गुणवत्

चतुर् num. a. [चत्-उरन् Uṇ.5.58] (always in pl.; m. चत्वारः; f. चतस्रः; n. चत्वारि) Four; चत्वारो वयमृत्विजः Ve.1.25; चतस्रो$वस्था बाल्यं कौमारं यौवनं वार्धकं चेति; चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः &c.; शेषान् मासान् गमय चतुरो लोचने मील- यित्वा Me.11. -ind. Four times. [cf. Zend chathru; Gr. tessares; L. quatuor.] [In Comp. the र् of चतुर् is changed to a Visarga (which in some cases becomes श्, ष् or स्, or remains unchanged) before words beginning with hard consonants.]

-Comp. -अंशः a fourth part.

-अङ्ग a. having 4 members, quadripartite.

(-ङ्म्) 1 a complete army consisting of elephants, chariots, cavalry and infantry; चतुरङ्गसमायुक्तं मया सह च तं नय Rām.1.2. 1; एको हि खञ्जनवरो नलिनीदलस्थो दृष्टः करोति चतुरङ्गबलाधिपत्यम् Ś. Til.4; चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चाङ्गबलवाना- काशं वशमानये ॥ Subhāṣ.

-2 a sort of chess.

-अङ्गिकः A kind of horse, having four curls on the forehead; यस्य ललाटे भ्रमरचतुष्टयं स चतुरङ्किको नाम । Śālihotra of Bhoj.25.

-अङ्गिन् a. having four parts. (

-नी) a complete army, see चतुरङ्ग.

-अङ्गुलम् 1 the four fingers of the hand.

-2 four fingers broad.

-अन्त a. bordered on all sides; भूत्वा चिराय चतुरन्तमहीसपत्नी Ś.4.19.

-अन्ता the earth.

-अशीत a. eighty-fourth.

-अशीति a. or f. eighty four.

-अश्र, -अस्र a. (for अश्रि-स्रि)

1 four cornered, quardran- gular; R.6.1. A quality of gems; Kau. A.2.11.

-2 symmetrical, regular or handsome in all parts; बभूव तस्याश्चतुरस्रशोभि वपुः Ku.1.32.

(-श्रः, स्रः) 1 a square.

-2 a quardrangular figure.

-3 (in astr.) N. of the fourth and eighth lunar mansions.

-अहन् a period of four days.

-आत्मन् m. N. of Viṣṇu.

-आननः, -मुखः an epithet of Brahmā; इतरतापशतानि यथेच्छया वितर तानि सहे चतुरानन Udb.

-आश्रमम् the four orders or stages of the religious life of a Brāhmaṇa.

-उत्तर a. increased by four.

-उषणम् the four hot spices, i. e. black pepper, long pepper, dry ginger, and the root of long pepper.

-कर्ण (चतुष्कर्ण) a. heard by two persons only; Pt.1.99.

-ष्काष्ठम् ind. In four directions. चतुष्काष्ठं क्षिपन् वृक्षान्... Bk.9.62.

-कोण (चतुष्कोण) a. square, quadrangular. (

-णः) a square, tetragon, any quadrilateral figure.

-गतिः 1 the Supreme Soul.

-2 a tortoise.

-गवः a carriage drawn by four oxen.

-गुण a. four times, four-fold, quadruple.

-चत्वारिंशत् (चतुश्च- त्वारिंशत्) a. forty-four; ˚रिंश, ˚रिंशत्तम forty-fourth.

-चित्यः A pedestal, a raised square; चतुश्चित्यश्च तस्यासी- दष्टादशकरात्मकः Mb.14.88.32.

- णवत (चतुर्नवत) a. ninety-fourth, or with ninety-four added; चतुर्णवतं शतम् 'one hundred and ninety four'.

-दन्तः an epithet of Airāvata, the elephant of Indra.

-दश a. fourteenth.

-दशन् a. fourteen. ˚रत्नानि (pl.) the fourteen 'jewels' churned out of the ocean; (their names are contained in the following popular Maṅgalāṣṭaka:-- लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा धन्वन्तरिश्चन्द्रमा गावः कामदुघाः सुरेश्वरगजो रम्भादिदेवाङ्गनाः । अश्वः सप्तमुखो विषं हरिधनुः शङ्खो$मृतं चाम्बुधे रत्नानीह चतुर्दश प्रतिदिनं कुर्युः सदा मङ्गलम् ॥). ˚विद्या (pl.) the fourteen lores; (they are:-- षडङ्गमिश्रिता वेदा धर्मशास्त्रं पुराणकम् । मीमांसा तर्कमपि च एता विद्याश्चतुर्दश ॥).

-दशी the fourteenth day of a lunar fortnight.

-दिशम् the four quarters taken collectively.

-दिशम् ind. towards the four quarters, on all sides.

-दोलः, -लम् a royal litter.

-द्वारम् 1 a house with four entrances on four sides.

-2 four doors taken collectively.

-नवति a. or f. ninety-four.

-पञ्च a. (चतुपञ्च or चतुष्पञ्च) four or five.

-पञ्चाशत् f. (चतुःपञ्चाशत् or चतुष्पञ्चाशत्) fifty-four.

-पथः (चतुःपथः or चतुष्पथः) (

-थम् also) a place where four roads meet, a crossway; Ms.4.39,9,264. (

-थः) a Brāhmaṇa.

-पद or

-पद् a. (चतुष्पद)

1 having four feet; यथा चतुष्पत्सु च केसरी वरः Rām.4.11.93.

-2 consisting of four limbs. (

-दः) a quadruped. (

-दी) a stanza of four lines; पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातिरिति द्विधा Chand. M.1.

-पाटी A river. L. D. B.

-पाठी (चतुष्पाठी) a school for Brāhmaṇas in which the four Vedas are taught and repeated.

-पाणिः (चतुष्पाणिः) an epithet of Viṣṇu.

-पाद्-द (चतुष्पद्-द) a. 1. quadruped.

-2 consisting of four members or parts. (-m.)

1 a qua- druped.

-2 (in law) a judicial procedure (trial of suits) consisting of four processes; i. e. plea, defence, rejoinder, and judgment.

-3 The science of archery consisting of ग्रहण, धारण, प्रयोग and प्रतिकारः; यो$स्त्रं चतुष्पात् पुनरेव चक्रे । द्रोणः प्रसन्नो$भिवाद्यस्त्वया$सौ Mb.5.3.12-13; प्रतिपेदे चतुष्पादं धनुर्वेदं नृपात्मजः ibid 192.61.

-पार्श्वम् the four sides of a square.

-बाहुः an epithet of Viṣṇu. (

-हु n.) a square.

-भद्रम् the aggregate of the four ends of human life (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्ष.

-भागः the fourth part, a quarter.

-भावः N. of Viṣṇu.

-भुज a. 1 quadrangular.

-2 having four arms; Bg.11.46.

(-जः) 1 an epithet of Viṣṇu; R.16.3.

-2 a quadrangular figure.

-3 square. (

-जम्) a square.

-मासम् a period of four months; (reckoned from the 11th day in the bright half of आषाढ to the 11th day in the bright half of कार्तिक).

-मुख having four faces. (

-खः) an epithet of Brahmā; त्वत्तः सर्वं चतु- र्मुखात् R.1.22.

(-खम्) 1. four faces; Ku.2.17.

-2 a house with four entrances.

-मण्डलम् a four-fold arrangement (of troops &c.)

-मेधः One who has offered four sacrifices, namely अश्वमेध, पुरुषमेध, सर्वमेध, and पितृमेध.

-युगम् the aggregate of the four Yugas or ages of the world.

-युज् a. Consisting of four; चतुर्युजो रथाः सर्वे Mb.5.155.13.

-रात्रम् (चतूरात्रम्) an aggregate of four nights.

-वक्त्रः an epithet of Bra- hmā.

-वर्गः the four ends of human life taken collec- tively (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्षः; चतुर्वर्गफलं ज्ञानं कालावस्थाश्चतुर्युगाः R.1.22.

-वर्णः 1. the four classes or castes of the Hindus; i. e. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र; चतुर्वर्णमयो लोकः R.1.22.

-2 four principal colours.

-वर्षिका a cow four years old.

-विंश a. 1 twenty fourth.

-2 having twenty-four added; as चतुर्विंशं शतम् (124).

-विंशति a. or f. twenty-four.

-विंशतिक a. consisting of twenty-four.

-विद्य a. one who has studied the four Vedas.

-विद्या the four Vedas.

-विध a. of four sorts or kinds, four-fold.

-वेद a. familiar with the four Vedas. (

-दः) the Supreme Soul.

-व्यूङः N. of Viṣṇu. (

-हम्) medical science. a. having four kinds of appearance; hence ˚वादिन् 'asserting the four forms of पुरुषोत्तम viz. वासुदेव, संकर्षण, प्रद्युम्न and अनिरुद्ध.'

-शालम् (चतुःशालम्, चतुश्शालम्, चतुःशाली, चतुश्शाली) a square of four buildings, a quadrangle enclosed by four buildings; अलं चतु शालमिमं प्रवेश्य Mk.3.7; देवीनां चतुःशालमिदम् Pratimā 6.

-षष्टि a. or f.

1 sixty-four.

-2 N. for the Ṛigveda consisting 64 Adhyāyas. ˚कलाः (pl.) the sixty-four arts.

-सनः N. of Viṣṇu having four embodiments of सनक, सनन्दन, सनत्कुमार and सनातन; आदौ सनात् स्वतपसः स चतुःसनो$भूत् Bhāg.2.7.5.

-सप्तति a. or f. seventy-four.

-समम् an unguent of four things, sandal, agallochum, saffron and musk; L. D. B.

-सीमा the boundaries on all four sides.

-हायन, -ण a. four years old; (the f. of this word ends in आ if it refers to an inanimate object, and in ई if it refers to an animal).

-होत्रकम् the four priests taken collectively.

अदोष a. [न. ब.]

1 Free from faults, demerits &c.; innocent; जायामदोषामुत संत्यजामि R.14.34.

-2 Free from the faults of composition, such as अश्लीलता, ग्राभ्यता &c., See दोष; अदोषौ शब्दार्थौ K.P.1; अदोषं गुणवत् काव्यम् Sar. K.1.

-षः Not a fault; किमित्यदोषेण तिरस्कृता वयम् Ki.14.11. though not at fault.

आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः

1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river).

-2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8.

-3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24.

-4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below.

-5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11.

-6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2.

-7 The person or whole body (con- sidered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66.

-8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1.

-9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c.

-1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason.

-11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6.

-12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her.

-13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61.

-14 Care, efforts, pain.

-15 The sun.

-16 Fire.

-17 Wind, air.

-18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen]

-Comp. -अधीन a.

1 dependent on oneself, independent.

-2 sentient, existing.

(-नः) 1 a son.

-2 a wife's brother.

-3 the jester or विदूषक (in dramatic literature).

-अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33.

-अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88.

-अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1.

-अपहारकः one who pre- tends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255.

-आदिष्ट a. self-counselled. (

-ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121.

-आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2.

-आराम a.

1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23.

-2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24.

-आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām.

-आश्रय a.

1 dependent on oneself or on his own mind.

-2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36.

(-यः) 1 self dependence.

-2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known.

-ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4.

-उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3

-उद्भव a. born or produced from oneself.

(-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12.

-2 Cupid.

-3 sorrow, pain.

(-वा) 1 daughter.

-2 intellect.

-3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद).

-उपजीविन् m.

1 one who lives by his own labour; Ms.7.138.

-2 a day-labourer.

-3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362).

-4 an actor, public performer.

-उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit.

- उपम a. like oneself. (

-मः) a son.

-औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32.

-कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.

-काम a.

1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1.

-2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1.

-कार्यम् one's own business, private affair.

-कृत a.

1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23.

-2 done against one's own self; Vāj.8.13.

-गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (

-तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6.

-गतिः f.

1 course of the soul's existence.

-2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act.

-गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली).

-गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair.

-ग्राहिन् a. selfish, greedy.

-घातः 1 suicide.

-2 heresy.

-घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥

-2 a heretic.

-घोषः 1 a cock (calling out to himself).

-2 a crow.

-3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm.

-जः, -जन्मन् m.

-जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28.

-2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34.

-3 a descendant; मृगयां वि<?>रन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1.

-जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c.

-2 the reasoning faculty, understanding.

-जयः 1 one's own victory.

-2 victory over oneself, self-denial or abnega- tion.

-ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1.

-ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1.

-ज्ञानम् 1 self-knowledge.

-2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92.

-3 true wisdom.

-तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15.

-2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines.

-तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17.

-तुष्टि a. self-satisfied. (

-ष्टिः f.) self-satisfaction.

-त्यागः 1 self-sacrifice.

-2 suicide.

-त्यागिन् m. a.

1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6.

-2 a heretic, an unbeliever.

-त्राणम् 1 self-preservation.

-2 a body-guard; Rām.5.

-दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68.

-दर्शनम् 1 seeing oneself.

-2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन.

-दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2.

-दानम् self-sacrifice, resigning oneself.

-दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3.

-देवता a tutelary deity.

-द्रोहिन् a.

1 self-tormenting, fretful.

-2 suicide.

-नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself.

-निन्दा self-reproach.

-निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity).

-निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge.

-पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2.

-पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters).

-प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13.

-प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness.

-2 title of an उपनिषद्.

-प्रभ a. self-illuminated.

-प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit.

-2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas.

-प्रशंसा self-praise.

-बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son.

-2 the soul, the self.

-बोधः 1 spiritual knowledge.

-2 knowledge of self.

-3 N. of a work of Śaṅkarāchārya.

-भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2.

-2 the self proper, peculiar nature.

-3 the body.

-भू a. self-born, self-existent. (

-भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81.

-योनिः 1 N. of Brahmā;

-2 N. of Viṣṇu.

-3 N. of Śiva; Ś.7.35.

-4 Cupid, god of love.

-5 a son. (

-भूः f.)

1 a daughter.

-2 talent, understanding.

-भूत a.

1 self-produced; peculiar, belonging to.

-2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य).

(-तः) 1 a son.

-2 Cupid.

(-ता) 1 a daughter.

-2 talent.

-भूयम् 1 peculiarity, own nature.

-2 Brahman.

-मात्रा a portion of the Supreme Spirit.

-मानिन् a. self-respecting, respectable.

-2 arro- gant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83.

-मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः

-2 soul, Supreme Spirit.

-मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4.

-मूलि n. the universe.

-मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा).

-याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91.

-योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7.

-रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष).

-2 self protection.

-लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239.

-लोमन् 1 the hair of the body.

-2 the beard.

-वञ्चक a. self-deceiver.

-वञ्चना self-delusion; self-deception.

-वधः, -वध्या, -हत्या suicide.

-वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15.

-वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16.

(-शः) 1 self-control, self-government.

-2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over.

-वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64.

-विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59.

-विद् m.

1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुत<?>ह्येव Ch. Up.7.1.3.

-2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116.

-3 N. of Śiva.

-विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43.

-विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation.

-वीर a.

1 mighty, powerful, strong.

-2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.).

-3 existent, sentient.

(-रः) 1 a son.

-2 wife's brother.

-3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके.

-वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography.

-वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (

-त्तिः f.)

1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76.

-2 action as regards oneself, one's own state or circum- stance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33.

-3 practising one's own duties or occupation.

-शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power.

-2 illusion.

-शल्या N. of a plant (शतावरी).

-शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11.

-श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging.

-संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27.

-संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25.

-सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24.

-सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8.

-संतुष्ट a. self-sufficient.

-सनि a. Ved. granting the breath of life.

-सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13.

-संदेहः 1 internal or personal doubt.

-2 risk of life, personal risk.

-संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8.

-2 Cupid, god of love.

-3 epi- thet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva.

-4 the Supreme Being (परमात्मन्).

(-वा) 1 a daughter.

-2 understanding, intellect.

-संपन्न a.

1 self-possessed; Pt.1.49.

-2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18.

-संभावना self-conceit; K.

-सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47.

-सुख a. self-delighted. (

-खम्) the highest bliss.

-स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8.

-हन् a.

1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3.

-2 a suicide, self-destroyer.

-3 a heretic, unbeliever.

-4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol.

-हननम्, -हत्या suicide.

-हित a. beneficial to oneself. (

-तम्) one's own good or welfare.

कर्मन् -m. Viśvakarmā; शक्रस्य नु सभा दिव्या भास्वरा कर्मनिर्मिता Mb.2.7.1. -n. [कृ-मनिन् Uṇ.4.144]

1 Action, work, deed.

-2 Execution, performance; प्रीतो$स्मि सो$हं यद् भुक्तं वनं तैः कृतकर्मभिः Rām.5.63.3.

-3 Business, office, duty; संप्रति विषवैद्यानां कर्म M.4.

-4 A religious rite (it may be either नित्य, नैमित्तिक or काम्य).

-5 A specific action, moral duty.

-6 (a) Performance of religious rites as opposed to speculative religion or knowledge of Brahman (opp. ज्ञान); अपरो दहृने स्वकर्मणां ववृते R.8.2. (b) Labour, work.

-7 Product, result.

-8 A natural or active property (as support of the earth).

-9 Fate, the certain consequence of acts done in a former life; कर्मायत्तं फलं पुंसां बुद्धिः कर्मानुसारिणी Bh.2.89,94.

-1 (In gram.) The object of of an action; कर्तुरीप्सिततमं कर्म P.I.4.49.

-11 (In Vaiś. Phil.) Motion considered as one of the seven categories of things; (thus defined:-- एकद्रव्यमगुणं संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणं कर्म Vaiś. Sūtra. (It is five-fold:-- उत्क्षेपणं ततो$वक्षेपणमाकुञ्चनं तथा । प्रसारणं च गमनं कर्माण्येतानि पञ्च च ॥ Bhāṣā P.6.)

-12 Organ of sense. प्रजापतिर्ह कर्माणि ससृजे Bṛi. Up.1.5.21.

-13 Organ of action; कर्माणि कर्मभिः कुर्वन् Bhāg.11.3.6.

-14 (In Astr.) The tenth lunar mansion.

-15 Practice, training; सर्वेषां कर्मणा वीर्यं जवस्तेजश्च वर्धते Kau. A.2.2.

-Comp. -अक्षम a. incapable of doing anything.

-अङ्गम् part of any act; part of a sacrificial rite (as प्रयाज of the Darśa sacrifice).

-अधिकारः the right of performing religious rites.

-अनुरूप a.

1 according to action or any par- ticular office.

-2 according to actions done in a pre- vious existence.

-अनुष्ठानम् practising one's duties.

-अनुसारः consequence of, or conformity to, acts.

-अन्तः 1 the end of any business or task.

-2 a work, busi- ness, execution of business.

-3 a barn, a store of grain &c. Ms.7.62 (कर्मान्तः इक्षुधान्यादिसंग्रहस्थानम् Kull.)

-4 cultivated ground.

-5 a worker; कच्चिन्न सर्वे कर्मान्ताः Rām.2.1.52.

-अन्तरम् 1 difference or contrariety of action.

-2 penance, expiation.

-3 suspension of a religious action.

-4 another work or action; कर्मान्तर- नियुक्तासु निर्ममन्थ स्वयं दधि Bhāg.1.9.1.

-अन्तिक a. final. (

-कः) a servant, workman, Rām.1.13.7.

-अपनुत्तिः f. removing, sending away of कर्म; जन्मकर्माप- नुत्तये Bhāg.12.2.17.

-अर्ह a. fit or suitable to an act or the rite. (

-र्हः) a man.

-आख्या f. Name received from the act performed; तस्मात् छिन्नगमनो$श्वो$पि छाग इति कर्माख्या भविष्यति । ŚB. on MS.6.8.37.

-आजीवः one who maintains himself by some profession (as that of an artisan &c.)

-आत्मन् a. endowed with the princi- ples of action, active; कर्मात्मनां च देवानां सो$सृजत्प्राणिनां प्रभुः Ms.1.22. (-m.) the soul.

-आयतनम् see कर्मेन्द्रियम्; शव्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः । गत्युक्त्युत्सर्गशिल्पानि कर्मायतनसिद्धयः Bhāg.11.22.16.

-आशयः receptacle or accumulation of (good and evil) acts; निर्हृत्य कर्माशयमाशु याति परां गतिम् Bhāg.1.46.32.

-इन्द्रियम् an organ of action, as distinguished from ज्ञानेन्द्रिय; (they are:- वाक्पाणिपादपायूपस्थानि; Ms.2.99; see under इन्द्रिय also) कर्मेन्द्रियाणि संयम्य Bg.3.6,7.

-उदारम् any valiant or noble act, magnanimity, prowess.

-उद्युक्त a. busy, engaged, active, zealous.

-करः 1 a hired labourer (a servant who is not a slave); आ तस्य गोः प्रतिदानात् कर्मकारी आगबीनः कर्मकरः Mbh. on P.V.2.14. कर्मकराः स्थपत्यादयः Pt.1; Śi.14.16.

-2 Yama.

-कर्तृ m. (in gram.) an agent who is at the same time the object of the action; e. g. पच्यते ओदनः, it is thus defined:- क्रियमाणं तु यत्कर्म स्वयमेव प्रसिध्यति । सुकरैः स्वैर्गुणैः कर्तुः कर्मकर्तेति तद्विदुः ॥ न चान्तरेण कर्मकर्तारं सकर्मका अकर्मका भवन्ति Mbh. on P.I.3.27

-काण्डः, -ण्डम् that department of the Veda which relates to ceremonial acts and sacrificial rites and the merit arising from a due performance thereof.

-कारः 1 one who does any business, a mechanic, artisan (technically a worker not hired).

-2 any labourer in general (whether hired or not).

-3 a black-smith; हरिणाक्षि कटाक्षेण आत्मानमवलोकय । न हि खङ्गो विजानाति कर्मकारं स्वकारणम् ॥ Udb.

-4 a bull.

-कारिन् m. a labourer, artisan, workman.

-कार्मुकः, -कम् a strong bow.

-कीलकः a washerman.

-कृत्यम् activity, the state of active exertion; यः प्रथमः कर्मकृत्याय जज्ञे Av.4.24.6.

-क्षम a. able to perform any work or duty; आत्मकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.1.13.

-क्षेत्रम् the land of religious acts, i. e. भरतवर्ष; Bhāg.5.17.11. cf. कर्मभूमि.

-गतिः f. the course of fate; अथ कर्मगतिं चित्रां दृष्ट्वा$स्य हसितं मया Ks.59.159.

-गृहीत a. caught in the very act (as a thief.).

-ग्रन्थिः f. a term in Jaina metaphysics connoting 'weakness in the form of वासनाs produced by अज्ञान'.

-घातः leaving off or suspending work.

-च(चा)ण्डालः 1 'base in deed', a man of very low acts or deeds; Vasiṣṭha mentions these kinds:-- असूयकः पिशुनश्च कृतघ्नो दीर्घरोषकः । चत्वारः कर्मचाण्डाला जन्मतश्चापि पञ्चमः ॥

-2 one who com- mits an atrocious deed; अपूर्वकर्मचण्डालमयि मुग्धे विमुच्च माम् U.1.46.

-3 N. of Rāhu.

-चेष्टा active exertion, action. कर्मचेष्टास्वहः Ms.1.66.

-चोदना 1 The motive impelling one to ritual acts. ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना Bg.18.18.

-2 any positive rule enjoining a religious act.

-च्छेदः The loss caused by absence on duty; Kau. A.2.7.

-जः a. resulting from an act; सिद्धिर्भवति कर्मजा Bg.4.12. कर्मजा गतयो नॄणामुत्तमाधममध्यमाः Ms.12.3.

(-जः) 1 the holy fig-tree.

-2 the Kali age.

-3 the banian tree.

-4 the effect arising from human acts:-- संयोग, विभाग &c.

-5 heaven.

-6 hell.

-ज्ञ a. one acquaint- ed with religious rites.

-त्यागः renunciation of worldly duties or ceremonial acts.

-दुष्ट a. corrupt in action, wick- ed, immoral, disrespectable.

-देवः a god through religious action; ये शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः स एकः कर्मदेवानामानन्दः Bṛi. Up.4.3.33.

-दोषः 1 sin, vice; अवेक्षेत गतीर्नॄणां कर्मदोष- समुद्भवाः Ms.6.61,95.

-2 an error, defect, or blunder (in doing an act); कर्मदोषैर्न लिप्यते Ms.1,14.

-3 evil consequence of human acts.

-4 discreditable conduct.

-धारयः N. of a compound, a subdivision of Tatpu- ruṣa, (in which the members of the compound are in apposition) तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः P.I. 2.42. तत्पुरुष कर्म धारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः Udb.

-ध्वंसः 1 loss of fruit arising from religious acts.

-2 dis- appointment.

-नामन् (in gram.) a participal noun.

-नामधेयम् N. of an act or sacrifice. These names are not arbitrary or technical such as गुण and वृद्धि but are always significant; सर्वेष्वेव कर्मनामधेयेषु अर्थसमन्वयेनानुवाद- भूतो नामशद्बो वर्तते, न लौकिकार्थतिरस्कारेण परिभाषामात्रेण वृद्धिगुणवत् ŚB. on MS.1.6.41.

-नाशा N. of a river between Kaśi and Bihar.

-निश्चयः a decision of action; न लेमे कर्मनिश्चयम् Bm.1.648.

-निषद्या a manufactory; Kau. A.2.4.

-निष्ठ a. devoted to the performance of religious acts; अग्निर्वीरं श्रुत्यं कर्मनिष्ठाम् Rv.1.8.1; Ms.3.134.

-न्यासः renunciation of the result of religious acts.

-पथः 1 the direction or source of an action.

-2 the path of religious rites (opp. ज्ञानमार्ग).

-पाकः ripening of actions, reward of actions done in a former life; Pt.1.372.

-प्रवचनीयः a term for certain prepositions, particles, or ad- verbs when they are not connected with verbs and govern a noun in some case; literally-the term means, 'Concerned with the setting forth of an action'. According to Indian grammarians it means 'that which spoke of an action (क्रियां प्रोक्तवन्तः)' e. g. आ in आ मुक्तेः संसारः is a कर्मप्रवचनीय; so अनु in जपमनु प्रावर्षत् &c; कर्म प्रोक्तवन्तः कर्मप्रवचनीया इति Mbh. on P.I.4.83. cf. उपसर्ग, गति and निपात also.

-फलम् 1 fruit or reward of actions done in a former life; (pain, pleasure); न मे कर्मफले स्पृहा Bg.4.14;5.12;6.1; ˚फलत्याग Bg.12.11,18.2; ˚फलत्यागिन् Bg.18.11; ˚फलप्रेप्सुः Bg.18.27; ˚फलसंयोग Bg.5.14; ˚फलहेतु Bg.2.47. एवं संचिन्त्य मनसा प्रेत्य कर्मफलोदयम् Ms.11.231.

-2 the fruit of Averrhoa Carambola (Mar. कर्मर); also कर्मरङ्ग.

-बन्धः, -बन्धनम् confinement to repeated birth, as the consequence of religious acts, good or bad (by which the soul is attached to worldly plea- sures &c.); बुद्ध्या युक्तो यथा पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यति Bg.2.39.

-भूः, -भूमिः f.

1 the land of religious rites, i. e. भरतवर्ष, this world (a place for man's probation); प्राप्येमां कर्मभूमिम् Bh.2.1; K.174,319.

-2 ploughed ground.

-मासः the Calendar month of thirty days.

-मीमांसा the Mīmāṁsā of ceremonial acts; see मीमांसा.

-मूलम् a kind of sacred grass called कुश.

-युगम् the fourth (the present) age of the world, i. e. the Kaliyuga.

-योगः 1 performance of actions, worldly and religious rites; कर्मयोगेन योगिनाम् Bg.3.3;3.7;5.2;13.24.

-2 active exertion, industry; Ms.1.115.

-वचनम् (with Buddhists) the ritual.

-वज्रः an epithet of a Śūdra.

-वशः fate considered as the inevitable result of actions done in a former life.

-वाटी a lunar day (तिथि).

-विपाक = कर्मपाक.

-शाला a work-shop.

-शील, -शूर a. assiduous, active, laborious; cf. कर्म- शीलस्तु कर्मठे । Nm.

-शौचम् humility.

-श्रुतिः f. The word expressive of the act; कर्मश्रुतेः परार्थत्वात् MS.11. 2.6. (read या अत्र कर्मश्रुतिः दर्शपूर्णमासाभ्यामिति सा परार्था तृतीया-योगात् &c. शबर).

-सङ्गः attachment to worldly duties and their results. तन्निबध्नाति... कर्मसङ्गेन Bg.14.7.

-सचिवः a minister.

-संन्यासिकः, -संन्यासिन् m.

1 a religious person who has withdrawn from every kind of worldly act.

-2 an ascetic who performs religious deeds without looking to their reward.

-साक्षिन् m.

1 an eyewitness; वह्निर्विवाहं प्रति कर्मसाक्षी Ku.7.83.

-2 one who witnesses the good or bad actions of man; आदित्य भो लोककृताकृतज्ञ लोकस्य सत्यानृप- कर्मसाक्षिन् Rām.3.63.16. (There are nine divinities which are said to witness and watch over all human actions; सूर्यः सोमो यमः कालो महाभूतानि पञ्च च । एते शुभाशुभ- स्येह कर्मणो नव साक्षिणः ॥)

-सिद्धिः f. accomplishment of any business or desired object; success. स्वकर्मसिद्धिं पुनरा- शशंसे Ku.

-स्थानम् a public office, a place of business.

कला [कल्-कच्] A small part of anything; स एष संवत्सरः प्रजापतिः षोडशकलास्तस्य Bṛi. Up.1.5.14; विन्देम देवतां वाचममृतामात्मनः कलाम् U.1.1; a bit, jot; कलामप्यकृतपरि- लम्बः K.34; सर्वे ते मित्रगात्रस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् Pt.2. 59; Ms.2.86,8.36; a sixteenth part; यथा कलं यथा शफं यथा ऋणं संनयामसि Rv.8.47,17; a symbolic expres- sion of the number sixteen; Hch.

-2 A digit of the moon (these are sixteen); जगति जयिनस्ते ते भावा नवेन्दु- कलादयः Māl.1.36; Ku.5.71; Me.91.

-3 Interest on capital (consideration paid for the use of money); घनवीथिवीथिमवतीर्णवतो निधिरम्भसामुपचयाय कलाः Śi.9.32. (where कला means 'digits' also).

-4 A division of time variously computed; one minute, 48 seconds, or 8 seconds. Mb.1.25.14;12.137.21.

-5 The 6th part of one thirtieth part of a zodiacal sign, a minute of a degree.

-6 Any practical art (mechanical or fine); there are 64 such arts, as music, dancing &c. मातृवदस्याः कलाः Mbh. on P.IV.1.9. (See कामधेनु टीका on काव्यालङ्कारसूत्र 7.)

-7 Skill, ingenuity.

-8 Fraud, deceit.

-9 (In Prosody) A syllabic instant.

-1 A boat.

-11 The menstrual discharge.

-12 A term for the seven substrata of the elements of the human body; (they are:- आद्या मांसधरा प्रोक्ता द्वितीया रक्तधारिणी । मेदोधरा तृतीया तु चतुर्थीं श्लेष्मधारिणी ॥ पञ्चमी च मलं धत्ते षष्टी पित्तधरा मता । रेतोधरा सप्तमी स्यात् इति सप्त कलाः स्मृताः ॥

-13 An atom.

-14 A term for the embryo.

-15 A fleshy part near the tail of the elephant (also कलाभागः); Mātaṅga L.3.2.

-16 Enu- meration.

-17 A form (स्वरूप); लीलया दधतः कलाः Bhāg. 1.1.17.

-18 Prowess (शक्ति); संहृत्य कालकलया कल्पान्त इदमीश्वरः Bhāg.11.9.16.

-Comp. -अन्तरम् 1 another digit.

-2 interest, profit; मासे शतस्य यदि पञ्च कलान्तरं स्यात् Līlā.

-अयनः a tumbler, a dancer (as on the sharp edge of a sword).

-आकुलम् deadly poison.

-केलि a. gay, wanton. (

-लिः) an epithet of Kāma.

-क्षयः waning (of the moon); R.5.16.

-धरः, -निधिः, -पूर्णः the moon; अहो महत्त्वं महतामपूर्वं विपत्तिकाले$पि परो- पकारः । यथास्यमध्ये पतितो$पि राहोः कलानिधिः पुण्यचयं ददाति ॥ Udb.

-न्यासः a tattooing person's body with parti- cular mystical marks.

-भृत् m.

1 the moon. कला च सा कान्तिमती कलाभृतः Ku.5.71.

-2 an artist &c.

काञ्चन a. (

-नी f.) [काञ्च्-ल्युट्] Golden, made of gold; तन्मध्ये च स्फटिकफलका काञ्चनी वासयष्टिः Me.81; काञ्चनं वलयम् Ś.6.8; Ms.5.112.

-नम् 1 Gold; समलोष्टाश्मकाञ्चनः Bg. 14.24. (ग्राह्यम्) अमेध्यादपि काञ्चनम् Ms.2.239.

-2 Lustre, brilliancy.

-3 Property, wealth, money.

-4 The filament of a lotus.

-5 Yellow orpiment.

-6 A binding.

-नः 1 The Dhattūra plant.

-2 The Champaka tree.

-नी 1 Turmeric.

-2 Yellow orpiment.

-Comp. -अङ्गी a woman with a golden (i. e. yellow) complexion; त्वं चेदञ्चसि काञ्चनाङ्गि वदनाम्भोजे विकासश्रियम् Bv.2.72.

-कन्दरः a gold-mine.

-गिरिः N. of the mountain Meru; Bhāg.5.16.28.

-भूः f.

1 golden (yellow) soil.

-2 gold-dust.

-सन्धिः a treaty of alliance between two parties on terms of equality; cf. संगतः सन्धिरेवायं प्रकृष्टत्वात्सुवर्णवत् । तथान्यैः सन्धिकुशलैः काञ्चनः स उदाहृतः ॥ H.4.113.

कुल्य a. [कुल-यत्]

1 Relating to a family, race, or corporation.

-2 Well-born.

-ल्यः A respectable man. ˚मातृबन्धुकुल्यगुणवत् सामन्तानामन्यतमेन˚ Kau. A.1.17.

-ल्यम् 1 Friendly inquiry after family affairs (condolence, congratulation &c.).

-2 A bone; 'अस्थि कुल्यं स्यात्' Ratna.; Mv.2.16.

-3 Flesh.

-4 A winnowing basket.

-ल्या 1 A virtuous woman.

-2 A small river, canal, stream; कुल्याम्भोभिः पवनचपलैः शाखिनो धौतमूलाः Ś.1.15; कुल्येवोद्यानपादपान् R.12.3,7.49; U.3.23, शाल्यर्थं कुल्याः प्रणीयन्ते Mbh. on P.III.6.5.

-3 A dike, trench.

-4 A measure of grain equal to 8 droṇas.

केवल a. [केव् सेवने वृषा˚ कल]

1 Peculiar, exclusive, un- common; किं तया क्रियते लक्ष्म्या या वधूरिव केवला Pt.2.134.

-2 Alone, mere, sole, only, isolated; स हि तस्य न केवलां श्रियं प्रतिपेदे सकलान् गुणानपि R.8.5; न केवलानां पयसां प्रसूति- मवेहि मां कामदुघां प्रसन्नाम् 2.63;15.1; Ku.2.34.

-3 Whole, entire, absolute, perfect.

-4 Bare, uncovered (as ground); निषेदुषी स्थण्डिल एव केवले Ku.5.12.

-5 Pure, simple, unmingled, unattended (by anything else); कातर्यं केवला नीतिः R.17.47.

-6 Selfish, envious.

-ली, -लम् 1 The doctrine of absolute unity of spirit and matter.

-2 One of the five types of knowledge according to the Jainas; (श्रुतज्ञान, मतिज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्ययज्ञान and केवलज्ञान).

-ली Astronomical science.

-लम् ind. Only, merely, solely, entirely, absolutely, wholly; केवलमिदमेव पृच्छामि K.155; न केवलं--अपि not only-but;. वसु तस्य विभोर्न केवलं गुणवत्तापि परप्रयोजना R.8.31; cf. also 3.19;2,31.

-2 Silently, quietly; न हि मे$व्याहृतं कुर्यात्सर्वलोको$पि केवलम् Mb.12.2.28.

-Comp. -अद्वैतम् a particular doctrine of अद्वैत.

-अन्वयिन् see under अन्वय.

-आत्मन् a. one whose essence is absolute unity; नमस्त्रिमूर्तये तुभ्यं प्राक्सृष्टेः केवलात्मने Ku.2.4.

-ज्ञानम् the highest possible know- ledge, (Jaina Phil.).

-ज्ञानिन् m. one who has obtained the highest possible knowledge.

-द्रव्यम् 1 black pepper.

-2 mere mattar or substance.

-ज्ञानम् highest Know- ledge; जयन्ति ते जिना येषां केवलज्ञानशालिनाम् Pt.5.12.

-नैयायिकः a mere logician (not proficient in any other branch of learning); so ˚वैयाकरण.

-व्यतिरेकिन् m. per- taining to only one of the varieties of inference according to न्यायशास्त्र.

घन a. [इन् मूर्तौ अप् घनादेशश्च Tv.]

1 Compact, firm, hard, solid; संजातश्च घनाघनः Māl.9.39.; नासा घनास्थिका Y.3.89; R.11.18.

-2 Thick, close, dense; घनविरलभावः U.2.27; R.8.91; Amaru.59.

-3 Thick-set, full, fully developed (as breasts); घटयति सुघने कुचयुगगगने मृगमदरुचि रूषिते Gīt.7; अगुरु-चतुष्कं भवति गुरू द्वौ घनकुचयुग्मे शशिवदना$सौ Śrut.8; Bh.1.8; Amaru.31.

-4 Deep (as sound); दधानः सौधानामलघुषु निकुञ्जेषु घनताम् Māl.2.12; Mu.1.21.

-5 Uninterrupted, permanent.

-6 Impenetrable.

-7 Great, excessive, violent.

-8 Complete; अभ्यङ्गभङ्ग्या पापस्य न्यस्तं घनमपश्यतः Ks.4.53.

-9 Auspicious, fortu- nate.

-1 Coarse, gross.

-11 Engrossed by, full or re- plete with; मा ते मलीमसविकारघना मतिर्भूत् Māl.1.32; निर्वृति˚ U.6.11.

-नः A cloud; घनोदयः प्राक् तदनन्तरं पयः Ś.7.3; घनरुचिरकलापो निःसपत्नो$स्य जातः V.4.22.

-2 An iron club, a mace; प्रतिजघान घनैरिव मुष्टिभिः Ki.18.1.

-3 The body.

-4 The cube of a number (in math.).

-5 Ex- tension, diffusion.

-6 A collection, multitude, quantity, mass, assemblage.

-7 Talc.

-8 Phlegm.

-9 Any com- pact mass or substance.

-1 Hardness, firmness.

-11 A particular manner of reciting Vedic texts: thus the padas नमः रुद्रेभ्यः ये repeated in this manner would stand thus:-- नमो रुद्रेभ्यो रुद्रेभ्यो नमो नमो रुद्रेभ्यो ये ये रुद्रेभ्यो नमो नमो रुद्रेभ्यो ये.

-नम् 1 A cymbal, a bell, a gong.

-2 Iron.

-3 Tin.

-4 Skin, rind, bark.

-5 A mode of dancing; (neither quick nor slow). ind. closely; घटयति घनं कण्ठा- श्लेषे रसान्न पयोधरौ Ratn.3.9.

-Com. -अत्ययः, -अन्तः 'disappearance of the cloud', the season succeeding the rains, autumn (शरद्); घनव्यपायेन गभस्तिमानिव R.3.37.

-अज्ञानी N. of Durgā.

-अम्बु n. rain; घनाम्बुभिर्भूरि विलम्बिनो घनाः Subhās.

-आकरः the rainy season.

-आगमः, -उदयः 'the approach of clouds', the rainy season; घनागमः कामिजनप्रियः प्रिये Ṛs.2.1.

-आमयः the date-tree.

-आश्रयः the atmosphere, firmament.

-उत्तमः the face.

-उदधिः a parti- cular sea (hell ?).

-उपलः hail.

-ऊरू a woman having thick thighs; कुरु घनोरु पदानि शनैः शनैः Ve.2.2.

-ओघः gathering of clouds.

-कफः hail.

-कालः the rainy season.

-क्षम a. what may be hammered; Bhāvapr. 5.26.53.

-गर्जितम् 1 thunder, peal or thundering noise of clouds, roar of thunder.

-2 a deep loud roar.

-गोलकः alloy of gold and silver.

-घनः the cube of a cube.

-जम्बाल thick mire.

-ज्वाला lightning.

-तालः a kind of bird (सारंग).

-तोलः the Chātaka bird.

-धातुः lymph.

-ध्वनि a. roaring.

(-निः) 1 a deep or low tone.

-2 the muttering of thunder clouds; अनुहुंकुरुते घनध्वनिं न हि गोमायुरुतानि केशरी Śi.16.25.

-नाभिः smoke (being supposed to be a principal ingredient in clouds; Me.5).

-नीहारः thick hoar-frost or mist.

-पदम् the cube root.

-पदवी 'the path of clouds', firmament, sky; क्रामद्भिर्घनपदवीमनेकसंख्यैः Ki.5.34.

-पाषण्डः a peacock.

-फलम् (in geom.) the solid or cubical contents of a body or of an excavation.

-मानम् the measurement by the exterior of a structure; Māna. 39-64.

-मूलम् cube root (in math.)

-रसः 1 thick juice.

-2 extract, decoction.

-3 camphor.

-4 water (m. or n.).

-रूपा candied sugar.

-वरम् the face.

-वर्गः the square of a cube, the sixth power (in math).

-वर्त्मन् n. the sky; घनवर्त्म सहस्रधेव कुर्वन् Ki.5.17.

-वल्लिका, -वल्ली lightning.

-वाच् a raven.

-वातः 1 a thick op- pressive breeze or air.

-2 N. of a hell; Jaina.

-वीथिः the sky; घनवीथिवीथिमवतीर्णवतः Śi.9.32.

-शब्दः thunder, peal of thunder.

-वासः a kind of pumpkin gourd.

-वाहनः 1 Śiva.

-2 Indra.

-श्याम a. 'dark like a cloud', deep-black, dark. (

-मः) an epithet (1) of Rain (2) of Kṛiṣṇa.

-संवृत्तिः profound secrecy.

-समयः the rainy season.

-सारः 1 camphor; घनसारनीहारहार &c. Dk.1 (mentioned among white substances).

-2 mercury.

-3 water.

-4 a big cloud; घनसारस्तु कर्पूरे महामेघे च चन्दने Nm.

-स्वनः, -शब्दः, -रवः the roaring of clouds.

-हस्त- संख्या the contents of an excavation or of a solid in math.).

नगः [न गच्छति, गम्-ड]

1 A mountain; हिमालयो नाम नगाधिराजः Ku.1.1;7.72; न गजा नगजा दयिता दयिताः Bk. 1.9.

-2 A tree; अभ्यधावत् क्षितितलं सनगं परिकम्पयन् Bhāg. 1.15.29; Śi.6.79.

-3 A plant in general.

-4 The sun.

-5 A serpent.

-6 The number 'seven' (from सप्तकुलाचल-गिरि).

-Comp. -अटनः a monkey.

-अधिपः, -अधिराजः, -इन्द्रः 1 Himālaya (the lord of mountains); रश्मिष्विवादाय नगेन्द्रसक्तां निवर्तयामास नृपस्य दृष्टिम् R.2.28.

-2 the Sumeru mountain.

-अरिः an epithet of Indra; नगाह्वयो नाम नगारिसूनुः Mb.

-आपगा, -निम्नगा a mountain- river, torrent; संभूयाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा Śi.2.1; सपत्नीः प्रापयन्त्यब्धिं सिन्धवो नगनिम्नगाः Śi.2.14.

-आवासः a peacock.

-उच्छ्रायः the height of a mountain.

-उत्था, -मुस्ता N. of a plant (Mar. नागरमोथा).

- ओकस m.

1 a bird (in general).

-2 crow.

-3 a lion.

-4 the fabulous animal called शरभ.

-ज a. produced in a mountain, mountain-born; Bk.1.9. (

-जः) an elephant.

-जा, -नन्दिनी epithets of Pārvatī.

-नदी f. A mountain-river; see नगापगा; विश्रान्तः सन् व्रज नगनदीतीर- जातानि सिञ्चन् Me.

-पतिः 1 the Himālaya mountain. भजामस्त्वां गौरीं नगपतिकिशोरीमविरतम् A. L.3.

-2 the moon (as the lord of plants and herbs).

-भिद् m.

1 an axe.

-2 an epithet of Indra; उद्धृतनग नगभिदनुज दनुजकुलामित्र मित्रशशिदृष्टे Āchārya-Ṣaṭpadī 4.

-3 a crow.

-मूर्धन् m. the crest or brow of a mountain.

-रन्ध्रकरः an epithet of Kārtikeya; अभवदस्य ततो गुणवत्तरं सनगरं नगरन्ध्रकरौजसः R.9.2.

-वाहनः an epithet of Śiva.

निर्णेकः 1 Washing, cleaning; purification; तस्मात्तयोः स्वयोन्यैव निर्णेको गुणवत्तरः Ms.5.113.

-2 Ablution.

-3 Atonement, expiation; दानेन वधनिर्णेकं सर्पादीनामशक्नुवन.

प्रतिपद् 4 Ā.

1 To step or go towards, approach, resort or betake oneself to; उमामुखं तु प्रतिपद्य लोलाद् द्विसंश्रयां प्रीतिमवाप लक्ष्मीः Ku.1.43.

-2 To enter upon, step upon, take, follow (as a way &c.); इतः पन्थानं प्रतिपद्यस्व Ś.4; प्रतिपत्स्ये पदवीमहं तवं Ku.4.1.

-3 To arrive at, reach; attain; मरणमप्यपराः प्रतिपेदिरे Śi.6.16.

-4 To get, gain, obtain, share, partake; स हि तस्य न केवलां श्रियं प्रतिपेदे सकलान् गुणानपि R.8.5,13;4.1,41; 11.34;12.7;19.55; तदोत्तमविदां लोकानमलान् प्रतिपद्यते Bg. 14.14; Śi.1.63.

-5 To accept, take to; प्रतिपत्तुमङ्ग घटते च न तव नृपयोग्यमर्हणम् Śi.15.22;16.24.

-6 To re- cover, reobtain, regain, receive; प्रायः स्वं महिमानं क्षोभात् प्रतिपद्यते जन्तुः Ś.6.31; Ku.4.16;7.22.

-7 To admit, acknowledge; न मासे प्रतिपत्तासे मां चेन्मर्तासि मैथिलि Bk.8.95; Ś.5.23; प्रमदाः पतिवर्त्मगा इति प्रतिपन्नं हि विचेतनैरपि Ku.4.33.

-8 To hold, grasp, seize; सुमन्त्रप्रतिपन्नरश्मिभिः R.14.47;

-9 To consider, regard, deem, look upon; तद्धनुर्ग्रहणमेव राघवः प्रत्यपद्यत समर्थमुत्तरम् R.11.79.

-1 To undertake, promise to do, take in hand; निर्वाहः प्रतिपन्नवस्तुषु सतामेतद् हि गोत्रव्रतम् Mu.2.18; कार्यं त्वया नः प्रतिपन्नकल्पम् Ku.3.14; R.1.4.

-11 To assent or agree to, consent; तथेति प्रतिपन्नाय R.15.93.

-12 To do, perform, practise, observe; आचार प्रतिपद्यस्व Ś.4; V.2 'do the formal obeisance'; शासनमर्हतां प्रतिपद्यध्वम् Mu.4.18 'act up to or obey'.

-13 To act or behave towards, deal, do anything to any one (with gen. or loc.); स कालयवनश्चापि किं कृष्णे प्रत्यपद्यत Hariv.; स भवान् मातृपितृवदस्मासु प्रतिपद्यताम् Mb.; कथमहं प्रतिपत्स्ये Ś.5; न युक्तं भवतास्मासु प्रतिपत्तुमसांप्रतम् Mb.

-14 To give or return (as a reply); कथं प्रतिवचनमपि न प्रतिपद्यसे Mu.6; न जाने किं तातः प्रतिपत्स्यत इति Ś.4.

-15 To perceive, become aware of.

-16 To know, understand, become acquainted with, learn, discover.

-17 To roam, wander.

-18 To take place, occur.

-19 To restore.

-2 To permit, allow.

-21 To take place, happen.

-22 To go back, return. (-Caus.)

1 To give, present, bestow, confer upon, impart; अर्थिभ्यः प्रतिपाद्यमानमनिशं प्राप्नोति वृद्धिं पराम् Bh.2.16; Ms.11.4; गुणवते कन्या प्रतिपादनीया Ś.4.

-2 To substantiate, prove, establish by proof; उक्तमेवार्थ- मुदाहरणेन प्रतिपादयति.

-3 To explain, expound.

-4 To bring or lead back, convey or transport (to a place)

-5 To regard, consider.

-6 To assert, declare to be represent.

-7 To procure.

-8 To effect, accomplish.

-9 To communicate, teach.

-1 To appoint to, install (loc.)

-11 To prepare, get ready.

-12 To dispose off; एष हि न्यायो यदन्यत्र कृतार्थमन्यत्र प्रतिपाद्यते ŚB on MS.4.2.21

प्रतिपद् f.

1 Access, entrance, way.

-2 Beginning, commencement.

-3 Intelligence, intellect.

-4 The first day of a lunar fortnight.

-5 A kettle-drum.

-6 An introductory stanza.

-7 Rank.

-Comp. -चन्द्रः the new moon (the moon on the first day) particularly rever- ed and saluted by people; प्रतिपच्चन्द्रनिभो$यमात्मजः R.8. 65.

-तूर्यम् a kind of kettle-drum.

प्रमा 2 P., 3 Ā.

1 To measure; त्रीणि पदानि प्रमाय.

-2 To form, make, build.

-3 To prove, establish, demon- strate.

-4 To arrange, place in order.

-5 To know, understand, get a correct idea of; न परोपहितं न च स्वतः प्रमिमीते$नुभवादृते$ल्पधीः Śi.16.4; अशक्यो$यमर्थः प्रमातुम् H. 3.

-6 To conjecture. -Caus. To afford or give proof.

प्रमा 1 Consciousness, perception.

-2 (In logic) Correct notion or apprehension, true and certain knowledge, accurate conception; तद्वति तत्प्रकारको$नुभवः प्रमा यथा रजते इदं रजतमिति ज्ञानम् T. S; दोषो$प्रमाया जनकः प्रमायास्तु गुणो भवेत् । प्रत्यक्षे तु विशेष्येण विशेषेणवता समम् ॥ Bhāṣā P.

-3 Ved. Basis, foundation.

-4 A measure.

प्रयोजनम् 1 Use, employment, application.

-2 Use, need, necessity (with instr. of that which is needed and gen. of the user); सर्वैरपि राज्ञां प्रयोजनम् Pt.1; बाले किमनेन पृष्टेन प्रयोजनम् K.144.

-3 End, aim, object, purpose; प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दो$पि प्रवर्तते; पुत्रप्रयोजना दाराः पुत्रः पिण्डप्रयोजनः । हितप्रयोजनं मित्रं धनं सर्वप्रयोजनम् ॥ Subhās; गुणवत्तापि परप्रयोजना R.8.31.

-4 A means of attaining; एतच्चतुर्विधं विद्यात् पुरुषार्थप्रयोजनम् Ms.7.1.

-5 A cause, motive, occasion; दुरधिगमा हि गतिः प्रयोजनानाम् Ki.1.4.

-6 Profit, interest.

-7 The signification, sense (of a word); नासमवायात् प्रयोजनेन स्यात् MS.4.3.31.

प्रहसनम् 1 Loud or violent laughter, laughing, mirth.

-2 Ridicule, mockery, irony, joke; धिक् प्रहसनम् U.4.

-3 Satire, satirical writing,

-4 A farce, a kind of low comedy; S. D. thus defines it:-- भाणवत्संधिसंध्यङ्ग- लास्याङ्गाङ्कैर्विनिर्मितम् । भवेत् प्रहसनं वृत्तं निन्द्यानां कविकल्पितम् ॥ 533 et seq. e. g. कन्दर्पकेलि.

बिसम् 1 The fibre of a lotus; धृतबिसवलयावलिर्वहन्ती Ki.1.24.

-2 The fibrous stalk of a lotus; पाथेयमुत्सृज बिसं ग्रहणाय भूयः V.4.15; बिसमलमशनाय स्वादु पानाय तोयम् Bh.3.22; Me.11; Ku.3.37;4.29.

-3 The lotus plant; न लिप्यते कर्मफलैरनिष्टैः पत्रं बिसस्येव जलेन सिक्तम् Mb.12.194.44.

-Comp. -ऊर्णा, -ऊर्णम् a lotus fibre; हृद्यविच्छिन्नमोङ्कारं घण्टानादं बिसोर्णवत् Bhāg.11.14.34.

-कण्ठिका, -कण्ठिन् m. a small crane; अभिनवाभ्रलसद्बिसकण्ठिका Rām. Ch.4.37.

-कुसुमम्, -पुष्पम्, -प्रसूनम् a lotus; जक्षुर्बिसं धृतविकासि- बिसप्रसूनाः Śi.5.28.

-खादिका 'eating the fibres of a lotus'; N. of a play.

-गुणः a string of lotus-fibre; बिसगुणनिगडितपादो जरठः Dk.2.1.

-ग्रन्थिः 1 a knot on the stalk of a lotus (used for filtering water)

-2 a particular disease of the eyes.

-छेदः a bit of the fibrous stalk of a lotus.

-जम् a lotus-flower, lotus.

-तन्तुः the lotus-fibre.

-नाभिः f. the lotus-plant (पद्मिनी).

-नासिका a sort of crane.

-प्रसूनम् a lotus-flower; चक्षुर्बिसं धृतविकासिबिसप्रसूनाः.

-मृणालम् a lotus-fibre.

-वर्त्मन् n. a particular disease of eyelids.

मन् I. 1 P. (मनति)

1 To be proud.

-2 To worship. -II. 1 Ā. (मानयते)

1 To be proud.

-2 To stop, to obstruct; L. D. B. -III. 4, 8 Ā. (मन्यते, मनुते, मेने, अमंस्त, मंस्यते, मन्तुम्, मत)

1 To think, believe, suppose, imagine, fancy, conceive; अङ्कं के$पि शशङ्किरे जलनिधेः पङ्कं परे मेनिरे Subhāṣ; वत्स मन्ये कुमारेणानेन जृम्भकास्त्रमामन्त्रितम् U.5; कथं भवान् मन्यते 'what is your opinion' ?

-2 To consider, regard, deem, look upon, take (one) for, take to be; समीभूता दृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म मनुते Bh.3.84; अमंस्त चानेन परार्ध्यजन्मना स्थितेरभेत्ता स्थितिमन्तमन्वयम् R.3.27; 1.32;6.84; नित्यं वा मन्यसे मृतम् Bg.2.26,35; Bk.9.117; स्तनविनिहितमपि हारमुदारम् । सा मनुते कृशतनुरिव भारम् Gīt.4.

-3 To honour, respect, value, esteem, think highly of, prize; यस्यानुषङ्गिण इमे भुवनाधिपत्यभोगादयः कृपणलोकमता भवन्ति Bh.3.76.

-4 To know, understand, perceive, observe, have regard to; मत्वा देवं धनपतिसखं यत्र साक्षाद्वसन्तम् Me.75.

-5 To agree or consent to, act up to; तन्मन्यस्व मम वचनम् Mk.8.

-6 To think or reflect upon.

-7 To intend, wish or hope for; स्त्रियः कस्माद्वधं वीर मन्यसे राक्षसेश्वर Rām.6.92. 6.

-8 To set the heart or mind on.

-9 To mention, declare.

-1 To think out, device, invent.

-11 To be considered or regarded as, seem, appear like.

-12 To accept, agree; कालपाशमहं मन्ये त्वमपि द्रष्टुमर्हसि Mb. 17.1.3. (The senses of मन् are variously modified according to the word with which it is used; e. g. बहु मन् to think highly or much of, value greatly, prize, esteem; बहु मनुते ननु ते तनुसंगतपवनचलितमपि रेणुम् Gīt.5; see under बहु also; लघु मन् to think lightly of, despise, slight; प्रथमोपकृतं मरुत्वतः प्रतिपत्त्या लघु मन्यते भवान् Ś.7.1; अन्यथा मन् to think otherwise; doubt; साधु मन् to think well of, approve, consider satisfactory; आ परितोषाद्विदुषां न साधु मन्ये प्रयोगविज्ञानम् Ś.1.2; असाधु मन् to disapprove; तृणाय मन् or तृणवत् मन् to value at a straw, value lightly, make light of; हरिमप्यमंसत तृणाय Śi;15.61; न मन् to disregard, not to mind.) -Caus. (मानयति-ते) To honour, esteem, respect, pay respect to, value; मान्यान् मानय Bh.2.77; (Ātm.) to esteem one-self highly, prize highly. -Desid. (मीमांसते)

1 To reflect upon, examine, investigate, inquire into.

-2 To doubt, call in question (with loc).

मूर्तत्वम् 1 Embodiment, materiality.

-2 (In phil.) Having a finite or fixed measure or motion; परिच्छिन्न- परिमाणवत्त्वं क्रियावत्त्वं वा मूर्तत्वम्.

यवः [यु-अच्]

1 Barley; यवाः प्रकीर्णा न भवन्ति शालयः Mk.4.17.

-2 A barley-corn or the weight of a barley- corn; Ms.8.134.

-3 A measure of length equal to 1/6 or 1/8 of an aṅgula.

-4 A mark on the fingers of the hand resembling a barley-corn and supposed according to its position to indicate wealth, progeny, good fortune &c.; समग्रयवमच्छिद्रं पाणिपादं च वर्णवत् Rām.6.48.13.

-5 The first half of a month; also याव.

-6 N. of a parti- cular astronomical Yoga.

-7 Speed, velocity; cf. जव.

-8 A double convex lens.

-9 N. of an island.

-Comp. -अङ्कुरः -प्ररोहः a shoot or blade of barley.

-अग्रजः 1 = यवक्षार.

-2 N. of a plant (यवानि).

-अन्नम् boiled barley.

-अम्लजम् sour barley-gruel.

-आग्रयणम् the first fruits of barley.

-क्षारः, -आह्वः, -अपत्यम्, -नालजः, -जः salt-petre, nitre, nitrate of potash; सौवर्चलं यवक्षारं सर्जिकां च हरीतकीम् Śiva B.3.17.

-क्षोदः, -चूर्णम्, -पिष्टम् barleymeal.

-तिक्ता N. of a plant (शङ्खिनी).

-द्वीपः the modern Jāvā island.

-नालः a kind of cereal plant and its grain (Mar. जोंधळा).

-फलः 1 a bamboo.

-2 spikenard.

-3 the Kuṭaja tree.

-4 the Plakṣa tree.

-5 an onion.

-मध्यः a kind of drum.

(-ध्यम्, -ध्यमम्) 1 a kind of चान्द्रायण or lunar penance; एतमेव विधिं कृत्स्नमाचरेद् यवमध्यमे । शुक्लपक्षादिनियतश्चरंश्चान्द्रायणं व्रतम् ॥ Ms.11.217.

-2 a measure of length.

-लासः saltpetre, nitre.

-शूकः, -शूकजः an alkaline salt prepared from the ashes of burnt barley-straw, nitre.

-सुरम् malt-liquor, beer.

रुह् 1 P. (रोहति, रुरोह, अरुक्षत्, रोक्ष्यति, रोढुम्, रूढ)

1 To grow, spring up, shoot forth, germinate; रूढरागप्रवालः M.4.1; केसरैरर्धरूढैः Me.21; छिन्नो$पि रोहति तरुः Bh.2. 87.

-2 To grow up, be developed, increase; रूढं क्षुधार्दिताः वत्साः.... चरन्तु.... तृणम् Bhāg.1.13.6.

-3 To rise, mount upwards, ascend.

-4 To grow over, heal up (as a wound); रोहते सायकैर्विद्धं न संरोहति वाक्क्षतम् Pt.3.111.

-5 To reach to, attain. -Caus. (रोपयति-ते, रोहयति-ते)

1 To cause to grow, plant, put in the ground; तारयेद् वृक्षरोपी च तस्माद् वृक्षांश्च रोपयेत् Mb.13.58.26.

-2 To raise up, elevate.

-3 To entrust, devolve upon, commit to the care of; गुणवत्सुतरोपितश्रियः R.8.11.

-4 To fix upon, direct towards, cast at; R.9.22.

-5 To fix, fasten. -Desid. (रुरुक्षति) To wish to grow &c.