.

-3 A figure of speech equivalent to hyperbole; आश्रयाश्रयिणोरेकस्याधिक्ये$धिक- मुच्यते । किमधिकमस्य ब्रूमो महिमानं वारिधेईरिर्यत्र । अज्ञात एव शेते कुक्षौ निक्षिप्य भुवनानि ॥ अत्र आश्रयस्याधिक्यम् । युगान्तकालप्रतिसंहृता- त्मनो जगन्ति यस्यां सविकाशमासत । तनौ ममुस्तत्र न कैटभद्विपस्तपो- धनाभ्यागमसंभृता मुदः ॥ S. D; महतोर्यन्महीयांसावाश्रिताश्रययोः क्रमात् । आश्रयाश्रयिणौ स्यातां तनुत्वे$यधिकं तु तत् ॥ K. P.1. -adv.

1 More, in a greater degree; स राज्यं गुरुणा दत्तं प्रतिपद्याधिकं बभौ R.4.1; shone the more; 3.18; यस्मिन्नैवा- धिकं चक्षुरारोपयति पार्थिवः Pt.1.243; oft. in comp.; इयम- धिकमनोज्ञा Ś.1.2; ˚सुरभि Me.21.

-2 Exceedingly, too much.

-Comp. -अङ्ग a. (

-ङ्गी f.) having a redundant limb. Ms.3.8. (see above

-6) (

-ङ्गम्) [अधिको$ङ्गात्] a sash, girdle or belt worn over the mail coat.

-अधिक a. more and more, out-doing one another.

-अर्थ a. exaggerated; ˚वचनम् exaggeration, an exag- gerated statement or assertion (whether of praise or of censure); कृत्यैरधिकार्थवचने P.II,1.33; (˚नम् = स्तुति- निन्दाफलकमर्थवादवचनम्; e. g. वातच्छेद्यं तृणम् i. e. so light and weak; काकपेया नदी so deep and full).

-ऋद्धि a. abun- dant, prosperous; ऋद्धिमन्तमधिकर्द्धिरुत्तरः पूर्वमुत्सवमपोहदुत्सवः R.19.5.

-तिथिः, f.

-दिनं, -दिवसः an intercalated day.

-दन्तः = अधिदन्तः

-मांसार्मन् = अधिमांस q. v.

-वाक्योक्तिः f. exaggeration, hyperbole.

-षाष्टिक- साप्ततिक a. containing or costing more than 6 or 7.

अधिकृ 8 U.

1 To authorize, qualify for the discharge of some duty; be entitled to, have a right to; नैवाध्य- कारिष्महि वेदवृत्ते Bk.2.34; गुणाः प्रियत्वेधिकृता न संस्तवः Ki. 4.25 merits are calculated to produce liking, not mere intimacy.

-2 To place at the head of, appoint, set; पाण्डवेन ह्यहं तात अश्वेष्वधिकृतः पुरा Mb.; दृप्तविनयाधिकृतः R.9. 62 appointed to humble the proud; शिथिलीकृते$धिकृतकृत्य- विधौ Ki.6.3 set or appointed to duty; देवाः प्रसह्य तमधि- कुर्युः Mv.2 set on, incite or appoint as their chief.

-3 To aim at, allude or refer to, make the subject of; अधिकृत्य कृते ग्रन्थे P.IV.3.87; किरातार्जुनौ अधिकृत्य कृतं काव्यं किरातार्जुनीयम् Sk.; नाटकं प्रयोगेण अधिक्रियताम् Ś.

1 should be made the subject of representation, should be represented on the stage.

-4 To be used as the head or governing rule; समर्थानां प्रथमाद्वा P.IV.1.82; इदं पदत्रयमधि- क्रियते Sk.

-5 To superintend, be at the head.

-6 (A.) To bear, endure or overpower, be superior to; शत्रुमधि- कुरुते Sk.; अधिचक्रे न यं हरिः Bk.8.2.

-7 To feel, enjoy; भवादृशाश्चेदधिकुर्वते रतिं निराश्रया हन्त हता मनस्विता Ki.1.43.

-8 To refrain or desist from.

अधित्यका [अधि-त्यकन् P.V.2.34; पर्वतस्य आरूढस्थल- मधित्यका Sk.] A table-land, highland; स्थाणुं तपस्यन्तमधि- त्यकायां Ku.3.17; अधित्यकायामिव धातुमय्याम् R.2.29.

अधिष्ठा 1 P. (used with acc. P.I.4.46.)

1 (a) To stand on or upon, to sit in or upon, occupy (as a seat &c.), resort to; अर्धासनं गोत्रभिदो$धितष्ठौ R.6.73; शाखिनः केचिदध्यष्ठुः Bk.15.31; प्रतनुबलान्यधितिष्ठतस्तपांसि Ki.1.16 practising; मामधिष्ठाय Rām. depending on me. (b) To stand, be; अध्यतिष्ठदङ्गुष्ठेन शतं समाः Mb. (c) To stand over, mount. (d) To stand by, be near; आश्रमबहिर्वृक्षमू- लमधितिष्ठति U.4.

-2 To be in, dwell in, inhabit, reside, stay; भुजङ्गपिहितद्वारं पातालमधितिष्ठति R.1.8; माधिष्ठा निर्जनं वनम् Bk.8.79; श्रीजयदेवभणितमधितिष्ठतु कण्ठतटीमविरतम् Git.11.

-3 To make oneself master of, seize, take possession of, overpower, conquer; संग्रामे तानधिष्ठास्यन् Bk.9.72; त्वमधिष्ठास्यसि द्विषः 16.4; स सदा फलशालिनीं क्रियां शरदं लोक इवाधितिष्ठति Ki.2.31 obtains; अधितिष्ठति लोकमोजसा स विवस्वानिव मेदिनी- पतिः 2.38; यक्षः कुतश्चिदधिष्ठाय बालचन्द्रिकां निवसति Dk.18.

-4 (a) To lead, conduct as head or chief; महाराज- दशरथस्य दारानधिष्ठाय वसिष्ठः प्राप्तः U.4, See अधिष्ठित also. (b) To be at the head of, govern, direct, preside over, rule, superintend; प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय Bg.4.6 governing, controlling; श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च । अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते 15.9 presiding over and thus turning to use.

-5 To use, employ.

अध्यग्नि ind. [अग्नौ अग्निसमीपे वा] Over, by or near the nuptial fire. n. (ग्नि) One of the six kinds of स्त्रीधन (woman's property) mentioned in Ms.9.194 (अध्यग्न्य- ध्यावाहनिकं दत्तं च प्रीतिकर्मणि । भ्रातृमातृपितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम् ॥); a gift made to a woman at the time of marriage: विवाहकाले यत्स्त्रीभ्यो दीयते ह्यग्निसन्निधौ । तदध्यग्निकृतं सद्भिः स्त्रीधनं परिकीर्तितम् ॥ So अध्यग्निकृतं अध्यग्न्युपागतम्; पितृ- मातृपतिभ्रातृदत्तमध्यग्न्युपागतम् । आधिवेदनिकाद्यं च स्त्रीधनं परिकीर्तितम्.

अध्यास् 2 A.

1 (a) To lie down, settle upon; occupy, dwell in (as a seat or habitation:; seat oneself in or upon, enter upon, get into (as a path &c.) (with acc. of place); त्वरिततरमध्यास्यतामियं वनस्थली K.28;36,4; पर्णशालामध्यास्य R.1.95; द्वितीयमाश्रममध्या- सितुं समयः V.5; द्वारदेशमध्यास्ते Dk.3 is waiting at the door; R.2.17;4.74;6.1;12.85;13.22,76;15. 93; Me.78; Bk.1.5; Ms.7.77; अये सिंहासनमध्यास्ते वृषलः Mu.3; भगवत्या प्राश्निकपदमध्यासितव्यम् M.1 occupy the seat of judge, accept the office of judge. (b) To take possession of, grasp, seize; धेन्वा तदध्यासितकातराक्ष्या R.2. 52 with eyes tremulous on account of her being seized by him (अध्यासितम् = आक्रमणम्). (c) To resort to, inhabit; यदध्यासितमर्हद्भिस्तद्धि प्रचक्षते Ku.6.56.

-2 To live in conjugal relation; cohabit with.

-3 To be direct- ed or fixed upon.

-4 To rule, govern, influence; affect, concern (mostly Ved.). -Caus. To cause one to sit down upon; भवन्तमध्यासयन्नासनम् Bk.2.46.

अध्वन् m. [अत्ति बलं; अद्-क्वनिप् धादेशः Uṇ.4.115; perhaps from अत् also]

1 (a) A way, road; passage, orbit (of planets &c.); मुक्ताध्वानं ये लङ्घयेयुर्भवन्तम् Me.54. (b) Distance, space (traversed or to be traversed); पञ्चदशयोजनमात्रमध्वानं जगाम K.119,12; कियत्यध्वनि सा उज्ज- यिनी 27; Dk.13; अपि लङ्धितमध्वानं बुबुधे न बुधोपसः R.1. 47; उल्लङ्घिताध्वा Me.45; कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे &c. (c) Jour- ney, travel, course, march; नैकः प्रपद्येताध्वानम् Ms.4.6 undertake a journey; अध्वसु त्रिषु विसृष्टमैथिलः R.11.57 after three marches; परिक्लान्तः किलाध्वना Ki.11.2 way- worn; अध्वश्रमपरिगतम् Me.17.4; अध्वा वर्णकफस्थौल्यसौकुमा- र्यविनाशनः Suśr.

-2 A recension of the Vedas and the school upholding it (शाखा, अवयव) एकविंशत्यध्वयुक्त- मृय्वेदमृषयो विदुः । सहस्राध्वा सामवेदो यजुरेकशताध्वकम् ॥ अध्वा देवगतिः शाखा इति पर्यायवाचकाः ।

-3 Time (Kāla), time personified, (being the eater of all) दुर्मरं पुरुषेणेह मन्ये ह्यध्वन्यनागते Mb.14.8.24.

-4 Air; sky, atmosphere.

-5 Place. प्रस्थितं दीर्घमध्वानं स्वबन्धुमिव बान्धवाः Rām.5.1.45.

-6 Means, resource; method.

-7 Attack (अधिकदुरारोह- णम्). अध्वन् is changed to अध्व after prepositions; प्राध्वः, व्यध्वः &c.

-Comp. -अतिः [अध्वानमतति, अत्-इ]

1 a tra- veller.

-2 an intelligent person.

-अधिपः, -ईशः [ष. त.] an officer in charge of the public roads.

-अयनम् [अध्वन्ययनम्] journey, travel.

-गः 1 one who travels; a traveller, way-farer; Av.13.1.36. सन्तानकतरुच्छाया- सुप्तविद्याधराध्वगम् Ku.6.46 (˚गामिन्).

-2 a camel.

-3 a mule.

-4 the sun; ˚भोग्यः N. of a tree, Spondias Man- gifera (आम्रातकवृक्ष) अध्वगैः अयत्नलम्यफलत्वात् भोग्यः (Mar. आंबाडा). (

-गा) the Ganges.

-गत् m. [अध्वानं गच्छति; गम्-क्विप् P.VI.4.4] a traveller.

-गत्यन्तः गन्तव्यः [ष. त.] measure of length applicable to roads; कालभावा- ध्वगन्तव्यः Mbh. Vārt. on P.1.4.51.

-जा [अध्वनि जायते; जन्-ड] A plant (स्वर्णुली or स्वर्णपुष्पी).

-पतिः 1 the sun (दिवैव पथिकानां गमनात् रात्रौ च गमननिषेधात् सूर्यस्य अध्वपालकत्वम् or अध्वनः आकाशस्य पतिः).

-2 inspector of the road.

-रथः [अध्वने हितः पर्याप्तो रथः शाक. त.]

1 a travelling coach.

-2 [अध्वैव रथो यस्य] a messenger skilled in travelling (पथि प्रज्ञो दूतः).

-शल्यः [अध्वनि शल्यमिव आचारतीति क्विप्- अच् Tv.] N. of a tree (अपामार्ग) (अध्वगानां पादवस्त्रादौ शल्यवद्वेधकारकत्वात् तथात्वम्) (Mar. आघाडा).

अध्वर a. [न ध्वरति कुटिलो न भवति ध्वृ-अच्. न. त.; ध्वरतिर्हिंसाकर्मा तत्प्रतिषेधो निपातः अहिंस्रः Nir.]

1 Not crooked, not broken, uninterrupted; इमं यज्ञमवतामध्वरं नः Yv.27. 17 (अध्वरम् = अकुटिलं शास्त्रोक्तम्).

-2 Intent, attentive.

-3 Durable, sound.

-4 Not injuring; ततो$ध्वरजटः स्थाणु- र्वेदाध्वरपतिः शिवः Mb.12.256.19.

-रः [अध्वानं सत्पथं राति ददाति फलत्वेन, रा-क] A sacrifice, a religious ceremony; also a Soma sacrifice; तमध्वरे विश्वजिति R.5.1.

-रः -रम् 1 Sky or air (आकाश).

-2 The second of the 8 Vasus.

-Comp. -कल्पा on optional sacrifice (काम्येष्टि).

-काण्डम् [ष. त.] part of the शतपथब्राह्मण which treats of sacri- fices.

-ग [अध्वरं गच्छति] intended for a sacrifice.

-दीक्ष- णीया [ष. त.] consecration connected with an Adhvara; so ˚प्रायश्चित्तिः an expiation &c.

-मीमांसा [ष. त.] N. of Jaimini's Pūrvamīmāmṁsā.

-श्रीः [ष. त.] glory of the Adhvara.

-समिष्टयजुः n. N. of an aggregate of liba- tions connected with a sacrifice.

-स्थ a. Engaged in a sacrifice; य उदृचि यज्ञे अध्वरेष्ठाः । Rv.1.77.7.

अध्वर्युः [अध्वरमधीते Nir.; अध्वर-क्यच्-युच् ततो$न्त्याकार- लोपः Tv.]

1 Any officiating priest, technically distin- guished from होतृ, उद्रातृ and ब्रह्मन्. His duty was "to measure the ground, build the altar, prepare sacri- ficial vessels, to fetch wood and water, to light the fire, to bring the animal and immolate it," and while doing this to repeat the Yajurveda; होता प्रथमं शंसति तमध्वर्युः प्रोत्साहयति Sk. See अच्छावाक also.

-2 The Yajurveda itself. -pl. Adherents of that Veda.

-Comp. -काण्डम् N. of a book of mantras or prayers intended for Adhvaryu priest.

-कृतुः Sacrificial act performed by the Adhvaryu (Pāṇini II.4.4.)

-वेदः Yajurveda.

अनन्त a. [नास्ति अन्तो यस्य] Endless, infinite, eternal, boundless, inexhaustible; ˚रत्नप्रभवस्य यस्य Ku.1.3.

-न्तः 1 N. of Viṣṇu; गन्धर्वाप्सरसः सिद्धाः किन्नरोरगचारणाः । नान्तं गुणानां जानन्ति (नास्यान्तमधिगच्छन्ति) तेनानन्तो$यमुच्यते ॥; also of Viṣṇu's couch, the serpent -Śeṣa; of Kṛiṣṇa and his brother; of Siva, the 14th Arhat; Vāsuki, the lord of serpents अनन्तश्चास्मि नागानाम् Bg.1.29.

-2 A cloud.

-3 Talc.

-4 N. of a plant (सिन्दु- वार) Vitex Trifolia (Mar. निरगुडी).

-5 The asterism श्रवण.

-6 A silken cord with 14 knots tied round the right arm on the अनन्तचतुर्दशी day.

-7 The letter आ.

-न्ता 1 The earth (the endless).

-2 The number one.

-3 Names of various females; N. of Pārvatī.

-4 Names of various plants; शारिवा, अनन्तमूल (a very medicinal plant) दूर्वा, आमलकी, गुडूची, अग्निमन्थ, कणा, लाङ्गली, दुरालाभा, हरीतकी, अग्निशिखा, श्यामलता, पिप्पली.

-न्ती A small silken cord tied round the left arm of a woman.

-न्तम् 1 The sky, atmosphere.

-2 Infinity, eternity.

-3 Absolution, final beatitude; तदनन्ताय कल्पते Pt.2.72.

-4 The Supreme Spirit, Brahman (परब्रह्म,); सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति श्रुतिः । न व्यापित्वाद्देशतो$न्तो नित्यत्वान्नापि कालतः । न वस्तुतो$पि सर्वात्म्यादानन्त्यं ब्रह्मणि त्रिधा ॥

-5 A sloping and a projecting member of the entabla- ture representing a continued pent-roof; अनन्तं चान्तरिक्षं च प्रस्तरं चाष्टधा लुपाः । Māna.18.174-175. cf. अनन्तः शेषविष्ण्वोश्चानवधौ क्लीबमम्बरे । स्त्रियां स्याच्छारिपादूर्वाविशल्याला- ङ्गलीषु च । हैमवत्यां गळूच्यां च...। Nm.

-Comp. -आत्मन् m. the Supreme Spirit;

-कर a. magnifying to any extent; P.III.2.21.

-ग a. moving forever.

-गुण a. possessed of endless merits; of countless or infinite possessed of endless merits; of countless or infinite number; प्लवङ्गानामनन्तगुणतैधते Mv.6.55.

-चतुर्दशी, -˚व्रतम् [अनन्तस्य आराधनं यस्यां सा चतुर्दशी] the 14th day of the bright half of Bhādrapada when Ananta is worshipped

-चरित्रः N. of a Bodhisattva.

-जित् (अनन्तानि भूतानि जितवान्)

1 N. of Vāsudeva, the conqueror of all.

-2 N. of an Arhat deity.

-तान a. of endless width, extensive.

-तीर्थकृत् m.

1 one who visits many places of polgimage.

-2 a Jaina deity.

-तृतीया the third day of the bright half of भाद्रपद, मार्गशीर्ष or वैशाख; नभस्ये वाथ वैशाखे मार्गशीर्षे$थवा पुनः । शुक्ल- पक्षतृतीयायां... उक्तानन्ततृतीयैषा सुतानन्दफलप्रदा.

-दृष्टिः [अनन्ता दृष्टयो नेत्राणि यस्य] N. of Śiva, or of Indra.

-देवः [अनन्तो देव इव]

1 the serpent Seṣa.

-2 [अनन्ते दीव्यति; दिव्-अच्] N. of Nārayaṇa who sleeps on Seṣa.

-3 N. of the king of Kashmir.

-नेमिः N. of the king of Mālava, a contemporary of शाक्यमुनि

-पार a. of endless width, boundless; ˚रं किल शब्दशास्त्रम् Pt.1.

-पालः N. of a warrior- chief in Kashmir.

-मतिः N. of a Bodhisattva.

-मायिन् a. of endless tricks, endlessly deceitful.

-मूलः a medi- cinal plant (शारिवा).

-राशिः an infinite quantity.

-रूप a. of innumerable forms or shapes; epithet of Visnu.

-वातः a disease of the head, resembling teta- nus.

-विक्रमिन् N. of a Bodhisattva.

-विजयः [अनन्तान् विजयते ध्वनिद्वारा अनेन] N. of Yudhiṣṭhira's conchshell. अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः Bg.1.16.

-वीर्यः N. of the 23rd Jaina Arhat of a future age.

-व्रतम् 1 See अनन्तचतुर्दशी above.

-2 N. of the 12nd Adhyaya of the Bhaviṣyottara-Purāṇa.

-शक्ति a. of boundless power, omnipotent, epithet of the Supreme Being.

-शयनम् Travancore; Sriraṅgapaṭṭaṇa (because there are temples of Viṣṇu reclining on अनन्त Serpent).

-शीर्ष N. of Visnu or the Supreme Being. (

-र्षा) N. of the wife of Vāsuki.

-शुष्म a. Ved. possessing endless strength; endlessly blowing.

-श्री a. of boundless magnificence, an epithet of the Supreme Being.

अनुगत p. p.

1 (Used passively) (a) Followed (lit. & fig.), attended; अनुगतमलिवृन्दैर्गण्डभित्तीर्विहाय R.12. 12; M.3.9; मद्यानुगतभोजनं मलावहम् Ms.11.7. (b) Full of, filled with; दारिद्य्रेणाभिभूतेन त्वत्स्नेहानुगतेन च Mk.4.5; वर्ष- धरकलमूकानुगतेन परिजनेन K.159 consisting or made up of; चिन्तानुगतसर्वात्मन् Mb. (c) Covered, as by a dress hanging behind; शिवमिवानुगतं गजचर्मणा Ki.5.2 (पश्चाद्व्याप्तम्). (d) Extinguished &c. (e) Acquired, obtained. (f) Overtaken; कालेनानुगतो ह्यसि Rām.7.68.6.

-2 (Used actively) (a). Following, obeying; observing; स्वमत- मनुगतः Mu.5.19; विभवानुगता भार्या Mk.3.28; दिग्विजय- प्रसङ्गेनानुगतो भूमिमिमाम् K.191 come to; Ms.9.267; K.166; Mu.6.5; H.2.55; R.15.9. (b) Corresponding or tallying with, adapted or answering to, in harmony with; सूत्रेणानुगतं भवति Ś.B.; पादन्यासो लय- मनुगतः M.2.8 in accompaniment to the musical time. मृदङ्ग ˚तः सङ्गीतमधुरः Ratn.1; ˚वीणैः Śi.11.1. (c) Adequate or suitable to, fit for; प्रस्तावानुगतं पृष्टः Pt.5. (d) Imitating; परितुष्टो$स्मि यत्पितरमनुगतो वत्सः M.5. I am glad that the boy takes after his father.

-तम् Moderate time in music.

-Comp. -अर्थ a. having a corresponding or easily discoverable sense.

अनुरक्त p. p.

1 Reddened, dyed, coloured; सन्ध्यानुरक्ते जलदे दीप्ता विद्युदिवोज्ज्वला Rām.6.111.88. कुण्डलमणिप्रभानुरक्त- गण्डस्थलः K.17.

-2 Pleased, contented; loved, beloved; loyal, loyally devoted; अनुरक्तः शुचिर्दक्षः Ms.7.64; गुणानुरक्तामनुरक्तसाधनः Ki.1.31 having all means favour- able to him.

-3 Glowing; तापानुरक्तमधुना कमलं ध्रुवमीहते जेतुम् । Nāg.3.1. ˚प्रजः-लोकः beloved by people; attached or devoted to, fond of (with loc. or acc.); अपि वृषलमनुरक्ताः प्रकृतयः -अथ किम्-चन्द्रगुप्ते दृढमनुरक्ताः प्रकृतयः Mu.1; कथं वसन्तसेना आर्यचारुदत्तमनुरक्ता Mk.1; एषा भवन्त- मनुरक्ता Ś.6.19; अलभ्यमनुरक्तवान् कथय किंनु नारीजनम् Mu.6.

अन्त a. [अम्-तन् Uṇ.3.86]

1 Near.

-2 Last.

-3 Handsome, lovely; Me.23; दन्तोज्ज्वलासु विमलोपलमे- खलान्ताः Śi.4.4, (where, however, the ordinary sense of 'border' or 'skirt' may do as well, though Malli. renders अन्त by रम्य, quoting the authority of शब्दार्णव - 'मृताववसिते रम्ये समाप्तावन्त इष्यते').

-4 Lowest, worst.

-5 Youngest.

-तः (n. in some senses)

1 (a) End, limit, boundary (in time or space); final limit, last or extreme point; स सागरान्तां पृथिवीं प्रशास्ति H.4.5 bounded by the ocean, as far as the sea; अपाङ्गौ नेत्रयो- रन्तौ Ak.; उद्युक्तो विद्यान्तमधिगच्छति H.3.114 goes to the end of, masters completely; श्रुतस्य यायादयमन्तमर्भकस्तथा परेषां युधि चेति पार्थिवः (where अन्त also means end or destruction); जीवलोकसुखानामन्तं ययौ K.59 enjoyed all worldly pleasures; आलोकितः खलु रमणीयानामन्तः K.124 end, furthest extremity; दिगन्ते श्रूयन्ते Bv.1.2.

-2 Skirt, border, edge, precinct; a place or ground in general; यत्र रम्यो वनान्तः U.2.25 forest ground, skirts of the forest; ओदकान्तात् स्निग्धो जनो$नुगन्तव्यः Ś.4; उपवनान्तलताः R.9.35 as far as the borders or skirts; वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते R.2.58,2.19; Me.23. Upper part (शिरोभाग); महा- र्हमुक्तामणिभूषितान्तम् Rām.5.4.3.

-3 End of a texture, edge, skirt, fringe or hem of a garment; वस्त्र˚; पवनप्रनर्तितान्तदेशे दुकूले K.9 (by itself in Veda).

-4 Vicinity, proximity, neighbourhood, presence; नाधीयीत श्मशानान्ते ग्रामान्ते Ms. 4.116; Y.2.162; जलान्ते छन्दसां कुर्यादुत्सर्गं विधिवद् बहिः 1.143; गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पम् (गह्वरम्) R.2.26; पुंसो यमान्तं व्रजतः P.2.115 going into the vicinity or presence of Yama; अन्योन्यामन्त्रणं यत्स्याज्जनान्ते तज्जनान्तिकम् S. D.; यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तां मे ब्रूहि Śat. Br. (These four senses are allied).

-5 End, conclusion, termination (opp. आरम्भ or आदि); सेकान्ते R.1.51; दिनान्ते निहितम् R.4.1; मासान्ते, पक्षान्ते, दशाहान्ते &c.; एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य Pt.2.175; व्यसनानि दुरन्तानि Ms.7.45; दशान्तमुपेयिवान् R.12.1 going to the end of the period of life (end of the wick); व्यसनं वर्धयत्येव तस्यान्तं नाधिगच्छति Pt.2.18; oft. in comp. in this sense, and meaning 'ending in or with', 'ceasing to exist with', 'reaching to the end'; तदन्तं तस्य जीवितम् H.1.91 ends in it; कलहान्तानि हर्म्याणि कुवाक्यान्तं च सौहृदम् । कुराजान्तानि राष्ट्राणि कुकर्मान्तं यशो नृणाम् ॥ Pt.5.76; विशाखान्ता गता मेघा प्रसूत्यन्तं च यौवनम् । प्रणामान्तः सतां कोपो याचनान्तंहि गौरवम् ॥ Subhā. फलोदयान्ताय तपःसमाधये Ku.5.6 ending with (lasting till) the attainment of fruit; यौवनान्तं वयो यस्मिन् Ku.6.44; R.11.62,14.41; विपदन्ता ह्यविनीतसंपदः Ki.2.52; युगसहस्रान्तं ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः Ms.1.73 at the end of 1 Yugas; प्राणान्तं दण़्डम् Ms.8.359 capital punishment (such as would put an end to life).

-6 Death, destruc- tion; end or close of life; धरा गच्छत्यन्तं Bh.3.71 goes down to destruction; योगेनान्ते तनुत्यजाम् R.1.8; एका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते 2.48;12.75; ममाप्यन्ते Ś.6; अद्य कान्तः कृतान्तो वा दुःखस्यान्तं करिष्यति Udb.; औषध्यः फलपाकान्ताः Ms.1.46; अन्तं या To be destroyed, perish, be ruined.

-7 (In gram.) A final syllable or letter of a word; अजन्त ending in a vowel; so हलन्त, सुबन्त, तिडन्त &c.

-8 The last word in a compound.

-9 Ascertainment, or settlement (of a question); definite or final settle- ment; pause, final determination, as in सिद्धान्त; न चैव रावणस्यान्तो दृश्यते जीवितक्षये Rām.6.17.58 उभयोरपि दृष्टोन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः Bg.2.16 (सदसतोः इत्यर्थः).

-1 The last portion or the remainder (n. also); निशान्तः; वेदान्तः &c. वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् ॥ Bṛihadyogi- yājñavalkya Smṛiti 12.34.

-11 Underneath, inside, inner part; युष्मदीयं च जलान्ते गृहम् Pt.4 in water, underneath water; सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति Pt.1.22 does not penetrate or dive into, sound, fathom; आशङ्कितस्यान्तं गच्छामि M.3 shall dive deep into, fully satisfy, my doubts.

-12 Total amount, whole number or quantity.

-13 A large number.

-14 Nature, condition; sort, species; मम मोक्षस्य को$न्तो वै ब्रह्मन्ध्यायस्व वै प्रभो Mb.12.282.32. एतदन्तास्तु गतयो ब्रह्माद्याः समुदाहृताः Ms.1.5.

-15 Disposition; essence; शुद्धान्तः

-16 Division (विभाग); ते$नया कात्यायन्या$न्तं करवाणीति Bri. Up.2.4.1. [cf. Goth. andeis, and; Germ. ende and ent; also Gr. anti; L. ante]. cf. अन्तस्तु भागे$- वसिते रचनायां च तत्परे । मृतौ निषेवणे रम्ये समाप्तावग्रमध्ययोः ॥ स्वरूपे च समीपे च पुंलिङ्गे$पि प्रकीर्तितः । Nm.

-Comp. -अवशा- यिन् m. [अन्ते पर्यन्तदेशे अवशेते] a chāṇḍāla.

-अवसायिन् [नखकेशानामन्तं अवसातुं छेत्तुं शीलमस्य, सो-णिनि]

1 a barber.

-2 a chāṇḍāla, low caste.

-3 N. of a sage, see अन्त्याव- सायिन् (अन्ते पश्चिमे वयसि अवस्यति तत्त्वं निश्चिनोति).

-उदात्त a. having the acute accent on the last syllable. (

-त्तः) the acute accent on the last syllable; P.VI,1.199.

-ओष्ठः The lower lip (अधरोष्ठ); रुधिरं न व्यतिक्रामदन्तोष्ठादम्ब मा शुचः Mb.11.15.16.

-कर, -करण,-कारिन् a. causing death or destruction, fatal, mortal, destructive; क्षत्रिया- न्तकरणो$पि विक्रमः R.11.75 causing the destruction of; राज्यान्तकरणावेतौ द्वौ दोषौ पृथिवीक्षिताम् Ms.9.221; अहमन्तकरो नूनं ध्वान्तस्येव दिवाकरः Bk.

-कर्मन् n. death, destruction; षो अन्तकर्मणि Dhātupāṭha.

-कालः, -वेला time or hour of death; स्थित्वा स्यामन्तकाले$पि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति Bg.2.72.

-कृत् m. death; वर्जयेदन्तकृन्मर्त्यं वर्जयेदनिलो$नलम् Rām.

-कृद्दशाः N. of the eighth of the twelve sacred Aṅga texts of the Jainas (containing ten chapters).

-ग a. having gone to the end of, thoroughly conversant or familiar with, (in comp.); शाखान्तगमथाध्वर्युम् Ms.3.145.

-गति, -गामिन् a. perishing. प्राप्तो$न्तगामी विपरीतबुद्धिः Rām.6.59.94.

-गमनम् 1 going to the end, finishing, completing; प्रारब्धस्य ˚नं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम्

-2 death, perishing, dying.

-चक्रम् Reading of omens and augury; Kau. A.

-चर a.

1 walking about, going to the borders or frontiers.

-2 completing or finishing (as a business &c.).

-ज a. last born.

-दीपकम् a figure of speech (in Rhetoric).

-परिच्छदः a. cover, covering utensil. राजतान्तपरिच्छदां दिव्यपायससंपूर्णां पात्रीम् Rām.1.16.14.

-पालः 1 a frontier-guard, guarding the frontiers; विनीतैरन्तपालैश्च रक्षोभिश्च सुरक्षितम् Rām.5.6.9. ˚दुर्गे M.1; त्वदीयेनान्तपाले- नावस्कन्द्य गृहीतः ibid.

-2 a door-keeper (rare). सुद्युम्न- स्त्वन्तपालेभ्यः श्रुत्वा लिखितमागतम् Mb.12.23.29.

-भव, -भाज् a. being at the end, last.

-लीन a. hidden, con- cealed.

-लोपः dropping of the final of a word. (न्ते˚)

-वासिन् a. dwelling near the frontiers, dwelling close by. -m. [अन्ते गुरुसमीपे वस्तुं शीलं यस्य]

1 a pupil (who always dwells near his master to receive instruction); P.IV.3.14;VI.2.36.; Ms.4.33.

-2 a chāṇḍāla (who dwells at the extremity of a village).

-वेला = ˚कालः q. v.

-व्यापत्तिः f. change of the final syllable, as in मेघ from मिह् Nir.

-शय्या 1 a bed on the ground.

-2 the last bed, death-bed; hence death itself.

-3 a place for burial or burning.

-4 a bier or funeral pile.

-संश्लेषः union (सन्धि), joint; सुखदुःखान्तसंश्लेषम् (काल- चक्रम्) Mb.14.45.3.

-सत्क्रिया last rites, funeral ceremonies, obsequies.

-सढ् m. pupil; तमुपासते गुरुमिवा- न्तसदः Ki.6.34.

-स्वरितः the svarita accent on the last syllable of a word.

अयि ind.

1 As a gentle address in the sense of 'friend', 'oh', 'ah' (कोमलामन्त्रणे); or simply as a vocative parti- cle; अयि विवेकविश्रान्तमभिहितम् M.1; अयि कठोर U.3.27 Oh you ruthless one; अयि भो महर्षिपुत्र S.7; अयि विद्युत्प्रमदानां त्वमपि च दुखं न जानासि Mk.5.32; अयि मातर्देवयजनसंभवे देवि सीते U.4; see also Bv.1.5,11,44.

-2 As a particle of entreaty or solicitation (अनुनय), 'I pray', 'prythee'; अयि संप्रति हि दर्शनम् Ku.4.28; also of encouragement or persuation; अयि मन्दस्मितमधुरं वदनं तन्वङ्गि यदि मनाक्कुरुषे Bv.2.15.

-3 As a particle of gentle or kind inquiry (प्रश्न); अयि जीवितनाथ जीवसि Ku.4.3; अयीदमेवं परिहासः 5.62; अयि जानीषे रेभिलस्य सार्थवाहस्य गृहम् Mk.3. cf. अयि प्रश्नानुनययोः...Nm.

अरविन्दिनी 1 A lotus plant; प्रपीतमधुका भृङ्गैः सुदिवेवार- विन्दिनी Bk.5.7.

-2 An assemblage of lotus flowers.

-3 A place abounding in lotus flowers.